Жыргалбек АЖИМАТОВ:  «БЕШИНЧИ КЛАССТАН БЕРИ ЖЫЙНАП, ЧОГУЛТУП КЕЛЕ ЖАТАМ».    

«Улуу тоскоолдуктар болбой, улуу иш жаралбайт»
Франсуа ВОЛЬТЕР.

Менин бүгүнкү ааламтор аркылуу байланышкан маектешим, тээ алыскы Ата Мекенимде, ордолуу Ош шаарынан бир канча чакырым алыс аралыктагы айыл жергесинде жашаган кыргыздын ашкере карапайым азаматы, мекенчилдердин «Кыргыз Көчү» тобунун эң жигердүү жигиттеринин бири, тилчи, котормочу, «Көчмөндөрдүн» демилгеси менен жакындан бери басмадан китеп кылып чыгарууга камылга көрүлүп жаткан «Кыргызча–Англисче Сөздүк» жыйнагынын автору Жыргалбек АЖИМАТОВ болмокчу.

– Жыргалбек мырза, Кыргызча-Англисче Сөздүктү түзүү, анан дагы чет элдердин кино тасмаларын, мультиктерин которуп жүрөсүң. Качан, кандай шартта баштап калдың эле? Ушулар тууралуу толугураак маалымат берип кетсең? Бул биздин окрмандарыбызга өтө кызыктуу болсо керек,  өзгөчө «Көчмөндөргө..»

– Кыргызча-Англисче Сөздүктү түзүү менен Чет эл тасмаларын кыргызчалап калуумдун башаты да, таржымалы да бир. Экөө бир-бири менен эриш-аркак. Бир-бирин толуктап келет.
Кыргызча-Англисче сөздүктү түзүү идеясы тээ мектепте 5-класста окуп жүргөндө башталган. Башка окуучулардай эле атайын бир дептерди ачып, ортосунан бир сызып, сол жагына англисче, оң жагына кыргызчасын жазчумун.  Айылдык да, мектеп китепканасында да кыргызча-англисче же англисче-кыргызча сөздүктүн жок экенине таңгалчумун. Келип калаар бекен деп бат–бат сурап да турчумун. Шаар жакка түшүп калсам сөзсүз биринчи кезекте англисче китеппи, журналбы издечүмүн, сөздүктү эч жерде таба албадым. Агезде, кайдагы чет тилиндеги гезит-журнал. Бирок, үмүт үзбөй сураштырып, кийин облустук китепкананын чет тилдер бөлүмүнөн бир аз эмгектерди таптым. Алар да жетишсиз болчу. Баары окуучулар үчүн. Советтик идеологияга сугарылган адабияттар жана ошол режимге баш ийген ар кандай гезит-журналдар гана бар болчу. Негизинен каалоо гана болсо, баарына жетет экенсиң. Бардык жолун издөөгө кошумча күч, дем пайда боло берет. Мектепте да, университетте да мүмкүн болушунча убакытты текке кетирбей, азыраак ойноп, көбүрөөк окууга, изилдөөгө жана иштөөгө туура келди. Айыл жеринде тиричилик негизинен дыйканчылык эмеспи. Мээ кайнаткан ысык күндөрү сабиз отомой, жүгөрү ормой, күн караманы башчаларын алмай ж.б. Бир малды жип менен байлап жетелеп алып, аны арык-шак боюнда откоруп бакмай, колдо китеп… Күндүзү иш болсо, түндөлөрү сөздүк менен отурмай, чет тилдеги кандай жанр болсо да бир тасма көрмөй, аларды которууга аракет кылып көптөгөн убакыт өттү.

– Кыргызча-Англисче Сөздүктү которуу бойунча түшүнүктүү, ал эми тасмаларды кайдан, кантип которуп баштадың эле, дегеле эмнесине кызыгып калдың тасма которуунун, эмне түрткү берди?

