Jun 20

Ойлон кыргыз!.

******************************************************************************************************************

ЖЕРДИ САТКАН ЧЫНЫГЫ ЧЫККЫНЧЫЛЫК!

Тээ илгери-илгери өткөн замандарда гүлдөп өскөн өтө бай, бардар жашаган бир өлкө болгон экен. Падышасы ашкере калыс болгон дешет. Ошол өлкөгө жакынкы эле кошуналарынын биринин көзү түшүп, кастык кылуу максатында алардын көралбас, ачкөз падышасы жоокерлерин жөнөткөн имиш. Алары келип «биздин каардуу ханыбыз сенин атактуу кара тулпарыңды сурап жатат, эгер бербесең, талабын аткарбасаң элиңди кырып, жериңди басып алабыз» дешет. Калыс падыша ойлонбой туруп тулпарын тигилерге кармата берет. Аз убакыт өтпөй байагы баскынчылар кайра дагы келишет. «Каардуу ханыбыз сенин ашкере сулуу айалыңды берүүсүн талап кылып жатат, болбосо эртең эле элиңди кырып, жериңди күлгө айландырабыз» дешет. Падыша бир аз ойлонуп, башын чайкайт дагы байагыларга келишкен сулуу келинчегин кармата берет. Жыл айланбай жанагы зөөкүр желдеттер кайрадан пайда болот. Бу сапар алар атырылып катуу келишет. Падышага өкүм сүйлөп «өлүп жок болуп, кырылгыңар келбесе баланча жердеги бастанча деген өзөндү биздин карамагыбызга өткөрүп бересиңер, болбосо азыр эле кыргынды баштайбыз» дешет. Ошондо байагы оор басырыктуу, оозунан эзели катуу сөз чыкпаган калыс падыша каарын катуу төгүп, ачуу айкырык салып, өзүнүн кол башчысын чакыртат да, чамынган зөөкүрлөрдүн баарынын башын алдырып салат. Алдырып салат да, бүтүндөй аскерине буйрук берип, ага кошуп элин жоого каршы аттанууга чакырат. Падышанын мындай кадамын анча түшүнө бербеген акылман кеңешчиси падышага төмөндөгүдөй суроо узатат. «Улуу урматтуу таксырым, эмне себептен тепкедей жер үчүн мынча каарыңызды төктүңүз, атактуу тулпарыңздан, асыл жарыңыздан да ушул карыш жер баалуубу, кымбатпы» деп сураган экен. Ошондо падыша: «Тепкедей эмес бир укум жер үчүн кашык каныбыз калганча кармашабыз, башыбызды сайабыз, ат да табылат, айал да табылат, ал эми ата-бабадан калган мурас, ыйык жер табылбайт, аны чоочун бирөөгө бермек турсун бейчеки бастырып, тебелетүүгө акыбыз жок, андан өткөн оор кылмыш болбойт. Жерин сатуу же аны душманга тартуулоо, андай жолго баруу Ата конушун, Энесин, бүтүндөй элин сатканга барабар» деп жооп берген экен. Мынакей, балким бул уламыштыр же жомоктур, бирок элин-жерин сүйгөн падыша так ушундай гана болуш керек?

Асыран АЙДАРАЛИЕВ. Эркин журналист, Келсинки шаары.

ээ 33

ээ 34

ээ 35

ээ 36

ээ 37

ээ 38

Jun 20

Новелла..

ПЕРИШТЕ ҮНҮ

Ураа! Мен жарала баштадым!..
Менин жаңыдан гана түйүлдүккө айланып, апакемдин курсагында чоңоё баштаганымды эч ким биле элек. Жадагалса апам да… Мен жөнүндө билгенде апакем абдан сүйүнсө керек… А атамчы?.. Ал ким болду экен? Буюрса тогуз айдан соң жарык дүйнөгө келип, баарын кубанычка салам го деп ойлойм… Кандай гана бактылуумун! Мындай бакыт баарына эле буюра бербесе керек…

Жарала баштаганыма жыйырма күн болду. Бүгүн апакем мен жөнүндө билди. Бирок мен күткөндөй кубанган жок… Кабагы ачылбайт… Жаздыкка башын катып көпкө ыйлады… Түшүнбөй жатам… Эмнеге ыйлайт?

Шашып бир жакка бара жатат. Кайда бараары мага кызык болуп турат. Менин бар экенимди бирөөгө сүйүнчүлөйттүр… Бир жигитке жолукту. Ооба, мен жөнүндө айтты. Бирок, экөө тең кубанышмак түгүл… Урушуп жатышат. “Жогот! Мени ушинтип байлап алам деген турасыңбы?! Курсагың чоңоё электе алдыртып сал! Жок десең, өзүңдөн көр! Мага кийин жалдырап келчү болбо! Жалдырамак түгүл бутума жыгылсаң да, сени менен да, курсагыңдагы менен да алпуруша албайм!” Бул ким өзү, менин апакеме кыйкырган?!Мени менен алпуруша албайм дегени эмнеси? А, алдырып сал дегеничи?! Көп нерсеге түшүнө албай турганымды карачы! Колуман эч нерсе келбегени өкүндүрөт…Апакеме кыйкырган ар бир киши менин да душманым…

Эхх!!! Эми түшүндүм… Апакеме кыйкырган атам турбайбы… Мен ага эмне жамандык кылдым экен?! Мени көрө элек жатып неге мынча жек көрөт? Кийин,апама эч кимди жаман айттырбайм…Жадакалса атама да!!! Апакеме кыйкырганга эч кимдин акысы жок…

Ухх!!! Апакем дагы эле ыйлап жатат… Атакеме таарынып, көз жашын көлдөтүп кетип калды… Ал неге мени каалабай турганын түшүнө албай койдум. Менин ага керегим жокпу? Мына, дагы бирөөлөргө жолукту. Алар апама жаман айтышкан жок. Сооротуп жатышат…Булар- апамдай болгон сулуу экен. Бирок апам алардан да сулуу, акылдуу… Мен да кийин апамдай болом. Мени атам жаман көрсө да, мен аны жакшы көрөм… Ал мени көрө элек болгону үчүн, билбей жатат, жакшы көрбөй жатат. Мен кийин ага жардам берем… Апам, атам менен жетелешип…Мен төрөлгөндөн кийин сүйүп кетишет… Мен бул оюма чын дилим менен ишенем!

Ой! Мага эмне болду?! Жаман болуп жатам… Апам да негедир башкача болуп турат… Жаңы эле ыйлап жаткан. Азыр, каткырып күлүп, даңылдаган музыкага кошулуп ырдап, жанындагы өзүндөй сулуулар менен бийлеп жатат. “Апа, абайла, курсагыңда мен бар!”- деп кыйкыргым келип кетти. Мен өзүмдү жоготуп баратам…

Апакем күнүгө эле бир нерселерди иче баштады… Мен билбейм, анын эмне экенин… Бирок ошондон кийин алсызданып, өсүүм токтоп калгандай… Мага күчтүү, даамдуу тамак-аш керек экенин билбей жатса керек… А менин колуман эч нерсе келбейт. Кандай гана өкүнүчтүү! Апакем эмне менен азыктанса, көнүлү кандай болсо, бардыгы мага таасир берет да… Эмне кылышымды билбейм. Айлам жок, апакемдин кылгандарына көнө берем. Башка эмне кыла алам мен?

Жаралганыма үч ай болуп калды. Жүрөгүм сого баштаган. Апакемдин ар бир үнүн, ыйын, күлкүсүн, кайгысын, кубанычын сезип калдым. Ал ыйласа, кошо ыйлачу болдум. Анын ар дайым кубанып жүрүүсү мага канчалык кымбат экенин билет болду бекен?.. Сөзсүз билсе керек… Анткени менин апакем баарынан акылдуу, баарынан мээримдүү жан! Жанында жаман адамдар окшойт. Ошолордун туура эмес кеңештеринен, жаман жолго барып жүрөт да. Мен жарык дүйнөгө келгенден кийин, баары башкача болот. Мени көрөөрү менен, бардык туура эмес кылгандарына өкүнүп, жакшы жолго барат деп ишенем. Анткени ал аябай жакшы, менин эң жакын адамым!!!

Бүгүн бир жерге келди… Бул жерде аппак халат кийген эже-байкелер бар экен. Баардыгы мага жагып турушат…Аппак кийимдери өздөрүнө, татынакай болуп жарашып турат. Мен да кийин ушул эже-байкелердей болуп, аппапак кийим кийип,апамды кубандырам… Иий…Апам кайра ыйлай баштады… Эмне деп жатышат болду экен?.. “Азыр кеч болуп калды… Эртерээк ойлонбойт белең! Азыр балаңды боюңан алдыртам десең… Аны кескилөөгө туура келет!” Сөз мен жөнүндө болуп жатат! Мени кескилейбиз дейби?! Бул эмнеси?! Мен апакемдин курсагында тогуз ай жатып, анан татынакай болгондон кийин көрүнөм да! Жүрөгүмдүн кагуусу катуулап баратат! Мен коркуп жатам! Чын эле мени кескилеген жатышабы?! Апаке, мени кескилетпечи! Мен сени абдан жакшы көрөм! Сен мени көрө элек болсоң, мен сени көрүп, сезип турам! Сен дүйнөдө эч кимге теңдеши жок асылзат эмессиңби!

Өх! Ал жактан кеткенден кийин эс ала түштүм… Менин оюмду апакем сезди окшойт. Мени кескилетпей калды… Жарык дүйнөнү көрө элек, кайрадан кетким келген жок. Менин жарык дүйнөгө келишимди жактырбагандар көбүрөөкпү дейм. Бул эмнеси?
Үйгө келээр менен курсагын катуу таңып салды! Менин демим кыстыгып жатат! Кыйналып кеттим! Апаке! Мени бошотчу! Мен кенен жаткым келет! Мен канчалык кыйналбай жатсам, ошончо бат торолом да! Жок! Жок! Мени бошотчудай эмес! Кыймылдаганга да шайманым жетпей калды!..
Дагы бир нерсесин ичти көрүнөт! Ошондон кийин, чоңойгонум таптакакыр токтоп калгандай… Бул эмнеси?! Буту-колум кыймылга келбей калды! Башым да тумандап турат…

Апакеме бирөө келди… Ал дайыма апамдын жанында… Бул ким өзү? Апамдай сулуу… Бирок анын бир да ыйлаганын көргөн жокмун. Ал апамдан бир нерсе тууралуу сурап жатат… “Даары ичтиңби?.. Кандай эле ал сага жардам бере албай койду? Канчалардын боюнан ушул даарыдан соң бат эле түшүп калчу… Сеники бир укмуш окшойт…” Шыңкылдап күлүп жатат. Апакемдин кабагы кайрадан бүркөлө түштү. “Мени кыйнап бүттү… Мындан кантип кутулам? Обортуң асмандын башын сурап жатканын карабайсыңбы?! Бат эле чоңоюп кетээрин этибар албай, ушуга жеттим…” Сөздөрү мен жөнүндө болуп жатат. Мен чын эле апакемди кыйнап жатамбы? Эмне кылып? Түшүнбөйм… Мен кубандырам деп жаралбадым беле?! Эмне ичет десем? Даары тура! Апаке! Мен сени кыйнабайм! Кийин чоңойгондо сени багам да! Сен менен дайыма чогуу болом! Мен сага эч кимди жаман айттырбайм! Менден кутулуунун жолун издебей эле койчу! Мен азыр өзүмдүн эркек бала экенимди билип калдым. Көрөсүң го, мен төрөлөөр менен сага жагып кетем! Мага ак сүтүң берип эмгизесиң… Мага бешик ырын ырдап бересиң… Капаң жазылып кетет… Атам болсо… Ал да мени сүйүп кетээрине ишенип турам…. Азыр, ал мени тааный элек да! Ал кайрылып келип, сенден кечирим сурайт… Апа, даары ичпечи!

Апакемдин курсагында жатканыма жети ай болуп калды. Апакем мени да, өзүн да абдан кыйнады. Бардык мүчөм жетилип, төрөлөөрүмө аз эле калды. Бирок… Тогуз ай жатууга чамам жетпей баратат көрүнөт. Апакемдин иче берген даарысынан, байлап салган курсагынан өтө эле алсыз болуп калдым… Менин бар экенимди баарынан жашырат… Эмнеге?! Мен апакеме, апакем мага керек экенин түшүнө элекпи?!

-Ыңаа! Ыңаа!
Бүгүн жарык дүйнө менен учураштым … Апакеме жардам берип, мени тосуп алган ак халатчан эжеке, мени өйдөлөтүп көтөрдү да: “Сүйүнчү! Уулдуу болдуң!”-деди. Апам көзүнөн жашын куюлтуп, нары карады. Мени карагысы да келген жок… Бул эмнеси?! Менин ыңаалаган үнүмөн корктубу? Тарбалаңдаган колу-бутуман корктубу? Дегеле, менин жаралганыман корктубу? Келечекте ага мен гана тирөөч болуп, колуна-кол, бутуна-бут болоорумду сезбей турат ээ? “Ай, кыз! Сен көзүңдү тоодой кылып ыйлай бербей, балаңды жакшылап кара. Эмчегиңди оозуна салсаң… Ууз сүтүңдү тое эмсин!” Мени апакемдин курсагына жаткырып, оозума эмчегин салды. Апакем, жийиркенгендей, денесин жыйырып алды. “Мага бул баланын кереги жок… Эмгизбей эле коеюнчу…”-деди апакем оозун араң кыбыратып. “Ок! Бул эмне дегениң?! Төрөй элек жатып, кереги жок деп… Мурун ойлонбойт белең?!” Ак халатчан эжеке, үнүн катуу чыгарып, апакемди урушуп жатты. Анын сөздөрү кулагына кирдиби, кирбедиби, ким билет, айтор, апакем, үндөбөй, көзүнүн жашын мөлтүлдөтүп, нары карады. Мен апакемдин денесинин жылуулугуна маңдырадым. Эмчегин оозума алып, жылуу ууздун даамын таттым. Сүттүн даамы жагып турду. Апакем дагы эле, денесин жыйырып, мени көкүрөгүнөн алыстата түрттү. Ошондогу ызаланганымчы! Жарык дүйнөгө келгенимде, сүйүнүчтөн ыңааласам, азыр, ызаман ыңаалап ыйлап жибердим. “Мени көргөндө сүйүп кетет!”-деген оюмдун аткарылбай турганына, мени жериген апакеме, жаралбай деле койсом болмок экен деген ойлорго эзилдим… Көптөгөн жаман ойлор мени кыйнап жиберди. “Ыңаа! Ыңаа!”-деп чырылдагандан башка колуман эч нерсе келбей турду. Акыркы үмүтүм ак халатчанда калды. Анын мээримдүү жүзү, мени аярлай көтөргөн жылуу колдорунун илеби жүрөгүмө жакын болуп, “Менин апакем сиздей болгон адам болсо, жакшы болоор беле?!”-деп, биринчи жолу, өз апакемди жерип кеттим. Биринчи жолу апакемди жаман көруп турдум. Ак халатчан эжеке, эмнегедир ыйлап жиберди. Колуна мени алды да, акырын гана бетиме бетин тийгизип, жыттап койду. Таң калып кеттим. Апакем бербеген мээримди бул бейтааныш эжекенин берип турганы мен үчүн күтүүсүз эле. Мени колунда ары-бери терметип турду да, кайрадан апакемдин көкүрөгүнө жаткырды. Эжеке да негедир ыйлап жиберди. Апакеме карап: “Айланайын, синдим! Татынакай жан экенсиң… Кудайдын берген белегин жээрип турганың эмнең? Билесиңби, эне болуу бактысын баардык эле аялзатына буйур бербегенин? Канчалаган бактысыз аялзаты балага жетпей кор болуп, Кудайга жалбарып, ыйлап жүрүшөт?! А сен!.. Бул кылганың туура эмес!”
Апакем эжекенин сөзүн уккусу келбегендей, көздөрүн жумду… Бирок… Ким билет?! Мүмкүн, сыртынан билдирбегени менен ичинен тагдырына таарынып, өзүнүн алсыздыгына арман кылып, “Алдырт! Кереги жок мунуңдун!”-деп кыйкырган атакемдин боору таш мамилесине ызаланып тургандыр… Жарык дүйнө менен таанышкан күнүм ушундайча башталды…

Мени жээригенденби, же өзүнүн ден-соолугунун начарынанбы, айтор апакемдин эмчегине сүт келбей, мени да, өзүн да кыйнады. Врачтардын айткандарына караманча көнбөй, эки көзү кыпкызыл болгончо бүк түшүп ыйлаганын баспай койду. Мени башка бөлмөгө алып кетишти. Курсагымдын ачканына чыдабай чыркырап ыйлай баштадым. Мени жарык дүйнөгө келгенимде биринчи болуп, кол сунуп тосуп алган эжеке гана жанымдан чыкпай, айланчыктап, мени эмнегедир сүйүп турду. “Айланайын, балапан! Сени төрөй элек жатып, кереги жок деген апаңа түшүнбөй турам… Менин сендей болгон балапаным болсо … “Бирөөгө кор, бирөөгө зар” деген ушу турбайбы…Менде сүт болсо эмне… Аянбай өзүм эмгизип, өзүм бала кылып албайт белем…” Негедир жүрөгүм солк дей түштү. Апакемсиз калаарымды кичинекей муштумумдай болгон жүрөгүм сезгендей булкунуп алды.Апакемен айрылгым келбегенин айткым келди. Бирок да, негедир бул мээримдүү эжекеге эркелегим, баштагыдай, бетин бетиме тийгизгендеги жылуу илебин самадым. Дагы ошол мүнөттөгүдөй эркелетүүсүн, колуна алып, терметүүсүн каалап кеттим. “Ыңаалап”, кайрадан ыйлай баштадым. Карбаластап жүгүргөн эжеке, бир нерсени оозума жакындатканынан курсагымдын ачынан аны жалмалап жибердим. Апакемдин сүтүнүн даамына окшош… Даамы деле сонун… Бирок, апакемдин көкүрөгүнө жатып, жылуу илебине мас болуп, эркелеп эмген ууз сүттү самадым… Анын эркелеткенин каалап турдум, сагынып турдум! Эч качан эркелетпесе да, кантип эркелетээрин кадимкидей сезип турдум. Аттиң ай! Ошондогу акыбалымды сөз менен жеткире албайм! Ошондогу кусалыгымды, сагынычымды ошол эле мезгилде апамдын мамилесине болгон ызамды эч кимге ыраа көрбөйт элем… Ошентип, менин жашоо үчүн күрөөшүүмдүн биринчи күндөрү башталды….

Апакемди экинчи ирет кайрадан көргөн жокмун… Сагындым, ыңаалап ыйлап, анын мага мээримин төгүп келип калуусун миң самадым… Бирок да, менин тилегим, менин оюм аткарылбады. Тек гана ак халатчандардын мага боор ооруй караган көз караштары жүрөгүмө жетип, улам бирине-биринин таштанды бала экенимди айтып жаткан сөздөру кулагыма жаңырып туруп алды. Мени көкүрөгүнө кысып, эркелетип, башыман сылаган, эмчегин эмгизип, энелик мээримин төккөн жан болбоду. Жөн гана таштанды балага айландым да, кала бердим. Анда-санда гана ыңаалаган үнүм гана жашап жатканыман белги бербесе, менин бул жашоодо жашап жатканым, кичинекей жүрөгүм эч ким бербеген жылуулукту эңсеп, түрс-түрс согуп жатканын эч ким этибар албагандай…. Эхх!!! Ушундай бактысыз белем?!

Жок, мен күткөндөй эмес… Мага жүрөгү ооруп, мени сүйүп турган бирөө бар экен… Мурунтан таанып, кастарлап, сагынып тапкан наристесиндей мээримин төккөн, мени жарык дүйнөгө келгенимде тосуп алган ак халатчан эжекем! Айланчыктап жаныман кетпей, кээде ыйлап, кээде бир нерсеге сүйүнүп, мени менен сүйлөшүп коюп жатты. “Мен сени эч кимге бербейм! Канча жылдап ушул жерде иштеп жүрүп, сендей баланы кездештирбептирмин. Сени Кудай өзү мага алып келген окшойт… Сен менин алдейим болсуң! Мен сенин апакең болом! Экөөбүз эң сонун жашайбыз…” Ушул сыяктуу сөздөрдү айтып, менин ар бир дем алганыма чейин аярлай тыңшап, мээрим төккөн көз карашы менен эркелетип турду… Ошондогу менин акыбалым… Же кубанычым эмес, же өз апакемдин мээриминен ажырагандагы кайгыруу эмес… Жөн гана түшүнүксүз ойлор көкүрөгүмдү эзип турду. Бул жарык дүйнөнүн бирде мээримдүү, бирде таш боор мамилесине түшүнө албай, ыңаалап ыйлап жаттым….