– Дүйнөлүк тасмаларды кыргызчалоо идеясы да дал ошол 1989-1990-жылдары пайда болгон. Бирок, кандай жабдыктарга ээ болуу керек, кантип которот, бул бойунча эч кандай маалыматым жок болчу. Бир гана максат – борборго, Кыргызстандын жападан жалгыз ТВсы бар болчу, ошого барып ошол жерде орус согуш кинолорун кээде которуп калышкан адамдар менен жакындан таанышып, алар менен иштешип калуу болчу. Маңдайымда мен 5-классты бүтө электе СССР жоюлуп баратты. Эркиндиктин ээлирткен желдери ар жактан келип, толгон-токой кыйынчылыктар менен кошо, автордук жеке үн коштолгон пираттык котормодогу чет эл «видеолору» келе баштаган кез. Автобустар менен келчү. Кээде айылдык клубубузга коюп кетишчү. Жалаң чоң балдар, бала-чакалуу кишилер барчу ага. Негизинен, Брюс Ли, Жеки Чан, Ван Дамм, Шварценеггер ж.б. дүйнөлүк жылдыздардын кинолору болчуп турду.  Советтик режим толук таркай электе эле коңшу өлкөлөрдөн түнкү 12ден кийин башталган жеке ТВ каналдары пайда болуп, алар да карате, атышып-мушташуу кинолору бере баштаган. Мен ошол кино коючулардан «орусча которулбагандары барбы» деп сурай берчүмүн, которулбай келип калган айрымдарын беришчү. Ал кездеги которулган кинолор негизинен кинодогу каарман сүйлөгөндөн кийин котормочу орусчасын айтчу. Мен кадимкидей жыргап көрөр элем, угаар элем. деп субтитрлери чыгып турчу экран алдына. (Ал кезде негизинен көчө кинолору гана келчү да). «Where the hell are you going, son of a bitch?!». Аны окуп калып, орус котормочудан озунуп, (ичимден) «Эмне балээ кылып жүрөсүн, иттин баласы?!» деп кудуранып койчумун. Дептериме да «иттин баласы – son of a bitch» cөгүнгөндө колдонулат» деп жазып койчумун..

– Азыркы басмага дайардалып, чыгарабыз деп кам көрүлүп жаткан Сөздүккө ушул жгоруда айткандарыңдын баары киргенби? Кыскасы, бул Сөздүктүн тарыхы сенин мектептеги татту балалык мезгилиңе барып байланышат экен да? Эрте баштаган экенсиң, өтө эрте..

– Ооба, ошондой десем деле туура болот. Ошентип, ар бир жаңы сөздү, фразаларды, макалдарды жазып жүрүп, дептерлердин саны ондон ашты. Кызыл-көк ручка, өчүрүлгөн, көчүрүлгөн, туш-тарапка жазылган. Мунун баарын алгач 2002-жылы биринчи компьютеримди сатып алганда, кайрадан оңдоп-иреттеп компьютерде өзүнчө бир файл катары жазып, толуктап келдим. Компьютердин чоң жардамы тийип келди. Алфавиттик иретке салууда, кайталанган сөздөрдү издөөдө, арасына сөз камтууда компьютер убакыттан да утуп, мага жеңилдик гана жаратып берди. Ошону менен бирге чет эл тасмаларын шаардагы диск саткан жайлардан таба алчу болдум.     Тасманы компьютерде эле көрүп, жаңы сөздөрдү сөздүгүмө да кошум журдүм. 

– Тасмаларды кандай которуп жүрөсүң, керектүү аппараттехникаларың болбосо, кантип монтаждап, кандай кылп аларды ирээтке келтирип жүрөсүң? Айыл жеринде интернет деле анча жыргатып жибербегени бештен белгилүү эмеспи?
– Аныңыз деле туура. Жалаң көжөлгөн, көк беттиктин арты менен эле көптөгөн идеаларымды ишке ашырып келе жатам.