Күндөр айга, айлар жылга алмашты. Баягы мен, татынакай болуп чоңойуп калган кезим. Мени сүйүп, багып алган апакемдин колунда өстүм. Ал- менин багып алган апакем экенин унутуп да койгом. Ал мен үчүн өз апаман артык жан! Ыйласам сооротуп, оорусам көзүм менен тең айланып, Кудайга жалбарып, миң мертебе рахматын айтып, мени эркелетип өстүрдү… Ошондой күндөрүндүн биринде келди, “өз апам”. Өз деп айткым келбеди. Апакеме жалдырап, баягы кездегидей көз жашын он-талаа кылып ыйлап турду. “Мага бер баламды. Мен ал кезде түшүнбөптүрмүн. Жаштык кылып койдум. Сизге миң мертебе рахматымды айтам. Канча десеңиз да берейин…” Санаам санга бөлүнүп кетти. Апакемдин жообун күттүм. Берип коебу деп кичинекей жүрөгүм катуулап согуп, ыйлап жибердим. Апам менин неге ыйлаганымды түшүнгөн жок. Колуна көтөрүп, адатынча бетине бетин тийгизип, эркелетип койду. Анан “өз апамды” карап турду да, ойлоно түштү. “Мейли, алсаң алып кет. Мен ушул 2 жылда балам деп жүрүп, карып да кеттим. Мунун оорусун күнүгө көрө берип кыйналдым… Алып кетсең, аз-аздап унутуп коермун.”-деди. Апамдан мындай жооп болот деп күткөн эмес элем. Мойнунан кучактап, ыйымды күчөттүм. Апамдын мындай жообун уккан “өз апакем”: “Мен кийинчерээк келейин. Азыр сиздин жоопту гана угайын дедим эле,”-деди да жөнөп кетти. Ошондогу менин акыбалым сөз менен айтып бере алгыс эле. Кимге таарынарымды билбей, апакемди жалооруган көздөрүм менен карадым. Апакем мени ээ 107кучагына кысып, бетимен өпкүлөп: “Сени эч кимге бербейм. Мунун жеңил ойлуу экенин билгенимден ушинтип койдум да. Сенин оорулуу экениңди укканда жаа бою качаарын кантип сезбейин. Кудай сактасын, сен ооруганча мен эле ооруйун! Алтыным менин, эркетайым менин!”-деп ыйлап да, эркелетип да жатты…

Нурайым ШАРШЕНБАЕВА. Бишкек шаарынан.

 

Jun 01

Роман-эссе..

0Мусакун (Даанышман) САТЫБАЛДИЕВ

Б Е Й И Т Т Е Г И    Б О З   Т О Р Г О Й

(Уландысы)

Адам өмүрүнүн ар бир учуру – өзүнчө кымбат. Өзүнчө баалуу. Антсе деле анын жаштык курагын эмнеге салыштырып, эмне менен өлчөөгө болот? Жалындаган откобу? Болбосо тоонун шар суусунабы? Же ак жайдын капортосундагы жашылга чулганып турган байтүп дараккабы? Балким, жаштыкты – жаштыктын өзүнө гана салыштыруга болуп жүрбөсүн? Ким билет. Неси болсо да Үсөнбайдын мүнөзүндө жогорудагы салыштыруулардын бардыгы бар эле. Теңир андан көп нерсени аябаптыр. Айылдагы сөзгө алынып, көзгө көрүнүп калган жигиттердин биринен болучу. Шар сүйлөп, беттегенинен кайтпаган, жасаганынын майын чыгарган ишенимдүү жигит. Ушундан улам кандайдыр бир оорураак жумушу чыгып калган киши ага кайрылып, андан көмөк сурайт. Анын «жок» деп моюн толгоп кетпесине көзү жетет. Мунун аркасы менен ал айылдаштарынын сый, урматына арзып калган. Ат жалында шамалдай ойноп, курбалдаштарынын топ башында жүрөт. Алардын арасында сөзү – сөз, дегени – деген. Сел каптап келатса да солк этпеген кайраты бар. Бирок, бир жакшы жери – ашыкча, «чээнден» чыгып кеткен эч нерсеси жок. Эч убакта бой көтөрүп, менменсинбегени көпчүлүккө жагат.
Күн бир орундан жылбай, дал төбөгө келип токтоп калгансыйт. Баятан бери аны улам карай берип тажап да кетти. Үсөнбай бейгам жайылып жаткан койго айлана көз чаптырды да, тээ чокуну көздөй жөнөдү. Ал бир топ бийик эле. Ат менен кыйгап, айлана берип чыга турган. Эми түз жөнөдү. Негедир ал бийикке чыкканды жакшы көрүүчү. Бул адат бала кезинен эле пайда болгон. Тоого барганда курбулары чыга албаган жерлерге ал эчкидей эле чыгып кетүүчү. Азыр да Бел-Өтөктүн жонуна тез эле чыгып келди. Мындан нары дагы бири-бирине учкашкан адырлар, биринен бири бийик жондор. Андан нары – булут түнөгөн залкар тоолор. Жайдыр-кыштыр чокусунунан күн чагылышкан мөңгүлөр. Айрыкча Ит-Тиши тоосу – баарынан бийик. Ал алыстан караганда кудум боз үйдүн өзүндөй көрүнөт. Көптөн бери тоонун ошол чокусуна чыксам деген ой көкүрөгүнө тынчтык бербей келет. Үсөнбай аны карап олтурду. Ниетинде быйыл жайында жайлоого барганда чыгууга бел байлады. Ал тоонун наркы бети менен жүрүп отурганда Жаман-Суу, Кашка-Суу деген эң кооз жайлоор бар. Алар ушул көрүнгөн тоонун жарымынан жогору орун алган. Андыктан ошол тарабынан чыгып баруу бир кыйла жеңил. Бирок, ал ушул кезге чейин Ит-Тишинин чокусуна чыктым деген бир да кишини көрө элек. Демек, ага чыгуу анчалык деле оңой-олтоң эмес болсо керек.
Үсөнбай башын көтөрө, дагы күнгө карады. Бир аз кыңайыптыр. Бүгүн жакага түшүп, Күмүшайга жолукмак. Ага кезикпегенине төрт күн өтүп кетиптир. Бул убакыт ал үчүн бүтүндөй бир төрт айдай болуп кеткенсиди. Татынакай, жароокер кызга болгон сагынычы, кусасы жүрөгүн туйлатып жатты. Байкесинин ушунчалык кечиккенине бир четинен кыжыры да келе түштү. Ал эки күндөн кечикпей эле келем, ошого чейин койго көз салып бер, деп кеткен. Бүгүн ал келсе да, келбесе да кетмек. Ушуга бекиген. Мындан ары жүрөгүндөгү кызга болгон сагынычы аны токтотмок эмес.
Көз байланганда атын булоолонткон Үсөнбай үйүнө жете келди. Арыдан-бери кийим которуна калып, Күмүшайга чуркамак. Короодон кире бергенде атасы алдынан көрүндү.
– Келип калдыңбы, Үсөн? Ырас болбодубу, айланайын. Мал-жаның түгөлбү? Кыйналган жоксуңбу?
– Түгөл эле, ата. Кыйналып эмне.
– Үйгө кирип чай-пай иче коюп, чаап барып бир кой өңөрүп келе кой, балам. Алыстагы тайкелериң келиптир. Жибере коёлу десек бала-бакыра жок кеч болуп калды. Мынча болбогондо өзүм жөнөйүн деп аттым эле.
– Байкем кайда кеткен? – Үсөнбай ичинин тыз дей түшкөнүн сездирбөөгө аракеттенип, кадыресе сурап койду.
– Мурдагүнү райондо чогулуш болот экен деп кеткен. Ошо боюнча жок, же анысы ушунча күнгө созула турган немеби. Мынча кечикчү эмес эле.
Үсөнбай үйгө баш бакпай, шарт бурула аттанып жөнөдү. Чай ичкенге убактысын короткусу келбеди. Кызга жолугам деген ою аны алып учуруп баратты. Айыл менен Шиш-Коргондун аралыгы төрт чакырымга чукул. Бул жерден койлорду кашарга киргизип коюп, жанараак эле кеткен. Эми кайра жетип келди. Караңгыда ар кайсы койдун жонун бир басып, эттүүрөөк сезилген бир чоң койду кармады да, тышка жөнөдү. Минип келген аты демигип, күшүлдөп өпкө кагып, таноосунан көк буу көтөрүлүп турупутур. Ушунчалык катуу келгенин эми сезди. Аяп кетти. Маңдайынан сылап койду. Аны кайра минип кетүүгө көөнү чаппай, кыйылып турду. Мынчалык кыйналган ат менен жакага жетүү кыйынга турмак. Анын үстүнө дагы килейген койду өңөрүп алса. Жок, муну эми таң ашырбаса болбойт, деди ниетинде. Жетелеп барып койдун буттарын чылбыр менен арыдан-бери чала салды да, аттын ээрин алды. Тердик да терге чыланып кетиптир. Башкасы жок эле. Тигил акырда байланып турган кула бээни жетелеп чыкты. Ал көптөн бери миниле элек. Байкеси аны жемдеп, ээн-эркин коё берүүчү. Ошого көнүп калган экен, ыргыштап атып араң токутту. Анын ордуна жайдакталган атты аса байлады. Тушалган койду ээрге арта салды. Өзү артына минип, жаканы көздөй ашыга жөнөдү. Кула бээнин кулуну ээрчип алганын да байкабады.
Ит-Тиши тоосунун мөңгүлүү чокусунан уяң кыздай ай шыкаалады. Айлананы чулгаган караңгылык андан сестенген шекилдүү чегине берди. Эми эле коюу караңгылыкка сөнө түнөрүп, сүрдүү жаткан тоо этегиндеги адырлардын алп дөөлөрдөй калдайган караандары агыш тарта көрүндү. Ай жогорулаган сайын күңүрт көлөкө кичирейип, ар кайсы коктуларга корголойт.
Канчадан бери кең жайлоонун эркесине айланып, жемден өксүбөй эттенип калган кула бээ үстүндөгү жүктү тоготпогондой, шайбырлана жеңил баратты. Антсе деле бу жүрүшү Үсөнбайдын көңүлүнө толо бербеди. Абдан жай, кыбырап бараткандай сезилет. Бирок, мындан ылдам жүрүүгө болбойт эле. Бээ да, кой да кыйналып калмак. Кой ансыз деле бээ желген сайын онтойт. Малдын кыйналганын көргүсү келчү эмес.
Бет алдыда бой тиреше турган кош терек. Бул чөлкөмдө андан бөлөк бак аттуу жок. Ай нуру төгүлгөн чалкыган талаада алда немедей көрүнөт. Бири-бирине кыналыша турган кыз-жигит сыяктанат. Буларды Үсөнбай жакшы көрө турган. Бу да жөн жеринен эмес. Күмүшай экөө бүгүнкүдөй айлуу түндү жамына айылдан чыгып, ушу жерге чейин канча жолу келишпеди. Андайда азыр ат менен арбыбай бараткан жолдун кыскалыгын айтпайсыңбы. Асманга бой керип, сөөлөттүү турган кош терек эки жаштын кол тийгис таза сезимине, ак тилектерине канча сапар күбө болбоду. Жапжашыл жалбырактарын шуудурата, жаркын күнү жайнаган келечек күткөн эки жаштын астейдил сырын бөлүшүп, ошого жетине албай, кубанычын акырын баш ийкей билдирип туруучу. Аларга деген жакшы тилектерин, апакай каалоолорун жамгырдай төгүп жатканын баяндагандай тынымсыз шуулдап, ыргала бере турган. Күмүшай да бул жерге келүүнү жакшы көрөт. Ал бир сапар буларды «биздин сүйүүбүздүн мазары» деген. Бул сөз Үсөнбайга абдан жагып калган. Мурда оюна да келбептир. Ошондон бери экөө «Сүйүү мазары» деп аташат. Ага жакындаган сайын жигиттин жүрөгү дүкүлдөп, кымбат нерсесине келаткандай өрөпкүдү. Күмүшайга азыр эле жетип баргысы келип, ансыз деле ылдам келаткан бээни теминип алды. Ал дыр берип жөнөдү. Ээрге баскан кой демиге онтоп жиберди. Бул тизгинди тартууга аргасыз кылды. Күмүшайдын татына элесин көз алдынан алыстатпай жүрүп олтурду. Бүгүн ага жолугуп «Сүйүү мазарына» келишмек. Ага үйлөнүү жөнүндөгүаруу тилегин билдирмек. Ушу бүтүмгө келип, ушуга бекиген. Күмүшай каршы болбостугун жакшы билет. Анткени эки ортону данакерлеп турган сүйүү бар. Ошентип, көптөн күткөн күнгө чукулдады. Ошол күн аны жаңы турмуштун – үй-бүлөнүн босогосун аттаттырмак. Жигит өз дилинде ошо босогонун ак жолтой болоорунан, сүйгөнү экөө бактылуу, узак өмүр сүрүп, бала-чакалуу болоорунан шек санабайт.
Чекесинде бир аз гана кемтиги калган ай кыйла көтөрүлүп калды. Анын апакай нуру талаага төгүлгөн коюу айрандай тунат. Таттуу кыялдын ырахатына чөгө түшкөн жигит бет маңдайда кынала турган «Сүйүү мазарына» дагы көз таштады. Негедир ал азыр жалгызсырагандай, кандайдыр бир тереңдеги белгисиз муңга бата түшкөндөй туюлду. Шуулдаганы угулбай, акырын термелип турду. Балким, али алысыраак болгондуктан угулбай жаткандыр. Мурда тигиндейден эле шуулдагы кулакка урунчу. Баса, анын түбүндөгү суунун добушу да угулбайт го. Жигит эңкейип жол четиндеги арыкты ка-рады. Жок, суу агып жатыптыр. Айдын нурун майдалап алып, өзүнө сиңирген суу жылтылдата ойноп, агып жатат. Бирок, мурункудан кыйла азайып калган экен. Азыр сугаттын күчөп турган учуру эмеспи, башка арыктарга жыгып кетишкен болуу керек, деди ал ниетинде. Ушу жеңдей суунун акырын шылдыраганында да бир муңайымдыктын белгиси бардай. Жан-дүйнөсүнө канат байлап келаткан жаш жигиттин жүрөгү негедир өзүнөн өзү тыз этти.
Ушул учурда бээ мүдүрүлө берип, кайра оңолду. Бош кучактап келаткан кой бээнин башынан нары шыпырылып кете жаздады. Кармап калууга үлгүрдү. Бээ шыңгырай, ушунчалык аянычтуу кишенеп, ордунда бир айланып алды. Кошкурук атып, бүткүл денеси титиреп туруп калды. Үсөнбай эч нерсеге түшүнбөй, саамга турду да, тизгин кага катуу теминди. Бээ ордунан жылбады. Титиреп, кошкурук ата тура берди. Тыбырчылап, дагы бир тегеренди. Ушул учурда кулундун чыңырыгы кулагын жарып кеткенсиди. Негизи ал суу жүрөк жигиттерден эмес болучу. Коркуу эмне экенин көп билчү эмес. Антсе деле эми селт эте берип, арка жагын жалт карады.
Жүрөгү шуу этти. Денеси чымырай түштү. Бети-башынын териси жылышып кеткендей кыбырап кетти. Жүрөгү токтоп калуучудай селейди. Деми чыкпай калгандай муунду. Башына кан тээп дүркүрөп, кулактары чуулдап кетти. Көзүн жуумп жиберди. Тизгинде колу карыша түшкөнүн сезди. Көзүн акырын ачты.
Төрт-беш кадам алыстыкта бүтүндөй ак кийинген узун бойлуу кишинин турганын көрдү. Ал кулунду мойнунан кучактап алыптыр. Бейкапар гана жигитти карап турду. Өзүн көз ирмем жогото калган жигит анан барып өзүн токтотту. Сөлөкөткө назар таштай карады. Купкуу өңүн, узун, арыкчырай келген жүзүн, ай нуруна чагылыша жылт эткен чүңүрөйүңкү көздөрүн, бери көздөй адаттан тыш уркуйуп чыгып турган бет сөөгүн көрдү. Бирок, жүзү күңүрттөнүп, даана көрүнбөдү. Башын жоолук сыяктуу ак нерсе менен жаап алыптыр. Бою өтө эле узун сыяктанды. Ошондуктан кулунду кучакташ үчүн бир аз эңкейип тургандай сезилди. Башынан ылдый туташ кийген апакай чепкен сыяктуу нерсесинин этеги чубала жер чийип турат. Анын бир жак өңүрүнүн желге серпиле түшкөнүн да байкады. Кулун муунгандай, дагы бир чыңырды. Үсөнбай эми гана эсине келгендей дирт этти да, күчүнүн барынча катуу теминип, камчы басты. Бээнин соорусуна шарт эте чабылганы ушунчалык жымжырттыкта чагылган чарт эткендей угулду. Бээ башын бир чулгуп алды да сызып жөнөдү. Жигиттин көзүнө жанагы элестен башка эч нерсе көрүнбөй баратты. Ал кошо ээрчип келаткансыды. Мындан башка эс-акылында, сезиминде түк эч нерсе калбагандай, бош калгандай.
Үйүнө заматта жете келгенсиди. Аттын дүпүрөгөнүнөн улам кимдир бирөө аны утурлады. Ким экенин тааныган жок. Алдындагы койду аны көздөй кулатып жиберди. Муну күтпөгөн тигил киши күү менен келип тийген койдун салмагына туруштук бере албастан чалкасынан кетип, койдун алдына күп этти. Бу да жигиттин көңүлүн бура албады. Ат башын шарт бурду. Сооруга кайрадан камчы жабышты. Жаны ачыган бээ шамал менен жарышып сызып баратты. Кайда? Эмне үчүн? Мунун зарылдыгы барбы? Бул суроолор Үсөнбайдын сезимине келбеди. Келген учурда деле жооп бере албайт эле. Анткени азыр анын башында жөн гана боштук, жел ойногон боштук тургандай эле. Ошо жел анын сезиминен бардык ой-туюмун, акыл-эсин таруудай учуруп кеткенсиди. Азыр ал Күмүшайды да, деги эле бүтүндөй дүйнөнү унутуп койгон. Көз алдындагы сырдуу элес гана бар болучу.
Ал көз ирмем аралыкта кайра жетип келгенсиди. Өзүнө ушундай сезилди. Жанагы сөлөкөт дагы эле ордунда туруптур. Кулун колунда экен. Эми ал жоошуп, көнүп калгандай. Тыбырчылап, жулкунбай тынч турат. Катуу келген Үсөнбай чукул келип токтоду. Сөлөкөт жансыз немедей, же эч нерсени тоготпогондой мелтиреп карап турду. «Коё бер!», – деди жигит. Үнү муунгандай буулугуп чыкты. Тиги уктубу, жокпу – ким билсин. Айлана акылга сыйбаган бир нерсе болуп кетээрин күткөндөй тунжурап, кулак-мурун кескендей жымжырт. «Сүйүү мазары» да адаттагы ыргалуусунан тайып, катып калгандай. Жалбырактарынан шыбырт эткен добуш чыкпайт.
Сөлөкөттөн алыстоого тырышып, кошкурук аткан бээнин тизгинин жыя кармап темине дагы чукулдады. «Коё бер деп жатам!». Жигит кыжырдануу менен айтты. Эми үнү көтөрүңкү чыкты. Бирок, тиги укпагандай кебелбеди. Же тоготподубу. Бул жүрөгүндө оту жанган жигиттин кыжырын ого бетер келтирди. Камчы басып, жөөлөй барып токтоду. Боосун колуна орой кармаган чыйрак өрүлгөн камчысын жогору көтөрдү да, болгон күчү менен тигинин башын мелжеп шилтеп калды. Ага сөзсүз тиймек, анткени ушунчалык жакын турган. Бирок, антпеди. Камчы абага чабылып барып, бээнин чандырына жабыша түштү. Сөлөкөт камчы чабылып бараткан кезде көздөн кайым болду. Муну жигит сезип калууга үлгүрдү. Заматта жер көчүп, денесиндеги күч-кубат көз ачып-жумганча таштап кеткендей шалдырап, ээрден кулап түштү. Бээ дыр берди. Кулап бараткан Үсөнбай жанагы сөлөкөттүн Шиш-Коргон тарапты көздөй аркасы менен жылып баратканын көрүп калды. Ал Үсөнбайды караган боюнча, булут сыяктуу жылып баратты. Анын артынан Шиш-Коргондун кирпичтен тургузулган соройгон мамысы көзүнө урунду. Жылып бараткан сөлөкөт акырын барып ошо соройгон бозуңку, мостойгон мамыга сиңип кетти. Ушуну көрүп калууга үлгүрдү. Бүттү. Анын көзү тунарып, өзүнөн өзү жумулуп кетти. Анан түбү жок караңгы туңгуюкка кулап баратты…
Чырпыктын чынар болуп тамыр жайып, өсмөгү кыйын. А аны кыйып салыш – бир саамдык иш. Адам тагдыры деле ошо сыңары нерсе турбайбы. Андыктан эртеңки күн эмнени даярдап, эмнени камдап койгонун билген жан жок. Болбосо ушу күлгүндөй жигит ушинтип калат деп ким ойлоптур. Аны эртеси Шиш-Коргондун тушунан табышкан. Тил-оозу жок, өлгөн немедей жатыптыр. Атасы колунда малы, оозунда сөзү бар, айылдагы кадырлуу адамдардын биринен болучу. Андыктан мен-мен деген кожо-молдолорго, бүбү-бакшыларга окутуп, чокутуп дегендей, колунан келген ылаажысын аянбады. Бирок, табигаттын табышмагын жандыруу адам пендесинин колунан дайыма эле келе бербейт экен. «Кудай кылса – кубарыңдын акысы барбы» дейт эмеспи. Бу да тегин жеринен чыкпаган кеп тура. Үсөнбай буту-колу басып жүргөнү менен – мурдагы өрттөй жалындаган жигит жок. Эмне деп сүйлөп атканына түшүнүп болбойт. «Кайран жигит, жанда жок эмес беле», – деп бири шыпшынса, «Атаңдын көрү десең, жолборско тике караган жигит эле», – деп экинчиси шуу үшкүрөт. Дагы бирөө Шиш-Коргондун ээси көрүнүп, ошондон жүрөгү түшүптүр, десе жок, бул жигитке көз тийди, деп өзүнчө билерман болгондор чыгышты. Ар ким өз божомолдорун айтып жүрүштү. Үсөнбай болсо дааналап айтып, түшүндүрүп бергенге чамасы жетпеди.
Күтүлбөгөн жерден Үсөнбайдын мындай табышмактуу тагдырга учурап калышы айрыкча Күмүшайга оор тийди. Ал да ошол күнү аны күтүп, чыдамы кете улам-улам жол карай берген. Ошол күнү экөөнүн тагдыры биротоло чечилмек. Муну ал сезген. Бирок, ал күткөндөй болбоду…
Арыктан суу сузуп алган Күмүшай башын жерге сала ойлуу басып келатты. Көкүрөктү ичтен мүлжүгөн санаа аны тез эле чүнчүтүп жиберген. Көңүлү жактырган адамдан тирүүлөй ажыроо оңой эмес турбайбы. Анын тигиндей, адамдар айтып жүрүшкөндөй, кем акыл болуп калышына дале ишене албайт. Дале үмүтү үзүлбөйт. Балким, айыгып, өз калыбына келер. Ошондо кайрадан «Сүйүү мазарына» барышаар. Ушул ой көңүлүнө кыттай чөгөт. Ойго алаксып келаткан кыз алдындагы жигитти байкаган эмес экен. Ал кыздын каруусунан акырын кармады.
– Ай! – Чочуп кеткен кыз башын шарт көтөрдү. Колунан чакасы ыргып кете жаздады. Дал маңдайында Үсөнбай турду. Баягы Үсөнбай, өзүнүн сүйгөн жигити. Жок, бу такыр башка жигит болучу. Жүзү да өзгөрүлгөн. Сакал-муруту саксыйган, чачы үксөйгөн. Анан көзү. Оо Кудай! Ушундай да көз болобу. Кыз аз жерден бакырып жибере жаздады. Аны кандайдыр бир жансыз, терениңде акыл, сезим, ой деген нерселерден бүдүрү жок жансыз көздөр кайдыгер карап турду. Көз ирмем аралыкта ошол көздүн түпкүрүнөн бир муңдун жылт эткен учкуну жана берип кайра өчтү. Күмүшай ушу көздөр өзүн эмес, өзүнүн аркасындагы бир дүмүрдү карап тургандай сезип кетти. Жүрөгү булкуп алды. Көз жаштары эркине баш ийбей төмөн карай кулап жөнөштү. Үсөнбай аны алаканы менен сүртөйүн деген ниет менен колун сунду. Бирок кыз башын тартып кетти. Жигит бир нерсе деп булдуруктады. Күмүшай бир да сөзүн түшүнбөй койду. Анан тиги жер карап турду да, колун көтөрүп жогору жакты жаңсады. Эми түшүндү. Тээ жогору жактагы «Сүйүү мазарын» көрсөтүп жатыптыр. Балким, ошол жакка барып келели деп жаткандыр.
– Жок, мен баралбайм, – деди кыз кетүүгө кам уруп. Тигил колунан коё бербей кыйылып турду. Бир нерселерди түшүндүрүүгө аракет кылгандай булдурады. Үнүда корулдап такыр башкача чыгып калыптыр. Кулакка өөн учурады.
– Кечирип кой,Үсөнбай. Мен сага түшүнө албай койдум. Мени кечирип койчу, байкушум. Биз эми мындан ары жолугууга тийиш эмеспиз. Мени издеп келбечи, берекем. Мени азапка салбачы. – Кыз буркурап ыйлап, аны кучактай калып, сакал баскан бетинен өөп алды да, чуркаган бойдон үйү тарапка жөнөдү. Чакасы жолдун чекесинде калды. Үсөнбай эңкейип аны карады. Мелт-калт болуп турган суудан саксайган бирөө карап турганын көрдү. Башын шарт тартып алып, айланасына көз чаптырды. Чукул арада эч ким көрүнбөдү. Кайрадан эңкейип олтуруп чаканы карады. Анан батынбагандай колун акырын сууга малды. Өзүн карап турган элес майда бөлүкчөлөргө быркырап кетти. Ал селт эте колун тартып алды. Көпкө үңүлө карады. Анан бир нерсе деп катуу булдурады. Жогору тараптагы кош терекке карады. Тунжурап кыйлага турду. Анан ыйлап кирди. Чакадагы сууну кыжырдануу менен серпип жиберди. Чаканы кыз кеткен тарапка күү менен ыргытты…
«Сүйүү мазары» күз жаткан ээн талаада жалгызсырап, арылгыс кусанын кучагында муңайып турду. Саргайып, өңү өчкөн бариктер тынымсыз күбүлүп жатты…
Эзелтеден ушундай. Тоолорго – тоо жалгашат. Канаттууларды – канаттуулар жандайт. Күлүктөр – күлүктөргө кошулат. Тең – теңи менен, тезек – кабы менен деп коюшат. Бу да төгүн жеринен чыкпаган экен. Көрсө адам жашоосунун бүтүндөй бир баскычын болгону бир нече сөзгө батырып коюуга болот турбайбы. Бул жолу да ошондой болду. Адам үчүн бир мүчөсүнөн ажырап калуу – орду толбогон кемтик, өксүк го. Ал эми акыл-эсинен ажырап калган пендени эмне деш керек, аны кандай чен-өлчөм менен баалоо керек? Деги баалоого болобу? Албетте жок. Бирок, ичер суу биротоло какшып калмайынча жашоо токтобойт экен. Өмүр шамы өчпөйт экен. Ошо үлбүлдөгөн шамдын үлдүрөгөн жарыгында өз күнүн кечирген Үсөнбай бу жарыкчылыктын өйдө-ылдыйы менен анча жумушу жок. Турмуштун күнүмдүк көйгөйү, ичтен мүлжүгөн санаа андан кыйгап өтөт. Өткөнүда куруп кетсинчи. Пенде баласын ушундай мүшкүлгө тушуктурбасын, жараткан. Баласынын ушундай тагдырына ата-энесинин кабыргасы миң сөгүлүп, миң кайышат. Андан табаар майнап кайсы. Жүздөрүнө катмар бырыштын издери менен, саамайларынын эрте агаргандары болбосо. Колдорунан келгени ушул болду – издеп жүрүшүп бир жубанды алып беришти. Ал келиндин деле акыл-сезими чектелүү жан эле. Эки бакыр – бир тукур дегендей кеп болду. Чакан там салып, өздөрүнчө бөлүп коюшту. Ошентип, бул айылда дагы бир жаңы үй-бүлөнүн коломтосунан жүлүндөй түтүн булай баштады…

* * *

Түндөгү шаңкайып, жылдыздарын жайнатып турган асман бүгүн жок. Кабагына кар жаап, эртеден бери түнөрөт. Күз ортолоп, эртели-кеч салкын тартып калган маал. Дыр эткен шамалдын эпкини жылаңачтана баштаган дарактардагы сарбариктерди калдаңдата күбүп түшүрөт. Алардын кургап калгандары таман алдында шуудурап үбөлөнөт. Ушуга жандары ачыгандай комсоо дарактар акырын чайпалып, муңайым көрүнүшөт. Бу мезгил деген нерсе жан-жаныбарга гана эмес, табигаттын өзүнө да өз таасирин тийгизет турбайбы. Мына, кечээ эле алма-өрүк гүлдөп, бак-дарактар жашыл түскө чулганып, түбөлүк жаштыкты элестетип турбады беле. Эми таптакыр башка көрүнүш. Башка маанай. Ар жылы бу маалда негедир Акундун ичи тызылдап, бир нерсесин колунан түшүрүп жиберип, бүлүндүрүп алгансый берет. Тагдырдын көйгөйлүү жүгүн аркалаган жаштыгы ошо саргайган барикке айланып үбөлөнүп түшүп, таманга тапталгансыйт. Өмүрдүн күлгүн курагы ушинтип кемип, ушинтип бөксөрүп жаткансый берет. Балким, пенде дегениңдин табияты ушундайдыр, неге дегенде ал кечээ эле колу жетпестей көрүнгөн нерсеге бүгүн жетет да, дагы андан жогоркуга колун созот. Ошого умтулат. Анткени бүгүнкүсүнө алымсынбай, ага көңүлү тойбой калды. Демек, бул өсүүнүн белгиси. Жеткенге канагаттанып калуу – токтоп калуу дегендик. Буга Акун макул эмес. Дайыма күрөшкөнү ушу. Ошо күрөшүнүн майнабын аз да болсо көрүп келе жатат. Анын бири мына – маңдайындагы жаңы салынган заңгыраган мончо. Эскиси эчак кароосуз калып, аны-мунусу тоноло баштаган. Анын үстүнө кырк жылдай убакыт мурда салынып, өтө тар болгондуктан чоң айылдын элинин талабын аткара албай калган. Андыктан райондун борборун көздөй жөнөшчү. Албетте, кары-картаңдар, оорулуу адамдар ал жакка барып жуунуп тура алышпайт. Бул жөнүндө республикалык газетага эки жолу макала жазган. Анын натыйжасы ушу – жаңы мончо болду. Бүгүн ачылышына катышты. Башкарма атайын чакыртып жибериптир. Чогулган элдин алдында сөз сүйлөп, мончонун курулушуна Акундун да кошкон салымы бар экенин белгилеп өттү. Буга ичинен кубанып калды. Ал гана эмес, айылдын эли да кубанып, ыраазы болушту. Эми сегиз чакырым жол басып, райондун болборуна барып-келүү убаракерчилигинен кутулушту.
Жолдун чет жакасы менен Акун коляскасын акырын жылдырып келатты. Удургуган булуттар улам коюланып, ызгаардын илеби бар шамал катуулай баштады. Жерде чачылган жалбырактар бирин-бири кубалаша, шамалдын багыты менен дуу коюшат. Аздан соң шатырата жамгыр төкчүдөй. Асманды бир карап алды да, ылдамдай жөнөдү. Үйүнө жеткиче жамгырга калышы ыктымал. Асфальтталган чоң жолдон коляска жеңил баратты. Клубдун жанында Жыпар бир келин менен туруптур. Ага көптөн бери кезиге элек болучу. Кийинки кездери конторага кирбей калган.
– Бул журналисттин бизди көрөйүн деген көзү жок го, – Жыпар жанынан өтө берген Акунга үнүн көтөрө чыгарды. Ал кайрылып келди:
– Силерди байкабай калыпмын, кечирип койгула. Жаанга калбайын деп ашыгып бараткам.
– Биз эми сен үчүн байкалбаган адамдарбыз да. Белгилүү кишилер – белгилүүлөрдү гана байкашат. – Жыпар шыңк эте күлүп калды. Жанындагы бейтааныш келин да жылмайып койду. Негедир анын жылмайышы өзүнө жараша бербейт экен.
– Кой эми, мени тим эле көкөлөтүп жибердиң го, учуп кетип карматпай койбоюн.
– Көкөлөгөн жигиттин эмнесин көкөлөтмөк элем. Ансыз деле кармата турган түрүң жок. Мен тарапка келчү жолду унутканың качан. Гезиттен атыңды окуп койгонго эле кубанып жүрөм.
– Арманың күч экен анда, – деди бейтааныш келин тигини капталынан укуп.
– Айтпа. Аны билер жан кайда.
– Курбуң менен тааныштырып койбойсуңбу, – деп Акун сөздү башка нукка бургусу келди.
– Баса, таанышып кой, Айгүл. Менин подружкам болот.
– Жакшы экен, менин атым Акун. – Ал колун сунду. Тиги тарткынчыктап барып, аялзатыныкына окшошо бербеген чоң колун сунду.
– Сизди жакында телевизордон көргөм, – деди Айгүл ага жымыя карап.
– Мына, белгилүүсүң десем ишенбейсиң, – Жыпар Акундун кырдуу шапкесин көзүнө баса кийгизди. – Болбосо мени деле жок дегенде бир жолу көрсөтүп коёт эле го.
– Сенин көркүңө көрсөтмөк беле. – Айгүл эликтегендей күлүп калды. Жамгырдын алгачкы майда тамчылары себелеп баштады. Акун тигилерди таштап кетип калууга батына албай турду.
– Кайдан келатасың, Акун? – Жыпар токтоо сурады.
– Мончонун ачылышы болбодубу. Ошол жакка баргам.
– Сен жазбасаң ал салынбайт эле. Ыракмат.
– Мен болбосом деле дагы бирөө аракет кылмак да. Эл болгондон кийин акыры салынмак.
– Баары бир ага сенин эмгегиң өттү. Көпчүлүк сага ыраазы болуп жатышат.
– Кимдир бирөөлөргө жардамым тийсе – кубанып каламын. Бирок, менин жазгандарымдын бардыгы эле чоңдорго жага бербейт көрүнөт.
– Бирок, бүгүн башкарма сен жөнүндө жакшы айтты го. Өзүм угуп олтуруп, кубанып калдым. Негизи азамат жигитсиң да.
– Койчу эми, кечке эле мактай берип көзүң тийип кетпесин. – Акун өзүн ыңгайсыз сезип, кетүүгө кам урду. Жамгыр дыбыратып кирди. – Мен кетейин, жамгырда калып жүрбөйүн шөмтүрөп.
– Акун, биз сени тосуп турганбыз. Бир аз жумуш бар эле, – деди Жыпар.
– Өтө шашылышпы?
– Бүгүн болсо жакшы болот эле. Бул келин эки күндөн бери менин жанымдан чыкпайт. Зарыл жумушу бар экен. Сенин колуңдан келет.
Асфальт жолдун бети заматта суу болуп чыкты. Акундун кийими да нымдалыша баштады. Эки тизеси муздап баратты. Бирок, тигил экөөнү калтырып жөнөп берүүгө дале батына албай атты.
– Анда үйгө барбайлыбы, күн да жаап кирди. – Акун шашып жатканын билдирди.
– Жок, ал жакка барганыбыз уят. Андан көрө клубка кирели. Залга кирип олтуралы. Мен алдыңкы эшикти ачтырайын, коляскаң менен кирип кет. – Жыпар Акундун макулдугун сурабай эле чуркап кетти. Артынан Айгүл экөө жөнөдү. Жамгыр күчөп кирди. Залга кирип кетишкенче кыйла суу болуп кетишти. Күңүрт залда үчөө олтурушту. Клубдун жетекчиси Акжол аттуу жигит сахнада кызыл материалды керип алып, кандайдыр бир чакырык сөздү жазуу менен алек.
– Акжол, светиңди күйгүзүп койсоңчу, –деди Жыпар бир маалда.
– Залдыкы күйбөйт, эже. – Ал бери карабай эле жооп берди.
– Эмне, коркуп атасыңбы? – Акун Жыпарды ийинден түртүп койду.
– Ошо коркута турган адамдын болбой жатканын айтпайсыңбы.
– Эмне, ошончолук эле корккуң келип атабы?
– Жок ай, экөөбүз кезиккен жерден эле акыйнек айтышчу болдук. Же аныбыздан бир майнап чыксачы. Андан көрө айта турган ишибизге өтөлү. Бу келиндин сенде жумушу бар экен.
– Ал эмне жумуш болду экен, деги колумдан келе турган нерсеби? – Акун тиги келинге карады. Ал негедир жагымсыз жылмайып, өзүң эле айтчы дегендей Жыпарга карады. Аны түшүнгөндөй ал:
– Айт, айта бер. Анын уяла турган эч нерсеси жок, – деди. Айгүл бетин Жыпардын ийнине ката, анын кулагына бир нерселерди шыбырады. Анын мындай кылыгы негедир Акунга кызык да, түшүнүксүз да көрүнүп кетти. Ушундан улам өзүн да ыңгайсыз абалда олтургандай сезди. Бул эмнеси деген кейипте алдыртадан Жыпарга карады.
– Айгүл ушундай уялчаак келин. Анын үстүнө сендей белгилүү журналисттен тартынып жатат. Айып этпе. Мен түшүндүрүп берейин. – Ал сөздү эмнеден баштасам экен деген кейипте саамга үнсүз олтурду. Тышта жамгыр шатыратып, чатырдан түшкөн суу шаркырап куюлуп жатты. Акундун нымдалышкан кийими чыйрыктыра баштады. Тез эле үйүнө барып, жылуулангысы келди. Кечээ күнү баштап, кыйласын жазып койгон макаласын да бүткөрүү керек эле. Оюнда кечке чейин бүтүрүп, почтага салып коймок.
– Акун, өзүң билесиң, турмушта ар кандай болот эмеспи. Сенин көпчүлүк макалаларың да ошол турмуштагы окуялар эмеспи. Айгүл да өзүң жазгандай турмуштан жолу болбой, ажырашып келген. Күйөөсү ичкич жигит. А ичкен киши менен жашоо эмне экенин жакшы билесиң го. Айрыкча мунун күйөөсү жеткен зөөкүр, кызыл камчы экен. Бул байкуштун денесин көрсөң жаныңдан түңүлөсүң. Ушунча жыл ага кантип чыдап жүргөнүнө түшүнбөйм. Мен бир күн чыдай албас элем.
– Жаман болгон экен. Өкүнүчтүү. Андай адам менен жашоо чынында эле кыйын. Сен ажырашып кетти дебедиңби, демек андан кутулган турбайбы. А мага айта турган кандай жумуш? – Акун узарып бараткан кептин алдын кайрып койду.
– Кеп ошо кутула албай жатканында болуп атпайбы. Ал желмогуз мунун үйүнө келип, тынчтык бербей кол көтөрүп, тепкилеп кетип жатат.
– Милицияга кайрылбайсыңбы, – деди Акун Айгүлгө карап. Ал ыйлап олтуруптур. Улам көзүн жүзаарчысы менен сүртүп коёт.
– Милийсага барсаң өлтүрөм дейт. – Ал солуктап ыйлап кирди.
– А менин колумдан эмне келет? Арыз жазып туруп эле сотко берип коюш керек. Сен биротоло ажырашып келдиң беле?
– Ооба.
– Анда сага запкы көрсөтүүгө анын кандай акысы бар? Сотко гана бериш керек. Андан башка жол жок. А силер менден кандай жардам күттүңөр эле?
– Мунун турмушу жөнүндө газетке жазсаң деп ойлодук эле.
– Андан эмне өзгөрмөк эле. Же ичкич күйөөсү арагын таштап, жигиттин гүлү болуп чыга келет дейсиңби. Деги, ал гезит окуган немеби?
– Жок, ал окуй албайт. – Айгүл көзүнүн жашын сүрттү.
– Көрдүңбү, андай адамды газет эмес китепке жазсаң деле майнап чыкпайт. Сельсоветке кайрылдың беле?
– Ооба, бир жолу баргам, чакыртабыз дешкен. Эмдигиче дайын жок.
– Бир гана арга – арыз жазып алып сотко барыш керек. Андан башка жолду көрбөй турам, – деди Акун ийнин куушура. Ал чынында эле тиги келинге кандай жардам көрсөтөрүн биле албай турду. Анын ушундай тагдырга туш болуп, мүңкүрөп турганын ичинен аяп жатты. Бирок, ага кеп-кеңешинен башка эч нерсе кыла алмак эмес. Күңүртүрөөк залда анын жүзүнө үңүлө карады. Ак жуумал жүзү, сулуусымак келген муңайым келин экен. Кийгени деле жупуну. Ушунчалык өзүнөн үмүт кылып, ушу жигит жардам бере алат деген ишеним менен келген келиндин жанында ар кандай ойго чайналып үнсүз олтурду.
– Анда сен бир жакшылап арыз жазып бербейсиңби, – деди Жыпар бир топтон кийин.
– Макул. – Акун дароо жооп берди.
Жамгыр түндүн бир оокумуна чейин өз күүсүнөн жанган жок. Анын доошун тыңшап олтурду Акун. Бир калыптагы шыбыргактаган доош турмуштун муңдуу да, сырдуу да күүсүндөй сезилет. Ыргагынан жаңылбаган ошо күүадам тагдырынын оош-кыйыштарын, анын жарыгы менен караңгы жактарын, кубанычы менен кайгысын баяндап жаткансыйт. Ал өтө эле муңайым, ал түгүл кайгылуу сезилип, жүрөгүн ачыштырат. Балким, бул баян жанагы келиндикидир. Жок, жалгыз эле аныкы болуп калса кана. Анда жашоо жеңил болбойт беле. Андай тагдырга туш болуп, үй-бүлө бузулуп, балдар жалдырап жетим, мөлтүрөгөн нечен бир келиндер жесир калып жатышпайбы. Ошондой адамдар жөнүндө канча макалалар, канча ой толгоолор жазды. Алар газеттердин бир нече сандарына чубалып кете турган. Бул анын жакшы көргөн темасы эле. Бирок, толгон темалардын арасынан көйгөйү көкүрөктөн аша чапкан ушу теманы тандап алганына азыр таң кала түштү. Ошо саймедиреп, адамдын жан дүйнөсүн козгогон өзгөчө бир ыкма, салмактуу сөздөр менен жазылган макалалары, ой толгоолору эмне берди? Адамдарды кандайдыр бир ойго салып, алардын басып өткөн, же басып бараткан турмуштук жолдоруна тырмактын агындай болсо дагы бир багыт, кеңеш бере алдыбы? Ошо турмушунан жаңылышкан адамдарга эч болбоду дегенде анын жазгандарынын бир сабын эске алып коюшту бекен? Кап, ошондо мындай жасаганымда оң болмок тура деген ойдо калышты бекен? Ким билет. Бирок, айрым бир окурмандар анын тигил, же бул макаласына үн кошуп, пикир айткандар чыккан. Жазган нерселери таасирдүү экенин, тарбиялык мааниси бар экенин, анан да өз алдынча бир башкача ыкма менен көркөм жазылганын да белгилеп өтүшкөн. Албетте, муну билүү ал үчүн бир топ жагымдуу эле. Антсе деле тагдырдын, турмуштун катаал сыноосуна тушугуп калган адамдарга кандай таасир эте алганы белгисиз болучу. Эми ошондойлордун дагы бирине жолукту. Жанагы берген кеңешинин тууралыгына азыр өзү ишенип олтурду. Сотко бере турган арызын жазып койду.
Почтадан газеттерин алган Акун коляскасына олтуруп, колхоздун багы тарапка жөнөдү. Мурда бул жердин бардык тарабы ачык болгондуктан мал жайылып, майда дарактарды сындырып, бүлдүрүп кетише турган. Малдын кыгынан олтура турган жер табылчу эмес. Эми айланасын бетон дубал менен тосуп, кире турган дарбаза орнотулган. Бактын чок ортосуна жыгачтан кооздолуп беседка жасалган. Анын катарында бий аянтчасы орун алган. Ар кайсы жерге жыгач олтургуч орнотулган. Кыскасы, бул бактын ичи азыр өзүнчө бир кооздукка ээ болгон. Айрыкча, жайкысын мында келип эс алып отурганга абдан жакшы. Ошондуктан Акун көп келип, беседкага олтуруп, газет-журнал, китеп окуганды жакшы көрөт. Кээде кишилер келип, маектешип калышат. Азыр бак ичи ээн экен. Жерде төгүлгөн жалбырактар шуудурайт. Дүпүйгөн дарактар жылаңачтана баштаган.
– Акун, кандайсың, мында олтурганыңды терезеден көрүп басып келдим. – Жыпар беседкага кирип, Акундун жанына олтурду.
– Жакшы, Жыпар. Жумушуң бүттүбү?
– Кайсы бүтпөй аткан жумуш бар дейсиң. Бүгүн бүтпөсө эртең бүтөт да. – Жыпар кичинекей сумкасынан алакандай күзгүалып чыгып бети-башын карана баштады. Анан эми эстей калгандай:
– Баса Акун, куттуктайм,«Советтик Кыргызстан» газетасына чоң макалаң чыгыптыр, эми эле көрдүм.
– Ыракмат, Жыпар. Баягы курбуңдун иши эмне болду?
– Чынында ал менин жакын курбум деле эмес, кошуна турабыз. Жардам сураганынан сага ээрчитип келгем. Сен жазып берген арыз менен сотко барган. Күйөөсүн чакыртып, эми үйүнө барып чыр кылсаң соттоп жиберебиз деп айтышкан имиш. Эми жолобой калды деп кубанып жүрөт.
– Жакшы болуптур. Запкыны жакшы эле тарткан сыяктанат, бечара. Жаш туруп ушундай тагдырга кирептер болуу аянычтуу.
– Албетте, аянычтуу. Токточу, сен аны сүйүп калгандан соосуңбу? – Жыпар ага сынай карап, жылмайды.
– А эмне, аны сүйүүгө болбойбу, же мени сүйө албайт деп ойлойсуңбу?
– Жок, антип ойлогон жерим жок. Жөн гана сен өзүңө татыктуу жанга үйлөнүшүң керек.
– А ал мага татыктуу эмес деп ойлойсуңбу? Эмне үчүн?
Жыпар кыйлага унчукпай, Акундун алдындагы тактайдан жасалган столдун үстүндө жаткан газеттерди карамыш болуп жатты. Бирок, көңүл коюп окуган деле жок. Кандайдыр бир ойдун кучагынан чыга албай атканы байкалып турду. Ал Акунга тике карай албай, убакыт өткөрүп, ушу кыжаалаттан кантип чыгып кетерин ойлоп турду. Акун да өзүн күдүктөнткөн суроосун кайталабай, күбүлүп жаткан жалбырактарды карап олтура берди…