– Бизде, Кыргызстанда менимче монтаждыкка, аудио-видео материалдарды оңдоп-кыркууга окуткан окуу барбы же жокпу айта албайм, бирок, мен билгенден баары эле өздөрү кызыгып эле үйрөнүп алгандар болуш керек. Мен да алгач ошол 2003-жылдары аябай кыйналып жүрдүм. Кайда бараарымды билбейм. Бир гана жол – дагы эле борбор болуп турду. Ар кандай видео монтаж диск-программаларын сатып алып жеке өз алдымча өздөштүрүүгө туура келип жатты. Каалоом күйүп-жанып турса, айла табыла берет экен. Бир нече тасмаларды үйдө өз алдымча үн берип, которуп, ал «эмгектерим» эл арасына жайыла баштаган кезде, бир телекомпанияга жумушка кирдим. Ошол эле кыргызчалатуу идеяларым менен. 2 жылдай араң иштедим. Ал идеяларымдын бири да ишке ашпады. ТВ директору, орун басары деги эле ал жерде иштеген жаштар деле колдоп-кубаттап кетишпеди. Бир кичинекей бөлмө анан 5000 сом айлык бериңизчи, жумасына сапаттуу деңгээлде үн берип, дүйнөлүк тасмаларды которуп берейин, тандоо (кастиң) кылып, үнү туура келген улан-кыздарды жаныма чогултайын дедим. Эч кандай колдоо болбоду. Кадимки жооптуу редактор болуп, жаштар бөлүмүндө видео инженер, монтажер болуп 1800-2000 сом айлыкка эки жылдай иштедим. Менден  башкасы колу бошой калса, башка жумуш кылышып тыйын тапса, а мен кечинде сөздүгүм менен, котормом менен көп убактым өтүп кетти. Кийинчерээк бир студияда,  облустук гезитте, университетте иштедим. Тиричилик кылуу үчун гана. Кечинде сөздүк, кино, мультик котормой. Күндүзү жарыбаган айлыкка мамлекетке иштеп бермей…

– Ал жактан качан кетип калдың эле? Негизи эле котормодон сырткары эмне жумуш менен алектенесиң?

– 2009-жылы баарын жыйыштырып, бир жолу котормого киришип, сөздүккө олуттуу карап, китеп кылып чыгарууну, сатылса акчасына шаарда престиждүү, профессионал студия учүн техникалык жабдыктар алам деп биротоло кириштим. Базарларда, диск саткан жайларда жекече үн менен которгон 40 чакты кинолорум, 10дон ашык балдар үчүн тасмалар, илимий-таануу үчүн даректүү тасмаларым диск каракчылары аркылуу өлкөбүздүн бардык булуң-бурчунда, жадагалса коңшулаш өлкөлөрө сатылып жатты. Мен да өзүмдүн котормолорумду өзүм басып, дисктеримди өзүм сатууга киришип көрдүм. Эч кандай майнап чыкпады. Мүмкүн да эмес экен.  Бир түндө 3000-4000 диск чыгара ала турган аппараттары бар, такшалып калган пираттардын жанында менин бир компьютерим, 1 принтерим эч нерсе болбой калды. Эл деген эл экен. Автордун колунанбы, уурдалыппы, уруксатсыз көчүрүлүп сатылып жатабы чатагы жок экен… Алып көрө беришет экен. Жазып койгон телефон номурума чалышат. Ой-пикирлерин билдиришет. Таластан, Баткенден, Көлдөн болобуз дешип…

– Өз бетиңче, ушул эмгектериңди алып чыгып, эл катары соодалап, сатып, жүгүртүп дегендей аракет кадамдарды жасап көргөн учурларың болдубу? Дегеним, андайлар миңдеп жайларды ачып, каалагандай сатышып, айрымдары жер баспай, байып жүрүшкөндөрү деле бар го?.