Жогорку көчөнүн жолу арык-чөнөк болгондуктан, Акун коляскасын жай жылдырып, акырын келатты. Шаша турган деле иши жок болучу. Айылдын баш жагында жашаган карыя менен маектешип келаткан. Ал киши колхозго биринчи жолу «Фордзон» деген темир дөңгөлөктүү тракторду айдап келген экен. Айтып олтурса өзүнчө эле жомок. Айылдын ал келүүчү тарабына бир нече боз үй тигилип, мал союлуп казан-казан эт кайнап, ал кездеги чакан айылга чоң майрам болгон экен. Бул кишини космонавты тосушкандай тосушкан экен. Ошондо бир көкөлөп алганын, өкмөттүн ага ишенип жапжаңы тракторун алып келүүгө жибергенин эскерип, жеңилдеп алды жарыктык. Токсонго чукулдап калса деле тың, акыл-сезими кадимкидей экен. Эки саатка жакын жанында олтурган Акун тээ отузунчу жылдарга барып кайткандай болду.
Чолок көчөгө түшүп, төмөн карай жөнөдү.Тар келген көчө экен. Жолу да өөдүк-сөөдүк келип, жүрүүгө абдан ыңгайсыз экен. Жана башка көчө менен келген. Мындай экенин билгенинде келген эле жолго түшмөк. Эми кайра бурулуп жогору чыгуудан айныды. Жарымына келип калган. Эптеп чыгып кетем деген ниетте жыла берди. Бир жерге келгенде жол ортосуна дейре күл төгүп салышыптыр. Четирээк жагы чуңкур экен, араба ошондой өтөт окшойт. Коляска өтө ала турган көрүнбөйт. Күбөткө чукулдаса кулап калчудай. Күлдүн берки тарабында арык бар экен. Ошол жакка тартты. Айланып олтургандан көрө ушундан эптеп өтүп кетүүнү көздөдү. Колясканын алдыңкы дөңгөлөгү өттү да, арткы экөө такалып, чалкалап туруп калды. Өз күчү менен чыга албайт эле. Түшпөсө болчудай эмес. Ал балдактарын ала баштады. Ушул учурда арка жагынан:
– Олтура бериңиз, түртүп коёюн, – деген үн чыкты. Акун аркасына кылчайып Айгүлдү көрдү. Негедир өзүнчө ыңгайсызданып, ушундай учурда кезиккенине ичинен өкүнүп кетти.
– Аа, Айгүл, сенсиңби? Кайдан? – Акун башка сөз таба албай будалана калды. Анан: – Же мага жардам берейин деп күтүп жаттың беле? – деп тамашага чала сүйлөп, Айгүлгө карады. Ал уяң жылмайып:
– Жок, мен ушу көчөдө турам. Силерди терезеден көрдүм. Бул жерден өтө албай калганыңарды карап тургам. – Ал колясканы аркасынан түртүп чыгарып койду.
– Ыракмат, Айгүл. Бул жерден өтө алмак эмес экемин. Же мени келет деп түзөтүп койбоптурсуң.
– Келериңерди билген жокмун. – Ал ыңгайсыздангандай башын төмөн салды.
– Тамаша кылам, Айгүл. Баягы жумушуң эмне болду?
– Бүттү.
– Жолдошуң келбей калдыбы?
– Жок.
– Жакшы болуптур. Коркуп-үркпөй, тынч жашап калган турбайсыңбы.
– Ии. – Ал унчукпай калды. Бул келиндин сүйлөгөнүнө ал алымсынбай атты. Эки сөздүн башын кошуп, тыңыраак сүйлөй албайт окшойт. Алар унчукпай акырын төмөн баратышты.
– Ыракмат Айгүл. Мындан ары өзүм эле кетем. Убара болбо, – деди Акун бир маалда ортодогу тынчтыкты бузуп.
– Тетиги жерде дагы бир арык бар. Ошондон өткөрүп коёюн. – Келин эми коляскага катарлаша басты. Акун ичинен ага ыраазы болду. Катарлаша баратканына негедир сыймыктанып да кетти.
– Силерге ыракмат, – деди бир оокумда келин акырын.
– Эмне үчүн? – Акун ага түшүнбөй калды.
– Арызыңарга, – деди Айгүл тартынгандай. Анын көздөрү алайып, негедир чоң экенин азыр байкады.
– Аа, эч нерсе эмес. Бири-бирибизге колубуздан келген жардамыбызды беришибиз керек эмеспи. Антпесек эмнебиз адам. Туурабы?
– Туура. – Ал өзүнчө ыраазы болгондой жылмайып койду. Негедир жагымсыз жылмаят экен. Кайып келген бу ой учкуну көкүрөгүнө тык этти.
– Өткөндө сени бир арыктан өткөрдүм эле, эми сен мени өткөрдүң. Ошон үчүн адамдар бири бирине керек.
– Кайсы арыктан өткөрдүңөр эле? – Келин түшүнө албагандай, эстей албагандай карап калды. Буга Акун да таң кала түштү.
– Арызды айтып жатам. Аз да болсо анын жардамы тийбедиби.
– Аа, ооба. – Ал эми түшүндү. Кайрадан унчугушпай калды. Төмөнкү көчөгө жетишти. Бирок, жолдон жанагыдан башка эч кандай арык кезиккен жок.
– Эми эмне кылайын деген оюң бар? – Акун жөнсалды эле сурап койду. Ал токтоп калды.
– Үйгө кетем.
Акун бырс эте күлүп жибере жаздады. Өзүн зорго токтотуп калды.
– Жок, деги эле мындан ары эмне кылсам дейсиң? Же турмушка чыксам деген оюң барбы?
– Билбейм.
– Болуптур анда, Айгүл. Ыракмат, мындан нары жол түз. Эми шуулдаган бойдон кетем. – Акун анын колун кармап коштошту. Негедир аны менен болгон сөз такыр байланышпай койду. Андыктан мындан ары улантып отургусу келбеди. Коляскасын ылдамдата жүрүп кетти. Тээ кыйла жерге барып артына кылчайды. Келин жанагы ордунда дагы эле аны карап туруптур. Колун акырын булгалап койду. Акун да аны кайталады. Ушундан кийин гана ордунан козголуп, жогору, үйүтарапка басты. Капысынан болгон бул жолугушуу Акундун көкүрөгүндөгү уктап жаткан белгисиз бир сезимди ойготуп койгонсуду. Ал мурда үйлөнүү, үй-бүлө күтүү жөнүндө купуя ойлоп, купуя самап жүргөнү менен, ага чындап умтулуп аракет кылган эмес. Аракет кылган күндө деле мунусунан майнап чыгаарынан үмүт кылчу эмес. «Үйлөнүү үчүн, баарыдан мурда, адам өзүнүн абалына караш керек го. А мен үйлөнө ала турган абалдамынбы? Кош балдак менен жүрсөм Мингеним коляска болсо. Ушундай абалдагы жигитке арка-жөлөк боло турган, анын ысык-суугуна чыдай ала турган, тоодой тобокелге бел байлай турган аялзаты бар болду бекен? Балким, андай жан али төрөлө электир? Болгон күндө деле анын жолуна туура туруп, анын багына жолтоо кылып койбос бекен? Деги, ушундай жигит менен өмүр бою жашаган аял өзүн кандай абалда сезет болду экен? Бу жигиттин деги эле үй-бүлө түйшүгүн көтөрүүгө кудурети жетеби? Пенсиясы менен анча-мынча калем акысы менен үй-бүлөсүн бага алабы? Мунусу менен өзү кийинеби, же аялын кийинтеби, а ичкен-жегендеричи? Эми тыйын-тыпырды эптеп таап турат дечи. Ага чыккан аял өзүн бактылуу санай алабы? Кептин баары ушунда го. Анткени ар ким биринчи кезекте өз бактысын ойлойт да. Туура. Мындай болгон соң эмне үчүн мен өз бактым жөнүндө ойлобойм. Же мен эмне, адам эмесминби? Жарым жан болсом деле өз бактым жөнүндө ойлонууга, ага жетүүгө умтулууга аз да болсо акым бар эмеспи. Аракет кылсам ко-лумдан келе турган иштер деле бар экен. Азыр мурдагыдай мүңкүрөгөн бир алсыз жан эмесмин да. Эч болбоду дегенде өз жанымды өзүм багып кетүүчү абалдамын. Дагы тырышып, чоңураак нерселерди жазсам болот. Ага мүмкүнчүлүгүмдүн жетерине ишенем. Демек, эртеңки күндөн үмүтүм бар. Андай болгондон кийин эмне үчүн өз бактым тууралу ойлобошум керек. Эмне үчүн үй-бүлө күтүүгө умтулбашым, аракеттенбешим керек. Мен деле тирүү жан эмесминби. Бирок, мага аял боло турган, мени менен турмуш жолунда бирге басууга тобокелге бел байлай турган аялзаты барбы? Аны кайдан табууга болот? Балким, андай аял Айгүл болуп жүрбөсүн?» Акун ушундай ойлорго чайналып жүрдү.
…Клубда кандайдыр бир кино жүрүп жаткан. Экрандагы окуяларга Акун көңүл деле бурбады. Жана баштап алган аңгемеси оюнан чыкпай атты. Ал кийинки кездерде он чакты аңгеме, новелла жазып бүтүргөн. Алардын көпчүлүгү газета-журналдарга, айрымдары адабий альманахтарга жарыяланган. Мындан тышкары ыр да жазып жүргөн. Жакында «Ала-Тоо» журналына бир нече ыры басылып чыккан. Бул ал үчүн чоң кубаныч, чоң ийгилик эле. Эми аны айрым газеталар түз эле акын деп жаза башташты. Мындай сыймыкка бир чети уялса, экинчи чети чыйралып жүргөнүн сезчү.
– Жакшы деле кино эмес экен. – Кулак түбүнөн чыккан үн аны ойдон алаксытып жиберди. Жанында олтурган Жыпар экен. Бешимде кезигип «киного киргизбейсиңби» дегенинен ээрчитип келген. Болбосо бу кезде столунда тирмийип, машинкасын тыкылдатып олтурмак. Бир нерсени баштап алганда аягына чыкмайынча олтурганы олтурган. Жыпарга сөз берип койгондугунан эле келген. Ага эмне, жазган, жазбаганы менен иши эмне, ал үчүн киного кирүү эсеп эмеспи.
– Кетелиби, – деп сурады Акун үнүн акырын чыгарып.
– Эшикке чыгалычы.
Ай жарык эле. Экөө чоң жолго түшүп жогору жөнөштү. Асфальтта коляска жепжеңил жүрөт. Антсе деле жай баратышты.
– Кел, колясканын аркасына чыгып ал, –деди Акун оюн-чындан.
– Машина алганыңда түшөм. – Жыпардын үнү ишенимдүү чыкты.
– Жакшы тилегиңе ыракмат. Бирок көпкө күтүүгө туура келет го.
– Эмне үчүн? Сендей акынга машина алыш кыйынбы?
– Мени миллионер кылып таштадың го. – Акун күлүп калды.
– Эми азыр болбосоң, кийин болосуң да. Жазгандарың газет-журналдарга, китептерге тез-тез чыгып атпайбы. Көпчүлүк кишилер сени бай деп ойлошот.
– Ошондой болсо кана. Эмдигиче сен самаган машинаны алып зымырап жүрбөйт белем.
– Ага да жетесиң. Ошондо машинаңа мени саласыңбы, же башка бирөөнү жаныңдан чыгарбай көчө чаңдатасыңбы?
– Ошого адеп жетейинчи.
– Анан ойлонуп көрөм дечи.
– Ар нерсенин өз убагы бар эмеспи.
– Мени салгың келбейт. Туура, мендей аялдардан оолагыраак эле болгонуң жакшы. – Келиндин үнүнөн таарына түшкөнү сезилди.
– Койчу эми, жок немеге таарына бербей. Машина алсам эшигиңдин алдынан кетпей койбосом. Ошондо тажап да турарсың.
– Баса, Айгүл сени эле сурай берчү болду. Сени абдан сүйүп калыптыр, байкуш. – Жыпар шаңкылдап күлүп калды.
– Мени да сүйгөндөр чыгат экен ээ, тобо.
– Сен эмне, сүйүүгө татыксыз жигитсиңби?
Акун буга эмне деп жооп берерин билбегендей унчукпай калды. Ай жогорулаган сайын айлана жарык болуп баратты. Асман ачык эле. Жылдыздар бажырайып, жакын эле жерден көрүнгөнсүйт. Күзүндө жылдыздар негедир даана көрүнөт. Ушундай түндө көчөдө жүргөндүАкун абдан жакшы көрө турган. Эми Жыпар менен таң атканча жүрө берүүдөн тажабас эле. Алар чоң жолдон чыгып жогору, Жыпар кете турган көчөгө бурулушту. Бул жол таш болгону менен түз болучу.
– Чарчабайсыңбы Акун, – деп сурады Жыпар бир маалда.
– Жок, сендей селкини жандап баратканда чарчоо деген нерсеге бу жерде суутуп коюптурбу. Азыр сени менен тээ Фрунзеге чейин кете бермекмин.
– Мени сүйүп калган жоксуңбу?
– Сен эмне, сүйүүгө татыксыз аялсыңбы?
Жыпар шаңкылдап күлүп калды. Анын кирсиз, шайыр чыккан күлкүсү Акунга жага турган.
– Өзүмдүн суроом өзүмө тиерин ойлобоптурмун. Жазмакерлигиңе айла жок экен.
– Бирок, эки жооп бериле турган бир суроо жоопсуз кала берди го. Мейли эми, аны козгобойлу. Айгүл мени эмнеге сурай берет?
– Билбейм, кечинде бир кирип сени сурап кетпесе башы ооручу болду. Акун абаны көрдүңбү, ага кезиктиңби, мен жөнүндө сурадыбы деп эле эзмелей берет. Бир жолу ал сени арыктан өткөрүп койгон турбайбы. Ошондо ага абдан ыраазылыгыңды билдириптирсиң. Аны алиге эсинен чыгарбайт, байкуш. Дагы бир кызыгы – ошо сен өтө албай калган көчөдөгү арыкты кетмендеп, түптүз кылып коюптур. – Жыпар дагы күлүп калды. Акун Айгүлдүн мындай кылаарын түк ойбогон, күтпөгөн. Эми бу кабар аны ойго салып койду.
– Кызык келин экен да, мен аны тамашалап эле ушул жерди түздөп коюуң экен, деп койгом. Аны ал түз маанисинде кабыл алган тура.
– Ал сени ошол көчөгө келет деп күтүп жүрөт. Дөбө болуп жаткан күлдү жолго өзү төккөн. Эми анын баарын ташып, агороддун аягына алып барып салды.
– Өзүнчө эле бир убара тартып жүргөн турбайбы, бечара. Анча эмне азаптанды экен.
– Сүйөт да. – Жыпар кайрадан күлдү. Бирок, мунун эмнеси күлкү экенин Акун түшүнө албады. Көз алдына Айгүлдүн элеси тартылды. Негедир азыр ага жолуккусу, анын жанында болгусу келди. Бирок, бул жөнүндө ооз ачып үндөгөн жок. Унчукпай акырын кетип баратышты. Бир маалда Акун:
– Айгүлдүн ата-энеси барбы, – деп сурады.
– Бар. Ал – Үсөнбайдын кызы.
– Эмне? – Акун негедир селт дей түшкөнүн сезди. Үнү да башкача чыгып кетти. Жыпар ар бир сөзүн таптап туруп:
– Айгүл – Үсөнбайдын кызы, – деди. Бул Акун үчүн күтүлбөгөн кабар эле. Ачык күндө жарк эткен чагылгандай эле таасир этти. Негедир ичинин ачыша түшкөнүн сезди. Кымбат бир нерсесин колунан түшүрүп жиберип бүлүндүрүп алгандай, көкүрөгү бошой калгандай болду. Жан дүйнөсүндөгү эми жаңыдан бүчүр жарып келе жаткан үмүтүнүн чырпыгы чырт этип сынып түшкөндөй эңшерилди. Көз алдына Үсөнбай тартылды. Аны жакшы тааный турган. Элүүлөрдөн өтүп калган эткээл, сөөк-саактуу, бойлуу адам эле. Булдурап сүйлөгөндүктөн көп кишилер анын тилине түшүнүшчү эмес. Акыл-сезими кем болгону менен эмне айтып, кайда жумшаса ошо жакка кете берүчү. Өмүр бою колхоздун кара жумушунда иштеп, үй-бүлөсүн багып, беш бала багып өстүргөнүн Акун уккан. Кырманда эгин жүктөп, талаага селитра чачкан трактордо иштеп жүргөнүн далай жолу көргөн. Эс алып отура калышканда ар кимиси аны менен күрөшүп, ары-бери кубалашып ойноп кетише турган. Жаш-карысы болуп эле, аны эрмектей беришчү. Кээде жаш бала кылбаганды жасап жибере турган. Кийин Акундун үйүнүн жанындагы колхоздун нан бышыруучу үйүнө келип, кемпири экөө өгүздүн белиндей карагайларды таарып, майдалап жарып, ичкери киргизип беришчү. Ошончо отунду кантип жарып жатканын карап олтуруп, анын күчүнө таң калып кете турган. Ошо эмгеги үчүн канча акча алып жүргөнүн Акун билчү эмес. «Бечара Үсөнбайды ит өлчү жерге жиберишет, Кудайдын каарына калгырлар» деп атасы кейип айтып калганын да бир нече ирет уккан. Анда, чынында, анын нары табышмактуу, нары аянычтуу тагдыры жөнүндө далай укканы менен ой токтотуп көрбөптүр. А укканда эмне кылмак, ага көрсөтө турган кандай көмөгү бар эле. Анда-мында көрүп калганда ага болгон аяё сезими көз ирмем пайда боло калып, анан мындай болору менен өчүп кала турган. Ар кимдин өз жолу, өз көрөөр күнү бар эмеспи. Жашоонун ошо мыйзамы Акунду бул бечара адамдан оолактатып койгон. Өз күнүн эптеп кечирип жүргөн бул пенденин ушу Айгүлдөй кызы бар экенин ойлобоптур. Ал ак куба келген, бир көргөндө татынакай жүздүү, сулуусымак келин. Аны адеп көргөндө эле ушундай таасирде калган. Бир гана көп сүйлөбөгөнү болбосо. Эми келин көзүнө негедир башкача көрүнүп кеткенсиди. Ошо ажарынан капысынан эле ажырап кеткен сымал, ичи ачыша түшкөнүн сезди. Бирок, ага мынчалык эмне үчүн кабатырланып, ичи ачышып жатканын түшүнө албады. Балким, өткөндө ал жөнүндө ойлоп койгонунандыр. А ошо ою ошо боюнча эле калбады беле. Аны кайып келген көп ойлорунун бири катары гана эсинен чыгарып койгон. Эми күтүлбөгөн жаңылыкты укканда ошол ой кайрадан көкүрөгүнө келип урунду.
Түн жарымынан оогону качан. Ай батып кеткен. Акундун столунда тунжурап олтурганына эки-үч сааттан өттү окшойт. Баштап койгон аңгемесине бир сөз кошо албады. Аны башынан окуп келатып, кайра таштады. Ою куюн тийген кумдай чачырап, бир жыйынтыкка келе албай койду. Анан Айгүлдүн Үсөнбайдын кызы экенин, анын көчөдөгү арыктарды түздөп, өзүн күткөнүн, күндө Жыпардан сурай берерин ойлоду. Неге анча убара болуп жол түздөгөнүн, эмнеге күтүп жүргөнүнө чынында түшүнө албады. Балким, Жыпар айткандай жакшы көрүп калгандыр. Болбосо анчалык азаптанып эмне. А чын эле ошондой болуп калсачы. Анда эмне болот? Үйлөнүү жөнүндө сөз козгоп көрсөчү? А эмне, Үсөнбайдын кызы болсо эмне экен? Ал адам эмес бекен? Ошондой тагдырга кабылып калгандыгы үчүн ал киши айыптуубу? Же анын кызы болуп калгандыгы үчүн Айгүл күнөөлүүбү? Ага деле бирөө үйлөнүптүр го. Жөн гана багы жокко дагы жок дегендей бир аракечке туш болгонун кара. А мындайынан алып караганда анча деле жаман келин көрүнбөйт го. Турмуштун запкысына басырылып, чүнчүп жүргөндүгү көрүнүп турат. Анысынан арылып, көңүлү өссө жакшы болуп кетер. Жакшы мамиле, өз ара сыйлашуу, түшүнүшүү – бекем үй-бүлөнүн негизи болот эмеспи. Башкаларын айтпаганда да булар Акундун колундагы нерселер го. Анын үстүнө ичкилик ичпесе, тамеки тартпаса. Жашырган менен эмне, чынында ага кыздар чыкпайт. Анткени алардын кыялдары асманда эмеспи. Турмуштун жан ачыштырган шапалагы аларга чабыла элек. Бул жагынан алганда Айгүл ылайык келүүчү жан. Балким, бул анын турмушундагы бирден бир мүмкүнчүлүктүр. Аны колдон чагырып жиберүүгө болбойт чыгаар. Аракет кылып көрсө кантет? Мүмкүн Айгүл деле жок дебес. Ал түгүл Жанара деле кезегинде… Капысынан эсине ал тык этти. Жок, аны унуткан эмес. Бирок, мезгил өткөн сайын ал жөнүндөгү ойлор, анын элеси акырындык менен алыстап, күңүрттөнүп бараткан. Эми кайра ачык күндө жарк эткен чагылгандай эсине түштү…
Андан бери арадан туура он жыл зуу койгон экен. А кезде жаштардын газетасына Шекендин чоң макаласы жарыяланган. Анда Акундун тагдыры, чыгармачылыгы жөнүндө кеңири сөз болгон. Макала жүрөк козгогон сөздөр менен таасирдүү, көркөм жазылган экен. Ошондуктан аны көптөр окуп, туш тараптан Акунга бир топ каттар келген. Мугалимдер, газет кызматкерлери, балдар, кыздар жазышкан экен. Акундун тагдырына кайдыгер эместиктерин билдиришип, чыгармачылык ийгиликтерин каалашкандыктарын жазышкан. Бул каттар ага демөөр болуп, көңүлүнө куш кондуруп койду. Ошо каттардын арасында Жанара аттуу кыздын жазган каты өзгөчө бир жылуу маанайда экен. Кийин ал такай жазып турду. Сүрөттөрүн салып жиберди. Онунчу класста окуйт экен.
Барган сайын экөөнүн каттары тереңдей берди. Акундун жүрөгүндөгү унутулуп бараткан сезимди кайрадан козгой баштады. Эми ал баягы Анаранын бош калтырып кеткен жан-дүйнөсүндөгү аңгыраган орунду Жанара ээлеп алды. Бирин-бири кубалашкан кымбат каттар экөөнүн ортосундагы бекем көпүрөгө айланды. Орто мектепти бүткөн Жанара Фрунзеге келип медициналык окуу жайына өттү. Эми кезигишип, жүз көрүшсөк деген аруу тилек экөөнү тең дегдетип жүрдү. Ал бир катында: «Акун, сен мени туура түшүн. Мени аяп жатат деп ойлобо. Ырас, сенин тагдырың аянычтуу. Менин жүрөгүмдү оорутат. Мунумду мойнума алам. Бирок, бул негизгиси эмес. Сени мага жакындатып турган нерсе – сенин эрктүүлүгүң, эстүүлүгүң, бул каттарыңдан сезилип турат. Анан да сенин чыгармачылыгың. Мен башынан журналист болгум келе турган. Бирок, сенин тагдырыңды окугандан кийин врач болгум келди. Сага каралашып, жаныңда болгум келди. Түшүнсөң, бактыңа аралжы болгум келет» – деп жазыптыр. Бул аны кыйлага эсин эңгиретип койду. Бир ишенип, бир ишене албай, ошол эки нерсенин ортосунда чайналып жүрдү. Ар бир катында чакырып, кезигишүүнү каалаганын билдирип жатты. Өзү да бир көргүсү келип, жүздөшүүнү эңседи. Ал жанына тынчтык бербей, акыры жолго алып чыкты.
Күрү-гүү түшкөн борборго түштөн кийин кирип келди. Автовокзалдан таксиге олтуруп, медициналык окуу жайынын жатаканасына заматта жетип келди. Жүрөгү алып учуп, муундарын майда калтырак басат. Мурда баш бакпаган ажайып бир дүйнөгө кирип барчудай, ошо дүйнө анын бүтүндөй турмушун, жашоосун өзгөртүп жиберчүдөй өрөпкүйт. Үч жылдан бери кат менен гана, кагаз менен гана сырдашып келген кыз эми өзү чыгып, бет маңдай кезигет. Анын жүзүн көрүп, колун кармайт. Сөзүн угат, демин сезет. Ким билет, чынында эле ал анын бактысы, анын тагдырыдыр. Күңүрттөнгөн тагдырына күйө турган жаркын жарыктыр. Ошол жарык эми аны өмүр бою коштоп жүрөр. Анын өксүгүн азайтып, кемтигин толтура турган керемет кудурет болор. Оо, андай болгондо тагдырына карата катылган ич күптүүсү, таарынуусу көз ирмемде жок болуп кетмек. Анда бу дүйнөдө андан ашкан бактылуу, андан ашкан жолдуу адам болмок эмес. Сүйгөн жанга жетүүнүн өзү эле бакыт го. Мындан башка ага дагы эмне керек. Канат бүтүргөн ушундай ойлордун жетегинде жатаканага кирди. Эшик тозгон аялга кайрылды:
– Жакшысызбы, эже?
– Жакшы, кел. Кимге келдиң эле?
– Жанара деген кызга. – Ал негедир айыптуудай башын жерге салды. Тигил аял сынагандай бутунан башына чейин көзү менен сыдырып өттү. Акун эмнегедир ичиркенип алды.
– Кайсы Жанара, канчанчы бөлмөдө жашайт?
– Анысын билбейт экемин. Фамилиясы Алышбаева.
Аял столунун алдынан бир калың журналды алып чыгып, кыйлага барактады. Бир маалда тапты окшойт, эки жагын карап калды. Экинчи кабаттан тыпылдап түшүп келе жаткан бир кызды токтотту:
– Толкун, сен токсон алтынчы бөлмөдөн белең?
– Ооба эже.
– Силер менен Жанара деген кыз турабы?
– Ооба.
– Чакырып койчу, айланайын. Бу жигит издеп келиптир.
– Ал эми эле тышка чыгып кетти. Нанга кетти окшойт. Тез эле келет. Күтө туруңуз. – Кыз Акунду бир кылыя карап алды да, чуркаган бойдон чыгып кетти.
– Тигил диванга олтуруптур тур. Нанга кетсе азыр эле келет, – деди аял. Акун терезеге жакын коюлган эски диванга барып олтурду. Чекесиндеги терин сүрттү. Жүрөгүн бир аз басып алгысы келип, терең-терең дем алды. Бирок, дагы эле муундарынын калтыраганы басылбай жатты. Мына, азыр кезигет. Бул күндү көптөн бери күтпөдү беле. Баса, биринчи көргөндө кандай абалда болот болду экен. Аны менен кандай учурашып, эмне деп сүйлөшөт? А Жанара аны адеп көргөндө эмне болоор экен? Кубанса керек. Кезигели деп жазып жүргөнүнө канча болду. Иши кылып тез эле келсе экен. Ушу ойдон ажырай албаган Акун эшик ачылган сайын өзүнчө дирт этип, ал жакты жалт карайт.
Бу жер тар экен. Нары-бери балдар, кыздар тынбай өтө беришет экен. Алардын жүздөрүндө шайырдыктын, шаңдуулуктун нуру жанып турганы билинет. Жаштыктын асабасын көкөлөтүшкөн балдар-кыздар күлкүлөрү төгүлүп өтүшөт. Алар Акундун бутун, жөлөй коюлган балдагын көз кырынан сыдырып өтүшөт. Бу өксүк адам аябай кыраакы болуп калат тура. Ошо көз караштардын «бу байкуш мында эмне кылып жүрөт, же адашып келдиби. Биздин студенттик шайыр турмушка эч коошпой турат» деген шооратты сезет. Адеп буга анча моюн бербеген Акунду бул сезим барган сайын салмактантып баратты. Ал көңүлүндөгү эмелеки канатты кайрып, учтарынан кыркып кыскарта берди. Жанагы бакыт даамданган ойлордун ордун эми башкалары алмаштырды. Ал көкүрөгүн ийнедей сайгылап кирди.
«Эх, Акун, сен али эселек бала турбайсыңбы. Сен өзүңдү сыртыңдан бир карап көрчү. Көрдүңбү? Ким экенсиң, кандай экенсиң? Эми бул балдарга көз жибер. Айрымасы бар бекен, аны көрө алдыңбы? Анан кантип Жанарага колуңду сунуп жатасың? Ал жаңыдан ачылып келе жаткан кызыл гүл да. Ошону үзгөнү жатпайсыңбы. Даңгыраган жолуна туура ташталган тосмо болгону жатпайсыңбы. Ооба, ал кыз сени бактыга жеткирет. Арка-жөлөк болуп, кыйчалыш турмушуңду алда канча жеңилдетет. Буга ишене берсең болот. Бирок, сен аны ошо бакыт деген нерсеге жеткире аласыңбы? Анын ийнине түшкөн оор жүктү аркалап, жеңилдете аласыңбы? Ал азыр жаш. Турмуш жүгү эмне экенин түшүнө элек, көрө элек. Ошо жаштыгына салып, сени бактылуу кылам деп жатат. А кийин түшүнгөндө кеч болуп калат. Ошондуктан ойлон. Өзүңдү гана эмес, кырчындай солкулдаган кыз тагдырын ойло. Ал гүлдөй ачылууга, бакыттын сересине чыгууга жаралган. Ошого татыктуу. Демек, ал гүлдү үзүүгө акың жок. Тур, бул жерде олтурба. Тез кет. Ал сени көрүүгө тийиш эмес. Өз жолуң менен бол. Анын жолу башка. Ошол жолдон адаштырба. Тез кет, тез кет». Ушул ойлор сезиме балка болуп чакылдап урулуп жатты. Жанагы сезим да канаттарын түбүнөн мүлжүп мулуйтуп таштаптыр. Эми туруп кетпеске эч аргасы калбады. Дагы бир аз олтурса көз жашына ээ боло албай калчудай.
– Эже, Жанарага балдакчан жигит издеп келди деп айтпай эле койсоңуз, – деди эшик алдындагы аялга. Үнү да кардыгып, өзүнүкүнө окшобой чыкты. Шарт бурулду. Өтүп бараткан таксиге кол көтөрдү. Ал өтө берип токтоду.
– Протез заводуна жеткирип коюңузчу, – деди ал ый аралашкан үнү менен. Эми ал кыстап келген ыйына эрк берип койду. Фрунзенин кымгуут түшкөн көчөсүндө букулдап ыйлап баратты. Өзүнүн тагдырына эми таарынып, өзүнүн кем экендигин, өксүк экендигин эми билгендей, эми түшүнгөндөй, ошого арман кылгандай өксүп баратты. Балким, башына коно турган куттан, бешенесине төгүлө турган бакыттан качып баратты. Ошондон көп өтпөй Жанарадан кат алды. Анда ал: «Акун, бул эмне кылганың? Кездешчү күндү ушунчалык күтпөдүм беле. Атайын келип, анан жүздөшпөй кеткениңе түк түшүнбөдүм. Вахтер эже сенин күтүп олтуруп, кетип калганыңды айтканда тышка чуркап чыктым. Кайсалап эки жакты карадым. Бир аз жогорураакта таксиге түшүп жатыптырсың. Чуркап жөнөдүм. Жете береримде жүрүп кетти. Кыйкырган үнүмдү укпадыңар. Вокзалга барып акыркы автобус кеткенче жүрдүм. Эртеси эки күн вокзалды акмаладым. Таппай калдым. Айтчы Акун, неге ушинттиң? Же мен жөнүндө жаман сөз уктуңбу? Же бир шашылыш жумуш менен жүрдүң беле? Эгерде сен келе албасаң мен барайын», – деп жазыптыр. Ал кызга бир гана: «Келбе!» – деген сөздү жазып жиберди. Ошо сөздү, болгону бир гана сөздү жазыш үчүн кандай азаптанганын айтыш кыйын. Анткени ал сөз калем менен эмес, жүрөктөн сызылып чыккан кан менен жазылган…
Азыр ошол жүрөк канаткан окуяны эстеп терең үшкүрүп алды. Ошондо туура кылдыбы, же жаңылып калдыбы – ал үчүн белгисиз эле. Эми дагы бир жолу ошондой окуянын кайталанышын каалабайт болучу…
Дарак бутактаган сайын тамырын тереңге жиберет. Себеби ал ошонусу менен бекем, ошонусу менен түптүү. Негизинде адам деле ошондой. Тирүүлүккө келдиңби – биринчи вазийпаңды аткар. Ата бол, эне бол. Тукум ула, артыңа урпак калтыр. «Ата» деп айтаарга уулуң болсун. «Эне» деп айтаарга кызың болсун. Бул биринчи вазийпаң. Ушуну аткарган болсоң өмүр сага бекер берилбегени. Бирок, тирүү жандын вазийпасы ушуну менен эле чектелип калбайт. Андан кийин калгандары да бар. Алар бирин-бири улай беришет. Ошо биринчи вазийпа кезегинде Акун үчүн өмүрү аткарылбас, колдон келбес, тээ асмандагы жылдыздардын арасындагы нерсе катары көрүнчү. Көрсө жаңылыптыр. Адатта жалгыз дарак токой болбойт, бул эзелтеден белгилүү. Ал эми жалгыз адамдындын жашоосу толук кандуу болобу? Албетте жок. Канаттуу куш жалгыз канаты менен уча албайт эмеспи. Анын үстүнө жарым жан адамдын жалгыз жашашы кош канатынан бирдей ажыраган куш сыңары го. Мүрүсүнөн сынган канаттары менен талпынган Акун үмүттүн жылоосун колунан чыгарбай, дайыма алдыга умтулуп көнгөн. Аны улам бир бийик чоку өзүнө чакыра берүчү. Ошо үмүт менен чакырык акыры аны Айгүл менен кошулууга данакер кылды. Бул анын турмушунда чоң өзгөрүү киргизди. Эми ага жакындан арка-жөлөк болуучу адам бар. Анын маңдайына жалаң гана өксүк менен арман жазылбаптыр. Ошо маңдайы кубанычтан жарыла турган да учур шыбагаланыптыр. Айгүл экөө эки уулдуу болушту. Ошентип, ата болуу вазийпасын аткарды. Айгүлдү орто мектептин техникалык жумушуна киргизип койгон. Үч-төрт жыл мурда жумушчу жаштардын кечки мектебин бүтүрүп, жетилүү аттестатын алган. Фрунзедеги бухгалтериялык бир жылдык курсту да бүтүрүп келген. Бирок ага бухгалтериядан орун таап беришкен жок. Ошентсе деле колхоздун архивине орноштурушкан. Күнү бою чаң баскан сары кагаздарды иреттеп, керектүүлөрдү таап тийиштүү маалыматтарды көчүрөт. Баары бир бул деле жумуш. Ошентип, ал бул учурда эмгектенүү деген вазийпасын да аткаруунун үстүндө. Үч дөңгөлөктүү коляскасынын ордуна майыптарга ылайыкталып жасалган кичинекей машина алган. Бул да ал үчүн чоң жеңилдик болду…
– Дагы эле олтурасыңбы, уулум?
Күтүлбөгөн жерден чыккан үндөн Акун чочуп кетти. Башын шарт көтөрдү. Жекше карыя экен. Анын келатканын ойго батып олтурган Акун байкабаптыр.
– Азыр кетем деп олтуруп эле… – Акун андан аркы сөзүн уланта албай мукактанды.
– Түшүнөм, уулум. Жаныңа күйгөн жакын адамдан ажыроо оңой эмес. Кантесиң, бешенеңе жазып койсо айла жок тура, уулум. Бул жерде олтурганыңа эт бышым убакыт өттү. Дарбазадан баш чыгарып улам карап коём. Кардың деле ачты го. Кел уулум, жарма менен нан алып келдим. Өзөк жалгап ал. Бу карыганда адамдын жаны таттуу болуп калат көрүнбөйбү. Апаңдын чыпалагы ооруса деле ооруканага чуркачу болду. Сага чай берейин десем апаң үйдө жок. Баертең эле ооруканага кетти эле, эмдичиге жок. Быйыл шайманы бош, бечаранын.
– Чоң ыракмат, аба. Убара болбой эле койсоңуз болмок экен. Ачка деле болгонум жок. Азыр кетем.
– Эмненин убарасы. Пендечиликте бири-бирибизге каралашпасак болобу. Келегой, өзөк жалгап ал. – Ал арыктын кырына газет жайып, ага нан менен желим бөтөлкөгө куюлган жарманы койду. – Шашпай олтуруп шам-шум эт, айланайын. Менин бара турган жерим бар эле. Мага караба. – Ал жанагы калыбында колун аркасына алып бүкүрөйө басып кетти. Аны кыйлага карап олтурду. Дүйнөнүн уюткусун жакшы адамдар түзөт дешет. Мунусу да туурадыр. Антпегенде дүйнө көңтөрүлүп кетет беле. Бирок, жакшынын шарапаты өз учурунда билинбейт турбайбы, бааланбайт турбайбы. Пендечилик деген, көрсө, ушунда экен. Мына ушу чүкөдөй абышканын бу жакшылыгына эмне менен жооп кайтарууга болот? Балким, ал өзү муну жакшылык кылдым деп санаган деле жоктур. А Акун үчүн бул айтып бүткүс жакшылык эле. Ага көңүл буруп, буга чейин чогуу келип, кобурашып олтурганы эле канча. Аны дарбазасына кирип кеткенче көз менен узатып койду.
Жашоо деген абыгерчиликтин көйгөйүн, кайгы-касыретин бүт өзүнө сиңирип, койнуна терең катып алган бейит ичтен тына мостоёт. Түрдүү өлчөмдөгү, түркүн түстөгү таш бетине чапталган сүрөттөрдүн баары эле Акунга карап тунжурашат. Ким билет, балким анын тирилигине суктанып, өзүлөрүнүн ошо тириликтен ажырап калгандыктарына өксүп жатышкандыр. А балким, жашоо деген миң алектүү нерсенин зылдай жүгүнөн али кутула албай, ушу жерде муңайып отурган жигитти аяп, өзүлөрү ошо жүктөн кутулуп кетишкендиктерине ичтеринен кубанып жатышкандыр. Күтүлбөгөн ушул ой көкүрөгүнө келип урунган Акун негедир өзүнчө жылмайып алды. Жок, деди ниетинде, андай болушу мүмкүн эмес. Миң күндүк караңгылыктан – бир күндүк жарыкчылык артык. Бул ата-бабалардын кылымдар бою аздектеп келаткан философиясы. Ошо жарыкчылык оорчулугу менен, азабы менен, тозогу менен кымбат. Ошонусу менен баалуу. Салмакты сезбей туруп жеңилдин кадырына жетпейсиң. Андыктан ага миң азаптан бүтсө да бир күндүк жарыкчылык кымбат. Ошого кумар, ошого куштар. Ободо аны коштогондой торгой дале безеленет. Ал тынымсыз «жарыкчылык, жарыкчылык» – деп аткансыйт. Ошого аны чакырып, үндөп жаткансыйт. Ооба, ал Акунду өзү менен кайдадыр ээрчитип жөнөдү…