– Шаарда ижарага бир нече жерден жай алып иштеп көрдүм, же биздин чиновниктер иштете коюшпайт, ачыла элек, баштала элек ишиңди түшүнгүсү келишпейт. Бир жагынан мэриянын, соцфонддун, салыкчылары ж.б. алгыч-жулгучтар алгач башталган кичинекей үмүтумдү да жалп өчурүп жатышты. 30 диск коюп сатсам, патент, лицензия, рейд… Жыйыштырып кетишет. Жанымдагы мага кулак салбай, бир эле мен чыгарып атамбы деген пираттардын диск дүкөндөрү эч эле жабылбайт, тийишпейт аларга. Фанерага эптеп 30-50 диск коюп, мага окшоп араң кыбырап аткандардыкын жыйыштырып кетет… Көрсө, «мен да таза салык төгөйүн, абийирдүү иштейин, ушу кыргыздар өзбекче жана орусча эле көрө бербей, ансыз да көрүп жаткан кино, мультиктерди кыргызча эле көрсүн» деген аруу тилектеримди эч ким деле уруп ойнобойт экен. Жеке өзумдүн котормо дисктеримди сатып, акча кылып сөздүгүмдү чыгарсам деген, орус-англис сөздүгүн көтөрүп жүргөн миңдеген окуучу, студенттер эне тили аркылуу эле англис тилин үйрөнүшсүн, «Орусия аркылуу эмес, Америкага түз көпүрө салып берейин» деген максаттарымды, болгондо да баары мыйзам чегинде жасап аткан иштерим эч бир мамлекеттик органды же коомдук бирикмени же өкмөттүн өзүн  да кызыктырбайт тура, мен ушуга мыкты түшүндүм…. Менин да бир апчем же таякем Акүйдө, Көкүйдө иштегенде азыр жайнатып эле каалагандай диск дүкөндөрүн ачып беймарал эле жыргап отурмак экемин да. Мага рейд кылып, дисктеримди жыйыштырып алып кете алмак эмес анда. Эки күндүн биринде келип башты ооруткан алгыч-жулгучтар келмек эмес экен. Бул эми өзүңдүн дисктериңди сатып эле бизнес кылсаң болбойбу деп сурай беришкендерге жообум.
(Кыргызстан боюнча диск аттуунун баары текши каракчылык, бир да лицензиялуу мекеме жок. Анан тиешелүү органдар “кайсы арына” каракчылык менен күрөшүп жатабыз, өткөн апта 2000 диск алынды, талкаланды деп жатат? Мисалы, Дордойдогу “Евразия” диск саткан 30 контейнер толтура диск! Миллион диск турат. Күн сайын Талас, Нарын, Ошко он миңдеген диск кетет… Ким кимди алдап атат түшүнбөйм эч! )

– Мындан ары кандай кадамдарды жасайсың, кандай ой-максаттарың бар жана каалоо тилектериң менен бөлүшө кетээрсиң?.

– Эми, болгон үмүтүм Сөздүгүмдө. Басылып чыкканга чейин да, азыр да алымча-кошумча жасап келем. Сунуш болсо талап да болот. Жакшы суралат, сатылат деген чоң үмүтүм бар. Буюрса, жарык көрүп калса, кийинки чыгарылыша киришем. Жеке котормо студиямды олуттуу түрдө өнүктүрөм, өзүмдүн жеке турмушума дагы өнүгүү, жаңылануу кирет деп турам.
Чындап эле куру аякка бата жүрбөйт экен. Оозеки колдогондор миндеп саналат. Курулай сөздөр убактылуу дем бергени менен каражат маселеси баарын жеңип турат экен. Бирок, биз каражат маселелерин да жеңебиз буюрса. Чын журөктөн колкабыш кылам дегендерге ыраазычылык гана билдирем. Милдеттүү болбосо да, чын дилден, ак пейлинен жардам, колдоо көрсөтүп жаткандарга үй-бүлөлүк бакубат жашоо каалаймын.
Кыргыз элиме саламатчылык каалайм. Асманыбыз ачык болсун! Кыргызстандын тагдыры ар бирибиздин колубузда. Өнүктүрүп, гүлдөтүү ар бирибиздин милдетибиз…

Электрондук байланыш аркылуу маектешкен Асыран АЙДАРАЛИЕВ.
Финляндия, Келсинки шаары, 13.10.2013.