* * *

Текчелерге шыкала тизилген папкалар. Алардын ичиндеги саргайган кагаздарда адам өмүрүнүн урунттуу учурлары сакталып турат. Көпчүлүгүнүн четтери үбөлөнүп, жыртылган. Этияттап ачпаса шарт айрылат. Ошо айрылгандарын акырындык менен чаптап, жаңы папкаларга салып, сыртындагы номерлерин, документтин аталашын жазып чыгуу, аларды кайра өз ордуна жайгаштыруу, пенсия жашындагы адамдардын тиешелүү документтерин таап чыгып, керектүү маалыматтарды чогултуп, ирээти менен жазып берүү кыйла машакаттуу жумуш. Анын үстүнө көп жылдан бери турган кагаздар чаңга басырылып калган. Акырын, кылдаттык менен ачпаса чаң буртулдап, тамакты ачыштырып, көздөн жаш куюлтат. Бирок, Акун бул ишине нааразы эмес. Негизгиси – жумушу бар. Келген адамдардын өтүнүчтөрүн колунан келишинче сапаттуу, өз убагында жасап берүүгө далалаттанат. Алардын бир ооз эле «ыракмат» деп койгондору ал үчүн канча сыймык.
Эшиктин ачылышы столго үңүлө отуруп алып кагаз жазып жаткан Акунду баш көтөрттү. Жунуш карыя экен. Ал жакындан бери пенсияга чыгам деп, документ даярдап жүргөн.
– Салом алеким, аба. Келиңиз, олтуруңуз. – Акун маңдайындагы отургучту көргөздү.
– Алеки салам, Акун. Менин кагаздарым бүттү болду бекен деп эле кирип калдым.
– Сизге тиешелүү бул жердеги баардык кагаздарды карап чыктым, аба. Кырк төртүнчү жылдан элүүнчү жылга чейинки алты жылыңыз жөнүндө эч маалымат жок экен. Ал кезде колхоздо иштебептирсиз.
– Туура, анда мен Кызыл-Суу айылындагы уй сарайда бадачы болуп иштегемин.
– Анда Кызыл-Суу айылындагы архивден караттырыш керек. Эгер анда жок болсо райондук архивде болот. Мен ал жакка өтүнүч кат жазып берейин. Барсаңыз таап беришет.
– Анысы кай жеринде болду экен?
– Аялдаманын жанында, эшиги көчөнү карап турат.
– Ыракмат, айланайын. Ошону менен бүтөбү?
– Бүтөт, аба. Мынакей, бул жактагы бардык маалыматтарды ирети менен жазып койдум. Буларды райсобеске бересиз.
– Ырахмат, Акун. Өркөнүң өссүн айланайын. – Карыя кагаздарды кылдаттай бүктөп, төш чөнтөгүнө салды да, чы-гып кетти. Акун жана жазып аткан кагазына кайра үңүлдү. Үч-төрт сап жазгандан кийин эшик кайра ачылды. Жыпар кирди.
– Түштөнүүгө барган жоксуңбу, Акун?
– Жумуш көп болду, улам бирөө кирет. Аларды таштап кете албай эле отуруп калдым.
– Колхоздун жумушу бүтмөк беле, ушинтип ачка олтура берип ментиңден тайып каласың. Келген кишилер бир-эки саат күтүшсө эч нерсе болбойт.
– Анча-мынча ачка болуп койсом эч нерсе болбос. Келген кишилерди зарыктырганды жинимдей көрөм. Алар деле шапар тээп жүрүшкөн жери жок да. Анын үстүнө ар ким өз ишин түзүктөп иштегени ийги эмеспи.
– Эми сендей чоң жазуучу менен талашып болобу. Сени парторг чакырып атат.
– Эмнеге?
– Билбейм, редакциядан бирөөлөр келди го. Жөн жүрбөй дагы бир балээни чукуп жибергендирсиң да.
– Эмне, жазуучулардын баары эле балээ чукугуч деп ойлойсуңбу?
– Кой, экөөбүз акыйнек айтышып олтурганча парторгдун чый-пыйы чыгып кетет. Чоңдорду күттүрбө. Ачкычың кана, эшигиңди бекитип берейин.
Акун парторг Жаныштын кабинетине кирди. Анда райондук газетанын редактору Жоомарт Жумалиев олтуруптур. Ал ордунан туруп келип, Акун менен кол алышып учурашты.
– Кандай Акун, жакшы жүрөсүңбү, иштериң кандай?
– Жакшы аба, өзүңүз кандайсыз?
– Жакшы, ыракмат. Кел, олтур. Сага билдирип коё турган жакшы кабарыбыз бар. – Ал Акундун отурушун күтүп, Жаныш тарапты карады. Ал киши да бир нерсеге ыраазы болгондой маанайынан нур чачырап тургансыйт.
– Ооба, Жоомарт Жумалиевич, чынында эле бул кабар Акун үчүн да, биздин колхоз үчүн да жагымдуу. – Жаныш ансыз деле артына жапырылып турган чачын сылап-сылап койду.
– Албетте. Ашыра айтпаган болсом бул биздин газетабыз үчүн да сыймык. Анткени Акун биздин эң активдүү кабарчыбыз эмеспи.
Акун сөз эмне жөнүндө болуп жатканына түшүнө албай, тиги экөөнүн улам бирин карап коюп олтурду. Кандай жакшы кабар болуп кетер экен деген тынчсыздануу да пайда боло баштады. Муну сезгендей Жоомарт Жумалиевич сөздү салмак менен баштады:
– Өзүңүзгө белгилүү болгондой, Жаныш Шамбетович, басма сөз күндөлүк турмушубуздун күзгүсү эмеспи. Коомубуздагы, чарбалардагы жетишкендиктер менен катар айрым бир көз жаздымда калган терс көрүнүштөрдү басма сөз беттеринде чагылдырмайынча алга жылуу кыйын. Мына ушу маанилүү саясий кампанияны жүзөгө ашырууда чарбалардагы кереге гезиттер да өз салымдарын кошуп жаткандыгы анык. Ошондуктан бул газеталардын таасирдүүлүгүн, көркөмдүгүн күчөтүү максатында партиянын райондук комитети жана биздин редакция тарабынан конкурс жарыяланган. Жакында ошол конкурстун жыйынтыгы чыгарылды. Биринчи сыйлык, Жаныш Шамбетович, сиз жетектеген партиялык уюмдун «Коммунист» аттуу кереге газетасына ыйгарылды. Сыйлыкты райкомдон аласыздар. Мен бүгүн бул жагымдуу кабарды билдирип коюга ашыгып келип калдым. Мунун да себеби бар, Жаныш Шамбетович, бул сыйлыкты жеңип алууда «Коммунисттин» редактору Акундун чоң үлүшү бар экендигин белгилебей коюшка болбойт. Кандай дейсиз? – Ал Жанышка карап саамга унчукпай калды.
– Туура айтасыз, Жоомарт Жумалиевич. Акун биздин газетабыз үчүн колунан келген баардык аракетин көрүп жатат. Биз ага ыраазы экенибизди билдиребиз.
– Бул, албетте, жакшы нерсе. Биз бул жигиттин аракетчилдигин, мээнеткечтигин жакшы билебиз. Мүмкүн болушунча ага ар тараптан көмөк көрсөтүп туруу керек. Сен, Акун, өз ишиңе эмне тоскоолдук болуп жатса эч тартынбай Жаныш абаңа айтып тур. Сенин пикириң боюн «Коммунист» газетасы дагы кандай иш-чараларды жүргүзүү керек? – Ал сынагандай Акунду көңүл коё карап калды. Акун мындай суроону күткөн эмес. Ал чыгарган кереге гезит конкурста биринчи сыйлык алаарын ойлогон эмес. Ошондуктан ал азыр эмне айтаарын билбей апкаарый түштү. Чынында анын эмгеги аз да болсо бааланып, минтип редактордун өзү келип сүйүнчүлөп олтурушу чоң кубаныч эле. Анын үстүнө Жоомарттын андан пикирин сурап турушу аны чыйралдырып жиберди. Ички толкундануусун басып, салмактуу сүйлөөгө тырышты:
– Бул чынында эле кубанычтуу кабар экен, Жоомарт аба. Жакшы кабарыңыз үчүн ыракмат. Мындай болот деп ойлогон эмес элем. Эми бул гезиттин таасирдүүлүгүн дагы арттыруу үчүн анын органы болгон партиялык уюмдун чоң жардамы керек. Чынында бул жетишсиз болуп жатат, Жаныш абам жаман көрбөсүн. Партиялык уюмдан жетиштүү маалыматтарды өз убагында алыш кыйын. Гезиттин ишине коммунисттер тартылбай жатат. Алар материал жазып беришпейт.
– Мындан ары мунун баарын эске алабыз, Акун. Мына, Жоомарт Жумалиевичтин көзүнчө убадамды берип коёюн. Бу сен сөздүн удулун келтирип айттың. – Жаныш карсылдап күлүп калды.
– Дагы бир маселе, Жаныш аба, муну көптөн бери айтып жүрөм. «Коммунисттин» тактасы абдан эскириптир. Анын үстүнө көлөмү талапка жооп бербейт. Мен жаңы тактанын чиймесин даярдатып койгомун. Ошону жакшылап жасатып берсеңиз эң сонун болор эле.
– Муну бүгүн эле колго алууга болот. Чиймең кимде?
– Акжолдо.
– Аны карап көрөлү. Жакшы болсо бүгүн жасатып берем.
– Эмесе, ишиңерге ийгилик каалайм. Чыгармачылыгың өркүндөй берсин, Акун. – Жоомарт анын колун бекем кысты. Ал үйүнө көңүлдүү келди. Редактор таштап кеткен жагымдуу кабардын жылуу илеби аны көпкө дейре коштоп жүрдү.

* * *

Столго өбөктөп алып, кыйладан бери баш көтөрбөй жазып олтурган Акундун бели зыңкыйып, кыймылдатпай калды. Ал калемин кагаз үстүнө коюп, эки колун жогору көтөрө чалкалай чиренди. Бүт денеси талыкшып, салмактанып калыптыр. Көздөрүда тунара түшкөн. Саатын карады. Алты жарым болуптур. Контордо иштегендер небак жай-жайларына кетишкен. Бөйрөктүү папкаларга жык толгон чакан бөлмөнүн ичи күңүрттөнө баштаган. Али күн бата элек болсо да терезенин түбүндө калың бак өскөндүктөн эзели анын нуру баш бакпайт.
Ал ордунан туруп терезеге басып келди. Негедир көчө ээн. Контордун катарынан орун алган сельсоветтин имаратынын алдында эки киши турат. Алардын бири Акундун Докен деген теңтушу экен. Адатынча дагы алагүү окшойт. Ниетинде анын бул тарапка келбей кетип калышын каалады. Ал мында келсе кутулуш кыйын, бир бөтөлкө алып бермейинче жармашканы жармашкан. Акун ага көрүнбөй кетип калгысы келди. Кагаздарды жыйнап баратып, кайра айныды. Бир аз жери калган. Абыл карыянын документтерин жазып жаткан эле. Ал киши эртең менен бул кагаздарды райсобеске өткөрөм, мүмкүн болсо бүгүн бүткөрүп берсең деп өтүнгөн болучу. Ал киши согуштун майыбы болгондуктан бир таяк менен баса турган. Андыктан аны убарага кылгысы келбеди. Жарыкты күйгүзүп ордуна олтурду. Биротоло бүткөрүп коюп санаасы тынч кетүүнү ойлоду.
Бир оокумда эшик акырын ачылды. Акун баш көтөрдү. Айгүл экен. Негедир кабагы салыңкы. Ал бөлмөнү көзү менен сыдырып өттү.
– Жалгыз олтурасыңбы? – Анын үнүндө кандайдыр бир таң калгандыктын, анан шылдыңдагандыктын белгилери бар эле.
– А ким менен олтурушум керек эле? – Акун анын бул суроосуна негедир кыжырдана түштү. Бирок, анысын билдирбөөгө аракеттенди.
– Капырай де, качантан бери бирге олтура турган кишисиз калдың эле. – Ал кергиштей басып анын маңдайындагы отургучка барып олтурду. Акун анын мунусун жакшы түшүнөт. Кирип келип кабинетти сыдырып өткөнү да жөн жеринен эмес. Эгерде азыр мында Жыпар болгондо чоң чыр чыкмак. Ушуга ичинен шүгүр келтирип алды. Сөз нугу кай тарапка багытталганы турганын сезген Акун аны башка тарапка бургусу келип, жөн салды гана:
– Жумуштан чыктыңбы, – деп сурап койду.
– Жумуштун бүткөнү качан. Же колхоздун жумушу сенсиз бүтпөй калганбы?
– Бул кагаздарды эртең райсобеске алып бармак экен, бир жолу бүткөрүп кетейин деп олтуруп калдым.
– Эмне, эртеңден калса дүйнөнүсел каптап кетет бекен?
– Ошондо эле сенин телегейиң тегиз болуп, бөксөң толуп кетет беле? – Акун кайра келе калган кыжырын күч менен басып токтоо унчукту. Аялы менен акийнек айтышып олтургусу келбеди. Ал ушундан жедеп тажап бүткөн. Эптеп ушу ишти бүткөрүп коюп тез эле кетип калгысы келип турду. Ачка болгонун да эми сезди.
– Ушундан көрө баардыгы тыйпыл болуп кеткени жакшы болмок.
– Айтчы Айгүл, сен неге нааразысың? – Акун калемин кагаз үстүнө таштап койду. Эми ал баары бир ишин уланта албайт эле.
– А сен эч нерсеге түшүнө элексиңби?
– Эмнени түшүнүшүм керек?
– Бир заматта келесоо болуп чыга келет. – Ал стол үстүндөгү калың папканы алып туруп, тигиндей таштады. Ичиндеги кагаздар чачылып кетти. Айрым барактар жерге түштү. Акундун колдорун майда калтырак басып кетти. Өзүн-өзүн токтотуу үчүн чөгөлөп жерге олтурду да, чачылган кагаздарды чогулта баштады. Аларды папкага салып, текчедеги өз ордуна койду. Анан жазып жаткан кагазына үңүлдү.
– Сен эмне, бүгүн ушул жерде түнөйүн дедиңби, же күткөнүң барбы? – Айгүл аны жекире карады.
– Айттым го, мобул документти бүткөрүп коюшум керек. Жарым саатта бүтүп, бир жолу кетейин.
– Кагазыңа шылтоолобой эле кой. Тигиниң келеттир да.
– Кимди айтып жатасың?
– Койчу Акун, сага акчыланган жарашпайт. Анын эмнесин жашырасың.
– Ой, эмнени, ким жөнүндө айтып жатасың, түшүндүрчү деги.
– Акчыланба деп атам. – Айгүл кыйкырып жиберди. Ордунан туруп чакан бөлмөнүн ичинде наркы-терки баса баштады. Жүзү сурданып чыкты. Бир албууттанып алса оңой менен басылбайт. Акун алдындагы үйүлүп жаткан кагаздарды жыйнап, тийиштүү папкага салды. Кетпесе болбой калды окшойт.
– Эмне, күткүң келбей калдыбы? Коё тур бир аз, сойкоңдоп келип калар.
– Мен эч кимди күтүп олтурганым жок. ТүшүнчүАйгүл, мен мында ойноп олтурамбы. Бул документти бүтүрүп коёюн деп жанталашып атып, түштө үйгө барып чай ичкен да жокмун. Өзөгүм үзө тартып турат.
– Эми аныңды кимге күч кылган турасың? Же мен үйгө жолобо дедимби?
– Чынында мага эми ошо гана жетишпей калды окшойт,
Акундун үнү кардыга чыкты. Шуу үшкүрүп алды. Көңүл асманында кара булуттар удургуй баштаган сыяктанды. Колдорундагы майда калтырак тарабай турду.
– Сен муну эми түшүнө баштадыңбы? – Айгүл анткорлоно күлүп калды.
– Айгүл, айтчу нерсең болсо тумандатпай ачык айтып алчы. Деги эмне деген, кандай ич күптүң бар? Сенин күңкүлдөгөнүңдөн тажап кетчү болдум.
– Эми чыныңды айттың. Тажатпаган тиги шуркуяңа кете берсең болот. Шынаарлап сенин жаныңдан чыкпайт го, канчык. Башкарманын эмей эле сенин секретарың болуп алды шыйпаңдап.
– Жөн жеринен бирөөнүн күнөөсүн көтөрбөсөңчү, ага жаман тилиңди тийгизгидей эч айыбы жок.
– Көрчү, көрүнгөндөн тарпы чыккан шуркуясын күндөн жарык, суудан тунук кылып салбадыбы. Ой, аның айылдагы эркектердин жарымынын катыны экенине көзүң жете элекпи, жок дегенде оңураагынан тандап албайсыңбы? Эки катындын башы кошулган жерде эле экөөңдүн кебиң. Көчөдө баса албай калдым. – Айгүл ыйлап жиберди.
– Ишенип кой Айгүл, Жыпар экөөбүздүн ортобузда бетке чиркөө боло турган эч нерсебиз жок. Эл оозунда элек жок дейт. Бойдок келиндерге чөп-чардын баары эле жармаша берет эмеспи. Анын үстүнө ал сенин курдашың эмеспи. Сен экөөбүздү табыштырды эле го.
– Курдашым болсо эле эримди ага салып беришим керекпи? Мен ага чыдабайм.
– Эч нерсебиз жок деп айттым го.
– Ишенбейм.
– Ал өз ишиң. Үйгө кетели, абдан чарчадым.
– Кетпесең жата бер ушул жерде, шуркуяң келип калар. Сени үйдө ким күтүп атат дейсиң. – Ал тышка шарт чыгып кетти. Эшиктин тарс жабылышы анын дал жүрөгүнө тийгендей селт этти. Чакан кабинет да титирей түшкөнсүдү. Бүткөн бою калтырап, кандайдыр бир ысык илептин эпкини каптап өткөнүн сезди. Кош балдагына салмагын сала ордунан туруп келаткан. Эми кайра олтурду. Денесиндеги күч-кубаты заматта таштап кеткендей шалдырады. Кыжыры келип, жаактары түйүлө калды, балдактын туткасындагы колдору карышты. Эгерде ушу тапта аялы маңдайында болгон учурда балдагы менен шилтеп калат беле. Жок, баары бир анте алмак эмес. Анткени бул аял менен жашаган алты жылдын ичинде жөнү жок жеринен эле сүлүк курттай нервди ичтен жемейлер канча жолу болбоду дейсиң. Кой-айга көнүп, жүйөөнү түшүнүп калган жакшы турбайбы. Айгүлдө андай нерсе жок. Кээде өзүнөн өзү буулугуп, үй ичин алай-дүлөй түшүрүп ээлигип кетмейи бар. Адамдын көңүлү ооруп, шагы сынып калабы деген ой менен иши жок оозуна кирип келген сөздүбалп дедирип туруп калат. Андайда аны жүйөөлүү сөз менен жоошутуп, бир нерсени түшүндүрөм деген аракеттин бардыгы ташка тийет. Муну Акун жакшы билет. Андыктан аны менен айтышып олтуруу пайдасыз. Андай учурда эшикке чыгып кетет да, кечинде келет. Эч нерсе болбогондой столуна олтуруп китеп окуп, болбосо машинкасын чыкылдатып кирет. Ал кезде тигинин бугу чыгып, баягы бороон басылып калган болот. Анын бир жакшы жери – кектебейт. Кайра өз күнөөсүн сезип, аны эмне менен жууп жиберерин билбегендей жумшарып, Акундун тыяк-быягына чыгып, бир нерселерди жобураган болот. Бирок бажырайып ачылып турган гүлдү сабагынан сындырып коюп, анан ага суу куюп бөпөлөштүн кандай кажаты бар? Адам көңүлү деле ушундай. Ошондуктан аны гүл деп бекеринен айтышпаган тура. Аны чырт эттире сындырып алууга көп күч-аракеттин кереги деле жок. Болгону бир-эки ооз гана сөз жетиштүү. Үлбүрөп турган гүлдүн назик гүнчөлөрү күбүлүп түшөт. Анан аны кайра калыбына келтирип көр. Анын жараланган ордунда өзүнчө бир катмарланган карт пайда боло берет. Ал ортодогу мамилеге муздак суу сээп, барган сайын салкындатып алыстата бермейи бар. Бул айрыкча көңүлү назик, ызакор адамдар үчүн өтө оор.
Андайлардын бири – Акун. Сөз – ал үчүн тикен, же гүл. Көбүнчө ал ушундан запкы тартат. Тилекке каршы, Айгүлдүн муну менен иши жок. Чындыгында ал бул жөнүндө түшүнүгүделе жок, же түшүнүүгө кудурети жетпейт. Албетте, бул бир четинен үй-бүлөдөгүтайкы тарбия себеп болгону шексиз. Анын үстүнө тукум куучулук жагынан да кандайдыр бир кемтик, жетишпестик бар экенин сезет. Буга анын мектептен билим да албаганы кошул-ташыл болуп, жан-дүйнөсүн тарытып, акыл-сезимин жардылантып турат. Антейин десең кээде чукугандай сөз таап, оозуңду аппак кылганын кантесиң. Андай бутага дал тийген сөздү Акун да кээде оңой менен таба албайт. А кээде… Акун кээде анын маңдайында жайбаракат отуруп алып, аны менен көкүрөгүндөгү катылып жаткан нерселеринин барын жайып таштап сырдашкысы келет. Жан-дүйнөсүндөгү тынчтык бербеген ойлорун ортого салып кеңешкиси, анын пикирин уккусу, билгиси келет. Жаңы жазган ырын, аңгемесин окуп бергиси келет. Газет-журналга, же альманахтарга жарыяланган чыгармаларын ага көрсөтүп, кубанычын тең бөлүшкүсү келет. Анын да кубанганын көргүсү, сезгиси келет. Анын куттуктоосун уккусу келет. Аялы катары өзүнө эркелесе, назданса деп самайт. Бирок ал андай нерселерден алыс, бир нерсе айта баштаганда ал өзүнүн кандайдыр бир түшүнүксүз, маанисиз нерсесин баштап кирет. Заматта Акундун оозунан сөзү түшүп калат. Көңүлү чөгө түшөт. Маңдайында тирүү адам эмес, адам көлөмүндө жасалган зор куурчак олтургандай ичиркене. эмелеки жылуу сезими кайт боло токтоп калат.
Эмне кылмак, бул үчүн аны күнөөлөй албайт да. Анын тагдыры ошондой, бешенесине ошондой күн жазылган. Аны тарбиялап, кайра башынан башка нукка салып болбойт. Бу мүмкүн эмес. Акун ушу аял менен болсо да үй-бүлө күтүп, эки уулдуу болгонуна, өзүнчө түтүн булатканына ичинен шүгүр кылат. Анын жанында жүргөн карааны эле канча. Эмнеси болсо да кийим-кечеси жуулуу, үйүнө келсе тамагы бышылуу, үйү шыпырылуу. Майып жигит үчүн мындан башка дагы эмне керек? Эмне жетишпейт? Сырттан карагандарга баардыгы өз жайында, телегейи тегиз, асманы ачык көрүнөт. Ушул абалдагы башка майып адамдарды көрүп жүрөт го.
Ооба, анын өз турмушуна нааразы болуп, өз тагдырына наалый турган эч негизи жок. Ушу абалында үйлөндү, уулдары мотураңдап жанында чуркап ойноп жүрүшөт. Алардын эрбеңдеген караандары эле канча кубат, канча такоол. Көрүнгөн тоонун ыраагы жок эмеспи. Өмүрлөрү болсо эртең эле аны колдон-буттан алып көтөрүп кетишпейби. Ага чейин эптеп аларды чоңойтунун камында кыбырып турса. Азыр ата-энесинин көзү тирүү, бир туугандары бар эмеспи. Каралашып турушат. Мунун эң жакшы далили катары атасы жаңы үйүн бүтүрүп, өзү жашап турган үйдү ага берген. Демек, өз үйү, өлөң төшөгү бар. Кабарчы, чыгармачыл адам катары айылдагыларга гана эмес кыргыз журтуна аздыр-көптүр таанылып калган жигит. Аны менен колхоз жетекчилерин айтпаганда да райондун, областтын айрым жетекчилери жакшы мамиледе болуп, анын ой-пикирин эске алып турушат. Мына ушундан улам айылдагы көп адамдар келип, чечилбей аткан кандайдыр бир маселелери болсо ортого салып, ошо боюнча анын пикирин, оюн угушат. Ошо мүдөөнү кандай кылса ишке тез ашырууга болорун кеңешишет. Ушу жөнүндө газетага жазууга болор-болбостугун сурашат. Жазууга ылайыктуу маселе боло турган болсо жазып, материал даярдайт. Болбосо жергиликтүү бийликтеги тиешелүү адамдарга арыз, же өтүнүч кат жазып берет. Ошентип, алардын ажатын ачып берүүгө колунан келгенин аянбайт. Ошондуктан архивдин чакан бөлмөсүнөн, дем алыш күндөрү өз үйүнөн кирип-чыккандардын карааны үзүлбөйт. Тиричиликте өзүңдүн башка адамдарга керек экениңди сезүүнүн өзү канчалык кымбат, канчалык сыймык. Чынында ага көрүнгөн эле кишинин татый бербеши айгине эмеспи. Кудайга шүгүр, бул жагынан анын арман кыла турган жөнүжок. Муну ал жакшы түшүнөт. Анткени ал дайыма өткөн өмүрүн, өксүгөн кездерин эсинен эч чыгарбайт. Мунун да бир өзүнчө сабагы, өзүнчө мааниси бар экен. Чокусуна булут түнөткөн залкар тоо өзүнүн кантип бийиктегенин билбейт. А адам – өткөндөгүсүн унутпаганы менен адам. Ошонусу менен бүгүнкүсүнүн, эртеңкисинин салмагын салыштырып, анын кадырын билет.
Мунусу да туура дечи. Бирок ошо адам дегениңдин турмушу бир орундан кылым козголто албаган заңгел таш эмес да. Анын да өз кыймылы, жыла турган өз жолу бар. Адамды ошо жолуна салып алып алдыга, белгисиздикти көздөй дегдеңдете жетелей берет. Тетиги кырдын аркасында сен самаган, сен эңсеген бакыттын кушу кылтакка илинип калгандай сезимдин отун көөдөнүңө жагып коёт. Анан аны карегиңе чөгөрүп алып, итеңдеп жөнөйсүң. Барсаң – эч нерсе жок. Анын артында дагы бир кыр. Мындан кыйла бийигирээк. Желкеңди бир кашып аласың. Артка кайткың келбейт. Тигил куш мобул кырдын аркасында сөзсүз бар. Анан дагы жөнөйсүң. Көрсө турмуштун, жашоонун кызыгы ушунда турбайбы. Дарак асманга умтулгандай эле адам дайыма жакшылыкка умтулат экен. Аны көздөй таман жырттыра жетелеген үмүт экен. Күн батса да ал батпаган нерсе экен. Анын үзүлбөгөн тизгини колунда карышкан Акун дале бир кырдын соңунан экинчисин ашып келет. Анысы улам бийиктейт. Улам татаалданат. Ага ошонусу кызык, ошонусу кымбат.
…Негедир бүгүн иш көп болгон жок. Архивге болгону үч киши баш бакты. Аларга мурда иштегендери тууралу иш папкасын таап, тиешелүү маалыматтарын жазып берип, олтуруп калды. Чакан бөлмөнүн ичинде аркы-терки басты. Башка деле киши-кара келчүдөй көрүнбөйт. Бул жерде олтура бергенде эмне чыгат деген ойдо эшигин бекитип, почтаны көздөй жөнөдү. Газеттердин жаңы сандарын бир сыйра колдон өткөрүп албаса, кумары ашынган маңчыдай көңүлү ачылбайт. Бул тээ небактан келаткан адаты.
Түштөн ооп калгандыктан мында кирип-чыккандардын аягы тынчыптыр. Ылдыйкы көчөнүн газетчиси Кымбат жалгыз олтуруптур. Акунга суратпай эле дубал боорундагы текчеден бир тутам гезиттерди, бир-эки журналды, анан үч-төрт катты алып ага сунду.
– Кандай Акун, сен кирип-чыкпасаң бир нерсебиз эле жетишпегендей болуп турат. – Ал ажарлуу жылмайып койду.
– Какшыктаганыңа караганда силерди жедеп тажатып бүтүргөн экемин да. Эми ушундай жаралып калсам эмне кылмак элем. – Акун да айыптуудай жылмайды.
– Жок Акун, сен антип сөздү тескери алба. Чындыгында эле сага кезигип коюнун өзү жагымдуу мен үчүн. Сени кечээтен бери күтүп жаткам.
– Кудай сакта, сүйүп калгандан соосуңбу? – Акун тамашага айландыра каткыра күлдү.
– А эмнеси бар экен, сен сүйүүгө татыбай турган жигитсиңби? – Кымбат муңайым жылмая олуттуу карады. Жалжылдаган каректери жашылдана түштү. Анысын көргөзбөөгө тырышкандай, терезени карап кетти. Акун орунсуз тамашалап алганына ыңгайсызданып, бул абалдан кандай чыгып кетерин билбей калды.
– Кечирип койчу, Кымбат. Тамашам орунсуз болуп калды.
– Жок Акун, ага кыжаалат болбо. Чынында сен өзүңдүн кандай жигит экениңди жакшы билбейсиң. Кээде ушунуңа абдан зээним кейийт.
– Жаңылашысың Кымбат. Жөн гана мени ашыра баалап жатасың. Мага адамдардын боор ооругандары ашкере катуу тиет. Кайсы бир ырымда: «Аягандан адам болбойт бактылуу» деген сап бар.
– Окугам. Аяп жаткан жерим жок. Сен ар кандай айоодон бийик турасың. Ошондуктан сени аябаш керек. Сени – сүйүш керек.
– Эми туура айттың, Кымбат. Мунуңа ырахмат. Бирок мен сүйгөнүм менен мени сүйгөн жандын жоктугу өкүнүчтүү.
– Сен ошентип ойлойсуңбу? – Келин ага карап калды. Жүзүндөгү эмелеки жылмаюунун изи да калбады. Акун анын капкара көздөрүнүн түпкүрүнөн кандайдыр бир муңайымдыктын көлөкөсүн көрдү. Негедир ичинин тыз дей түшкөнүн сезди. Ага эми ынтаа коюп карады. Бир тутам чачын өрүп аркасына таштап коюптур. Анысы соорусунан өтө чапкан. Али жаш болсо да бирин-серин саамайында ак талдар көзгө чалдыгат. Балким бул көртирликтин бел майыштырган жүгүнүн салмагынандыр. Болбосо күйөөсү Анарбектин камчысынан, анын күндө ичкен арагынын запкысынандыр. Акун бул келиндин көгөргөн бети-башын, ыйдан шишиген көздөрүн далай эле көрбөдү беле. Эми ошо көгаласы жок кезде жылдызы жайнаган, ажарлуу келин экен. Адамды өзүнө тартып турган сүйкүмдүү көздөр. Неге мурда байкабады экен. Буга Акун таң калып кетти. Мурда учурашып, келер-кетер сүйлөшүмүш болуша турган. Аяшы катары гана мамиле жасачу. Анткени мунун күйөөсү Акундун жолдошторунун бири болучу. Бирок аны менен жакын деле мамилеси жок эле. Себеби ал ичкилик ичкен адамдар менен көп байланыша берүүчү эмес. Анарбек болсо көп иче турган.
– Ошентип ойлогонго турмуш мажбурлап жатса жашыра албайсың да, Кымбат.
– Үмүтүңдү үзбө, Акун. Өзүң жазгандай «кызгылтым кечтин акыры» боло элек.
– Эми кайдан… – Ал терең улутунуп койду. Анан эстегендей келинге карады:
– Баса, менде жумушуң бар беле?
– Жумушум деле жок, бирок журналга чыккан чыгармаң менен чын дилимден куттуктап койгум келген. Жакшы жазылыптыр. Неси болсо да мени бир ыйлатып алды. Куттуктайм, Акун.
– Ырахмат. Аялдардын жүрөгүн козгой алган чыгарма жаман чыгарма эмес.
– Аны мен чыгарма катары эмес, менин өзүмө жазыл-ган армандуу кат катары окудум. Каарман кыздын ордуна мен өзүмдүкойдум. Эгерде чынында эле анын ордунда мен болгонумда жердин түбүнө чейин кете бермекмин.
– Бирок ал кат эмес – чыгарма да.
– Түшүнөм. Бирок негедир сенин жазгандарыңдын көпчүлүгү мага гана жазылгандай сезиле берет.
– Кызык экен. Макалалар делеби? Эмнеге?
– Новеллаларыңдын көбү армандуу жигиттин жетпей калган сүйгөнүнө зарлап жазган каттарындай сезиле берет мага. Балким сенден кат алганымдандыр…
– Мына эмесе, шайтандап сага качан кат жазып жүрөм, ыя? – Акун чекесин тырыштыра кармады. Бирок, мындай нерсенин качан болуп кеткенин эстей албады. Балким бул кылыктанган келиндин кыял чабыты ганадыр деген ойго кетти.
– Жазгансың. Болгондо да үч кат. Аларды мен он беш жылдан бери сары майдай сактап жүрөм. Аларды Анарбек да билбейт.
– Койчу тамашаңды, Кымбат. Чындап эле сага кат жазган эмесмин. Сени менен таанышканыма жети-сегиз жылдай эле болду го. Анан кайдан жазып жүрөм? Эсимде жок. – Акун ийнин куушурду.
– А менин эсимде. Көп сөздөрүңдү жаттап алгам. Эң өкүнүчтүүсү аны – Анарбектин атынан жазгансың. Бирок, мен сен экениңди дароо билгем. Анткени досуң алты барак кат эмес, эки сөздүн башын бириктирип жаза албайт. Анын үстүнө машинка менен сен гана жазарыңды уккам.
– Аа, эми эстедим. Ооба, Анарбек бир кыз менен тааныштым, ошого кат жазып бер деп жанымды койбой койгон.
– Сонун жазылган. Мен андан Анарбектин эмес – сенин сүйүүңдү сезгем. Ушунчалык жалындап сүйө аларыңды, махаббат деген нерсени ушунчалык аздектеп, аны баалай аларыңды түшүнгөм. Катыңа ашык болуп, жинди болуп кеткени аз жерден калгам. Ишенип кой Акун, каттарың үчүн гана досуңа чыккам. Болбосо ага көңүлүм жок болучу.
– Кап, анда бекер сенин убалыңа калган экем да.
– Эми аны козгоонун зарылдыгы барбы, Акун.
– Албетте, агын сууга ыргытылган чамындыны күтүп бекер да.
– Эх Акун, ошондо өз атыңдан жазганыңда…
– Анда эмне өзгөрмөк?
– Ошол катты сенин атыңдан алганымда бардык нерсеге кайыл болуп туруп, сага өзүм келмекмин. Ооба Акун, өзүм келмекмин. Ага мажбур кылган каттарың болмок. Ошо каттарың үчүн сени сүйүп калгам. Эми муну айтуудан уялбайм. Жашырбайм дагы. Антүүгө алым да жок. Сүйүүсүз жашоодон тажап бүттүм. Адам кадырын билбес адам менен өмүр кечирүүдөн өткөн тозок жок экен. Муну менсиз деле эң сонун түшүнөсүң го. Сенин кыйналып жүргөнүңдү билбейт дейсиңби? Сезбейт дейсиңби? – Кымбат эки колу менен бетин басып ыйлап жиберди. Акун аны кантип сооротуп, көңүлүн кантип жубатарын билбей, кулагындагы үнсүз чыңырыкты тыңшап жалдырап тура берди…
Жаз түнүндө жылдыздар бадырайып даана көрүнүшөт. Айрыкча асмандын токумдай булуту жок шаңкайып турган учурунда. Бүгүн дагы төбөдө түпсүз асман шаңкайып көңүлүнө куш конгон адам сыяктанат. Ай толуп, баралына эми чыккан селкидей толукшуйт. Анда-мында бир сабагынан капыс үзүлгөн алма сыңары учуп түшкөн жылдыздын куйруктуу үзүрү зуу эте көз жетпеген туңгуюкка сиңет. Мына, батыш тараптан дагы бири чың тартылган жаадан атылган жебедей сызды. Балким, дал ушул жылдызды дал ушул көз ирмемде Анара да карап олтургандыр. Анда ал эмнени ойлоп олтурду болду экен? Кызык, бул жылдыз аны эмне үчүн эсине салды экен? Мүмкүн, бу саамда анын эсине Акунду салгандыр? Ал экөөнүн ортосундагы эскерүүлөрдүн көпүрөсү болгондур? Ай, ким билет. Андан бери канча жалбырактар күбүлүп, канча жылдар тиги учуп жаткан жылдыздар менен катарлашып туңгуюкка сиңишпеди. Анткен сайын анын элеси күңүрттөнүп, таанылбай барат. Эсине да сейрек түшчү болгон.
Эми тиги кайып учкан жылдыз сыңары эсине кылт этти. Анан анын ордуна жана Кымбаттын шолоктоп ыйлаганы көз алдына кайра тартылды. Жүрөгү ачышып кетти. Жана да ушинткен. Мөлтүрөгөн ачуу тамчыларга чөгүп бараткандай мууна түшкөн эле. Эми да ошентти. Ага кошул-ташыл боло, жазгы түндүн чыкыроон шапатасы чыйрыктырып жиберди. Баятадан бери терезенин түбүндөгү отургучта олтурган. Айыл ичи уйкуга көшүп, магдырайт. Көчөдө кыбыр эткен жан жок. Акун ордунан туруп, мелтиреген чоң жолго түштү. Балдактарын акырын тыкылдата, төмөн басты. Айдын жумшак, жарык нуру төгүлгөн жолдо жалгыз басып жүрүү ага абдан жага турган. Ошол нур көңүлүндөгү салмактанткан кирдүү санааларды, ойлорду жууп кетүүчү. Төрт-беш көчө ылдый барып кайра тартты. Кымбаттын үйүнүн тушунан бурулуптур. Муну ойлогон деле эмес. Баардык терезелери караңгы экен. Балким, азыр Кымбат түшүндө мени көрүп жаткандыр деп ойлоп, өзүнчө жылмайып алды. Анын муңайым жылмайганы кайрадан көз алдына тартылды. Негедир анын сулуулугун, сүйкүмдүүлүгүн мурда байкабаптыр да. Эмнеге көңүл бурбады экен? Бурганда эмне, бир нерсе өзгөрүп кетет беле? Анын үстүнө кыз кезинде эле жүрөгүнө чок салып койгонун ал кайдан билсин.
Демек, аны деле жактырып, сүйө турган аялзаты бар экен го? Мүмкүн, Жанара деле аны жакшы көргөндүр, сүйгөндүр. А ал аны аяп, аны өзүнө ыраа көрө албай койду. Ким билет, мүмкүн ал ушунусу менен ага зыян кылгандыр. Анарбек сыяктанган бир кадыр билбес ичкичке туш болуп, анын камчысына көгала болуп, заар тилине уугуп, азапта жүргөндүр. Жок, андай болбой эле койсун. Муну ал каалабайт. Бактылуу болсо экен. Азыр эмне кылып, кандай абалда жүрөт болду экен? Бир жүз көрүшсө…
Эх, суу жүрөк, ошондо эмне үчүн жүз көрүшсөм деген бир нече жылга сиңирилген эңсөөңдү ташка чаап салдың экен? Ошондо балким, колуңа коно турган бакыт кушун да ташка чапкандырсың? Ошонун залалын, азабын эми тартып жаткандырсың? Көрсө, ар нерсенин өз насили, өз учуру бар турбайбы. Аны ошо саамда сезип, ошо саамда кармап калыш керек экен. Ошенткенде бардыгы башкача болот беле? Анда Айгүлгө кезигип, ага күнү түшпөйт беле? Анын оң-тетири сүйлөгөн сөздөрүнө көңүлүн муздатып, сезимин мокотпойт беле. Аялы кашында турганына карабастан, жан-дүйнө жалгыздыгынын сазына мынчалык батып, бейпайда жашоо кечирбейт беле. Ооба, ошондой болушу да мүмкүн эле. Балекеттики, бу адам дегениң өз үй-бүлөсү менен жашап туруп, анан жалгыздык сезимине малынып жашагандан өткөн тозок жок турбайбы дүйнөдө. Муну учурунда билгенде Жанарадан кол үзбөйт эле го. Аттиң… Ай, эми өкүнгөндө эмне. Календардын айрылган барагын кайра ордуна чаптай албайсың да.
Ой толкунунда нары-бери чарпылган Акун кыйлада үйүнө келди. Бирок, негедир жаткысы келбеди. Баары бир уктай алмак эмес. Бир нече айдан бери уйкусу качып, башы салмактанат. Бул да бир өзүнчө санаанын оорусу окшойт. Төшөгүндө чабалактап кыйналып жатканы эч нерсе эмес. Аялы капталга нукуп: «Кимди ойлоп жатасың, кайсы шуркуяңды сагындың уйкуңду качырып» – деп кемирип турганы азап. Же ал-абалыңды жайынча түшүндүрө албайсың. Кеп-сөзүң ташка тиет. Же ошончолук эле анын көңүлүн калтырып, туш келди келиндер менен жүрүп кетсе экен. Болбосо башка жигиттерге окшоп оолжуп ичип келсе экен. Эми ал деле кези келе калган жерден ууртап-татыйт дечи. Бирок ушу кезге чейин ашепке кете элек. Антпейт дагы. Бул эми баягы «багы жокко дагы жок» деген эле кеп. Маңдайына ыроолонгону ушулдур.
Ал терең улутунуп алды. Столуна олтуруп, күндүз алып келген газеттерди алды. Арасында эки-үч кат бар экен. Ал көп адамдар менен кат алыша турган. Алардын арасында акын-жазуучулар, журналисттер, студенттер бар эле. Эки кат мурдагы тааныштарынан келиптир. Бирөө бейтааныш кол менен жазылыптыр, Оштон келген экен. Конверттин сыртындагы адрестин төмөн жагында «Анара» деген жазуу адеп көзүнө урунду. Күтүүсүз жерден электр тогун кармап алгансып, жүрөгү дирт этти. Кат колунан түшүп кетти. Өзүнө мүнөздүү болбогон ылдамдык менен эңкейип ала койду. Көз токтотуп карады. Жаңылбаптыр. Анара деп дапдаана жазылып турат. Муун-жүүнүн майда калтырак басып кетти. Анара! Анын Анарасы! Демек, аны унутпаптыр да. Ушунча жыл эсинен чыгарбаптыр да. Андан бери туптуура жыйырма жыл өтпөдүбү. Эх Анара, ушунча мезгил аны, сабатсыз бир бечара баланы эстеп жүрдүңбү? А ал болсо сени унута баштабады беле. Сенин элесиң анын карегинен өчүп, күңүрттөнө баштаганы качан. Кайрадан кезигишер күн болот экен да. Тагдыр ушуну ыраа көрүптүр да. Ырахмат тагдыр! Сага ал абдан ыраазы.
Ал калтыраган колу менен конвертти күймөлүп жатып ачты. Чакмак барактын узатасынан жазылыптыр. Лакылдаган жүрөгүн тынчытууга аракеттене, ашыга окуп кирди: «Урматтуу Акун, сенин турмуш-тагдырың жөнүндө жазылган чоң макаланы биздин сүйүктүү газетабыз болгон «Ленинчил жаштан» окудум. Мындан мурда да сенин жазгандарыңды окуп жүрүптүрмүн. Тагдырыңдын татаалдыгына карабастан моюбай, чыгармачылыктын чыйырында талыкпай келатканыңа абдан кубанычта болдум. Адам деген өзүнүн бир келген өмүрүндө боло калган кыйынчылыктарга мүңкүрөбөй, кез келген тоскоолдуктарга өзүнүн кайратын каршы коюп жашаганы изги эмеспи. Бороонго төшүн тозгон адам гана анын бороон экендигин анык сезет. Ошондуктан сен тагдырдын ызгаардуу бороонунан жалтанбай туура, бирок татаал жолду тандап алгансың. «Таман жырткан жолочу таалай табат» – деген өзүңдүн ыр сабың бар эмеспи. Демек, таалайдын оңой-олтоң эле табыла койбостугун өзүң жакшы билесиң. Мен сени дабаны бийик, татаал жолдун талыкпаган жолоочусу деп билем. Ошо жолуңдун байсалдуу болушуна тилектешмин. Мен дагы кез-кез бир нерселерди чүргөп жаза коём. Каршы болбосоң, мындан ары кат аркылуу байланышып, чыгармачылык алакада бололу. Баса, «сен» дегениме капа болбо, газеттеги сүрөтүңө караганда экөөбүз курдаш эле окшойбуз. Жооп күтөм».
Бир дем менен окуп чыгып, олтуруп калды. Негедир көкүрөгүндөгү эмелеки буркан-шаркан түшкөн дем заматта бөксөрүп, басыла калгансыды. Башка Анара турбайбы. Ушу ачуу дагы, өкүттүү дагы ой адеп жүрөгүн тыз эттирди. Азыр эле колунда кармап турган кымбат нерсесин капысынан түшүрүп жиберип, талкалап алгансыды.«Жок, сен бөөдөсүнөн капа болуп жатасың. Бул сенин Анараң. Жан-дүйнөңдөн биротоло орун алган Анараң. Аны эми таптың. Кубан буга, Акун» – деп жатты дагы бир ой тызылдаган жүрөгүнө бир жылуулук имере. Анын илеби менен катка кайрадан көңүл төшөй көз чаптырды. Ал көп каттар алчу. Алардын арасынан мунун кандайдыр бир айрымаланып турганын сезди. Башкача сөздөр, сезимге тып эте сиңе түшкөн башкача ойлор. Башкача жакындык, башкача жылуулук…

* * *

Күндүн бири бүркөк болсо, бири ачык. Адамдын көңүлү деле ушул сыңары го. Эки-үч күндөн бери Акундун көөдөнүндө удургуган «кара булуттар» бүгүн күтүүсүз жерден заматта тарады. Ал өзүнүн иш бөлмөсүндө үңкүйүп, отуз жыл мурдагы саргайып, өңү өчкөн кагаздарды аңтарып, керектүү маалыматтарды издеп олтурган. Ар кай жери жыртылып, көпчүлүк тамгалар окулбай, көз майды бөөдө түгөткөн каргашалуу кагаздар. Тайраңдата жазылган ар бир тамганы, айрыкча ийрелеңдей түшкөн сандарды эжелеп, туура окуунун өзү канчалык түйшүк, канчалык азап. Окулбай калган сөздөрдү саптардын маанисине карап сомолосоң болот. Ал эми сандарды кантесиң? Аларды болжолдогонго, жакындаштырып жазып койгонго болбойт. Анда адам эмгеги, ага жараша ала турган пенсиясынын өлчөмү жатат. Ошондуктан Акундун тикирейгени тикирейген. Ортоңку бүктөмү айрылып калган барактагы эки санды окуй албай, эси кетип олтурганда эшик кыйч ачылды. Жыпар экен. Колунда кандайдыр бир кагаздар жүрөт.
– Кандайсың, Акун?
– Жакшы, кел. Көрүнбөй кеттиң го, сагындырып…
– Кудайга тобо, мени да сагынар күнүң болот экен ээ? – Жыпар шыңк эте күлүп койду. Ал күлгөндө эки ууртунда кичинекей чуңкурча пайда боло калып, сүйкүмү арта түшө турган. Акун анын ушунусун жактырчу.
– А эмне, сен сагынбай турган жансыңбы? Сени сагынуу аздык кылат.
– Койчу, кантип эле?
– Ишенип кой.
– Ишендим дейли. Ал эми аздык кылганы кандай? – Ал наздана басып келип, отургучту ага такай коюп олтурду. Андан кандайдыр күчтүү атырдын жыты бур этти. Акундун колу өзүнөн өзү көтөрүлүп барып, келиндин мойнуна артылды. Бери тартып бетинен, анан жалын таптуу эрдинен өптү. Көздөрү жумулуп, келиндин колдору да мойнуна ороло түштү. Ал ушулчалык кумарлануу менен өпкүлөп жатты. Ал ушу тапта баардыгына даяр эле. Бирок, Акун эки ийнинен аяр кармап, өзүнөн акырын алыстатты. Өктөсү ичинде бугуп калган келин, анын ийнине башын жөлөдү. Эркелей да, таарына да үн катты:
– Сагынганың ушул элеби?
– Калганы башка жерде болот.
– Уятсыз десе. – Акунду мурунга эркелете чертип койду да, терезеге барды. Унчукпай кыйлага карап турду. Тизесин жаба бербеген көйнөк кийип алыптыр. Анысынын да капталы тилик экен, санына чейин көрүнүп жүрөт. Негедир бу көйнөк ага коошо бербегенин байкады. Бир маалда артына тез бурулду. Столдо жаткан газеттердин арасынан «Ала-Тоо» журналын алып чыкты. Аны көкүрөгүнө кыса Акунга карады:
– Сени кубантайын деп келбедим беле. Сүйүнчү! – Ал жакын келди. Акун белинен кыса кучактай өзүнө тартты. Колундагы журналды көрүп, кубанып кетти. Кыйладан бери тымызын күтүп жүргөн болучу.
– Болсун Жыпар, сүйүнчүңдү берем. Ал эмне экен, кана. – Колун сунду. Ал артка чегинди:
– Аденгенде сүйүнчү.
Акун чөнтөгүнөн он сомду сууруп, тигиге сунду. Ал аны алып туруп, кайра Акундун төш чөнтөгүнө салып койду. Мойнунан кучактап өптү.
– Куттуктайм Акун. Ырларың чыгыптыр. – Журналды ага карматты. Анын орто ченинде үч бетке толтура ырлары чыгыптыр. Сүрөтү да басылыптыр. Көзүнө бир башкача көрүнүп кетти. Ишене албай да турду. Ушундай чоң журналга ырларым чыгат деп, ал ойлогон эмес. Көрсө, анын турмушунда да ушундай күтүлбөгөн кубанычтар болот экен. Чындыгында бул кубаныч гана эмес, чыгармачылыгындагы жылыштын, бир ийгиликтин жышаанасы болучу.
– Ырахмат Акун. – Капыстан чыккан үн өз оюна алаксый түшкөн Акунду баш көтөрттү.
– Эмнеге? – Адеп түшүнбөй калды.
– Мага арнаган ырыңды журналга чыгарганың үчүн. Билесиңби, сени мага арнап ыр жазат деп түк ойлогон эмесмин. Аны окуп, өзүмдүн жан-дүйнөмдү алгач көргөндөй болдум. Көрсө, мен деле киши, аялзаты экемин. Менин сыртыма гана, денеме гана кызыкпай, менин да адам экениме, менин да жүрөгүмдүн бар экенине көңүл буруп, жабыккан жаныма сеп боло турган адамдын бар экенине түшүндүм. Өзүмдүн ким, эмне экениме саресеп салдым. Көрсө, сазга алып барчу жолдо экемин. Ырың башка жолго салып койду. Чоң ырахмат. – Ал бетин колдору менен басып ыйлап жиберди. Анан Акунду дагы бир жолу өптү да, тез басып чыгып кетти. Акун колундагы журналды кармаган боюнча мелтиреп отуруп калды. Эх, аялдар, силер неге мынчалык назиксиңер. Неге мынча жылуу сөзгө муктажсыңар? Эки ооз жакшы, жалын таптуу сөз менен көңүлүңөрдү ээлеп алууга болот. Силердин алсыздыгыңар ушунда. Муну жакшы билген айрым шылуундар ушунуңардан ыңгайлуу пайдаланып кетишет.
Чуркаган тейден узап кеткен Жыпарды терезеден карап турган Акун оор улутунуп алды. Журнал дале колунда эле. Ал аны эми көңүл коё толкундануу, кандайдыр бир канагаттануу менен барактап кирди. Колдорунун билинер-билинбес калтырап атканын сезди. Бул да бекеринен эмес эле. Кыргыз республикасындагы бирден бир кадыр-барктуу, кыргыз элинин маданий, адабий, тарыхый турмушун күзгүдөй чагылдырып турган жалгыз чоң журнал ушул эле. Ага даңазасы таш жарган дүйнөлүк адабият дөө-шааларынын чыгармаларынан тартып жарыялана турган. Кыргыздын мен-мен деген акын-жазуучуларын мындай эле кой. Анан ошондой адабият асманында Чолпондой жанып турган журналга сүрөтү менен чыгып, ырлары жарыяланып жатса – кантип кубанбасын. Маңдай жарган бул кубанычты тартуу кылган белгилүү жазуучу Мурза Гапаров эле. Ал киши өткөндө үйүнө келип, жашоо-тиричилиги, чыгармачылыгы менен кенен-кесири таанышкан. А киши анын биринчи китебин чыгарууга мезгил жетип калганын да билдирген. Бул ал үчүн күтүлбөгөн, оюна кирбеген нерсе болучу. Анткени китеп жазуу анын колунан эч качан келбеген нерседей сезиле турган. Китепти бир башкача, Теңирдин ыйык шыбагасына ээ болгон адамдар гана жаза алышат деген ишеним көкүрөгүнө уялап алган. Мурза абасынын айткан сөзү тээ асманда илинип турган ошол ишенимди башка нукка салып, алда канча жакындатып койду. Мындай журналга чыккандан кийин… Эгерде китеби чыгып калса – ошондой адамдардын арасына кошулабы? Бу кайдан-жайдандыр кайып келген суроо чекесин нымшытып жиберди. Көкүрөгүнө көрүнбөгөн толкун толуп-ташып, өзүнчө өрөпкүп чыкты.
Эшиктин шарт ачылышы аны селт эттирди. Айгүл экен. Жоолугу бир жагына кыйшайып калыптыр. Чачынын текши кыркылбаган учтары бир жаагына чыгып, саксайып жүрөт. Буга өзү кантип жүдөбөгөнүнө таң калып кетти. Колундагы чаканы босогого шаңгырата таштады. Акун байкамаксан болуп койду.
– Күлкүң чыгып калыптыр го. – Ал көзүн сүзө берип бет маңдайдагы столго кыйгачтай олтурду.
– А эмне, ыйлап олтурушум керек беле? – Акундун кыжыры келсе да, эмелеки жан жыргаткан жакшы оюнан, жакшы маанайынан ажырагысы келбеди. – Сүйүнчү, ырларым бул журналга чыгыптыр. – Колундагы журналды ага сунду. Ал алып туруп столго талп эттире таштап койду.
– Ушуга да сүйүнчү сурайт бекен, тобо. Сүйүнө турганга сүйүнсөңчү, кургурум.
Акундун шаабайы сууп, унчукпай олтуруп калды. Баары бир ал ырларды окумак эмес. Анткени ал гезит-журнал, китеп-ситеп дегендерден ат чабым алыс болучу. Мунусу Акунга белгилүү эле. Антсе деле азыр журналды колуна алып, калп да болсо барактап, куттуктап коёт деген сокур үмүткө жетеленди. Анын столго түшүшү ошо үмүттү күм-жам кылды. «Итке темирдин эмне кереги бар» – деген ой көкүрөгүнө тык этти. Сөздү узартпай, тез эле чыгып кетишин каалап турду. Бул оюн билип, анан атайын өчөгүшкүсү келгендей кергиштей сүйлөдү:
– Сүйгөнүңдү эмне ыйлатып чыгардың?
– Тирүү жан болгон соң күлчү кезде күлөт, ыйлоочу кезде ыйлайт. Анын эмнесин сурайсың.
– Эми мага жооп да бергиң келбей калдыбы?
– Жооп бере турган, жооп бербей турган суроолор бар.
– Ошондойбу? Анысын мендей келесоолор кайдан билсин. Элдин баары эле сенин секретарыңдай илим-билимдүү эмес да.
– Айгүл, мындай майнап чыкпас куру сөздөрдү токтотолучу. Бүгүн мен үчүн кубанычтуу күн болуп турат. Ушуну бузбачы, байболгур. Суранам сенден.
– Аа, эми мени менен сүйлөшкөндөн майнап чыкпай калган экен да. Демек, сага керегим деле жок болуп калган тура. Дагы эмне дегиң келет?
– Керегиң жок деген жокмун. Сөздү туура кабыл алып, туура түшүн. Баса, кечинде кайда барып келели деп жаттың эле? – Ал сөздү башка нукка бурду. Антпесе дагы ырбап кетчүдөй.
– Жок дегенде ушуну эстеп койгонуңа ырахмат.
Акун столдогу кагаздарды тиешелүү папкаларга салып, өз-өз орундарына коё баштады. Калган жумушту түштөн кийин, же эртең улантууну көздөдү. Бул жумуш шашылыш деле эмес болучу. Азыр мында Айгүл менен акыйнек айтышып көңүлүн кирдетип, кайрадан санаанын кара булутун түнөтүп алгысы келбеди.
– Бүгүнкү жумуш бүттү окшойт. Эми сенин эркиндемин, кемпир. Кайда айдасаң да кете берем.
– Дайыма эле ушинтип элпек болуп калсаң кана. – Айгүл кичине жумшара түштү. Столдогу калың папкаларды текчелердеги бош орундарга койду.
– Мен да мектептен суранып алдым. Тоого барып келели. Атамдардын уну жок калыптыр. Баягүнүэле айттырып жиберишиптир эле.
– Үйдө ун барбы?
– Үч мүшөк бар. Бирөөнү бере туралы. Бектур эгинин тарттырганда кайра алабыз.
– Соодалашпай эле койчу. Бир мүшөк унду жөн берип койсоң эч нерсе болбойт. Колдон келсе андан көптү деле берип турсак жакшы болот эле.
Кенендик, кандайдыр бир көңүлдү көшүлткөн бейпилдик кучагын асманга жайып, көз мелжип жаткан талаада уюгандай сезилет. Көңүл түпкүрүндө чөгүп жаткан киргил ойлор тазара түшкөндөй, анын салмагын ушу талаа өзүнө сиңирип ала турган кандайдыр бир касиети бардай туюлат. Ошо нерсе көртиликтин абыгер көйгөйлөрүн жанына жакын жуутпай, тээ алыска кубалап жибергенсийт. Акун талаага чыкканда же тоого барганда ушуну сезет. Дайыма анын чакырыгын туюп, жакындыгын, жылуулугун баамдайт. Ал жерден өзүнчө бир көкөлөп, көөдөнүн кере жеңил дем алып алат. Азыр да капастан чыккан бүркүттөй көңүлүнө канат бүтүп, кичинекей машинасын өр жолдо күчүркөнтө айдап келатты. Мындай караганда жолдун өрү анча билинбегени менен машинанын жүрүшү билдирип турат. Шиш-Коргондон тарта өр башталат. Бул жолдун ар бир ой-чуңкуруна чейин ага жакшы тааныш. Анткени иниси, күйөө баласы колхоздун коюн багып, жайында жайлоодо, кышында береги бири-бирине учкашкан адырлардын арасында жайгашкан сарайларда жашашат. Жайкысын малчылар жайлоого чыгып кетишкен учурда ошо сарайлардын бирине кайнатасы кароолчулук кылат. Ошондуктан бул тарапка көп каттайт. Айрыкча ушу машинаны алгандан бери ага канат бүткөндөй эле болду. Эми ал үчүн мейкиндиктин баардык тарабы эшигин ачып бергенсиди. Кааласа көлгө, кааласа тоого, болбосо шаарга зып эте жетип барып келет. Жууку капчыгайынын бир жак өңүрүндөгү керемет жерден орун алган жылуу суу чыккан жерге барганы канча. Майып жанга унаанын колдо болгону өзүнчө бир керемет нерсе турбайбы. Бирөөгө күнүң түшүп жалдырабай колуң узара түшөт.
Негедир азыр баратып, баягыда Кулубекти күтүп зарылганын эстеди. Ошондогу жоогазын гүлдөрүн көрсөм деп, ак эткенден так эткеничи. Андагы коляскасы менен эки сааттан ашык баскан жолду азыр он мүнөткө жетпей басып өтөт. Ошондогу өжөрлүгүнө өзүнчө жылмайып алды. Өткөн жазда да жоогазын гүлдөрүнүн ачылганын көргөн. Бирок, эмнегедир ошол күнкүдөй ажайып таасир калтырган жок. Бажырайган гүлдөргө ошондогудай көңүлү тойбой койду. А быйыл али эрте эле.
– Билесиңби Айгүл, бир топ жыл мурда мен тээтиги көпүрөнүн нары жагына чейин жоогазындарды көрөм деп коляска менен келгемин.
– Эмне, гүлдү көрбөй жүрдүң беле? Агороддо беденин гүлдөрү толуп чыгат го. – Ал Акунга таң кала карады. Акун ичинен «бырс» күлүп алды. Бирок бул күлкүсү ийне болуп, жүрөгүнө сайыла түшкөндөй тыз эткенин сезди. Ошол бойдон арт жакты көздөй түрүлүп жаткан жолго үнсүз тигилип, кете берди…
Эшик акырын ачылганда, кагазга үңүлүп олтурган Акун баш көтөрдү. Кымбат экен. Ал колундагы газеттерди столго койду. Сол жак көзүндө билинер-билинбес көгөргөн так бар экен. Көзүнө дароо ошо урунду. Негедир ал айыптуудай, муңайым жылмайды:
– Кандайсың, Акун? Биз тарапка каттабай калдың го?
– Жакшы, Кымбат. Кел, бүгүн барайын деп аткамын. Үч күндөн бери бошой албай койдум. Бул газеталар магабы?
– Ооба, сеники. Үйгө кетип баратып ала барайынчы дедим. Тиги журналдын ичинде каттар бар. Кийинки кездерде көп кыздардан кат ала баштадың го.
– Мурда мен кыздарды сүйүп кат жазсам, эми кыздар мени сүйүп кат жазып атышса эмне кылайын. – Акун тамашага чала күлүп калды.
– Кут болсун, сен сүйүүгө татыбай турган жигитсиңби. Кезегинде мен да сүйгөм.
– Эмичи? – Акун ага сырдуу карады.
– Эми кайдан, андагы сүйүү балдарга өтүп кетпедиби. Анын үстүнө сага минтип жаш кыздар кат жазыш жатышса, биз быякта эле калдык да.
– Кой эми, андан ары өтө чаппай. Чындыгында булар чыгармачылык алакадагы эле кыздар. Арасында келиндери да бар.
– Алар да чыгарма жазышабы? – Кымбат кызыга сурады.
– Ошон үчүн кат алышып жатабыз да. Бири-бирибиздин чыгармаларыбызды окуп, пикир алышабыз, ойлорубузду ортого салабыз.
– Адамдардын бири-бирине түшүнүп, бири-бирин сыйлаша билгени кандай бакыт. – Кымбат терең улутунуп, унчукпай калды. Ал чыгып кеткенден кийин Акун «Ала-Тоо» журналынын ичинен үч кат алып чыкты. Бирөө нарындык акын досу Жумабектен, экинчиси Сүйүнбүбүдөн, үчүнчүсү Анарадан келиптир. Адеп эле анын катын ачты. Бул экинчи каты эле. Ал: «Кымбаттуу Акун ага, биринчи иретте сизден кечирим сурашым керек болуп калды. Анткени өткөн катымда менден кичүүдүр деген ойдо «сен» дей бериптирмин. Эссиз кыз экен деп ойлобоңуз, билбестиктен кетти. Кечириңиз. Сиз менден улуу экенсиз. Ошондуктан ар бир сөзүңүз орундуу, салмак менен чыгат экен. Катыңыз мага абдан жакты. Чынымды айтсам, мага бир көркөм чыгарма окугандай сезилди. Сиз жан-дүйнөңүздү кенен ачып таштайт экенсиз. Бардык эле аялзатына ушундай мамиле кыласызбы же мага эле ачылдыңызбы? Эгерде, мага эле болсо, анда мунун жөн жайын билүүгө болобу? Неси болсо да, сиз менен жүз көрүшпөсөм да эзелки таанышымдай болуп калдыңыз. Эми сиздин катыңызды чыдамсыздык менен күтө турган болдум. Убактыңыз болсо тез-тез жазып туруңуз» – деп жазыптыр. Окуп бүтүп, столго койду. Чакмак дептердин барагына жазылган ушу чакан каттан көзүн тартып кете албай, тунжурап олтурду. Андан кандайдыр бир жылуулуктун, жакындыктын илеби келип тургандай болду. Буга чейин ал канча каттарды албады, алардын арасынан канча кыз-келиндер менен кат жазышпады. Бирок, бирөө да анын көңүлүнө мынчалык дүрбөлөң салып, сезимин мынчалык козгой алган эмес. Бул кыз алардан эмнеси менен айрыланып, анын оюн эмнеси менен тартып алды? Анын жан-дүйнөсүн мынчалык дирилдетип койгудай анда кандай касиет бар? Бу суроолорго жөндөп жооп бере албады. Кайра-кайра алып, анча текши тизилбеген шурудай болгон саптарга көз жүгүртө берди. Анткен сайын чөлдүн дене куйкалаган аптабында саамайдан сылаган кечки шапатадай сезилип жатты…
– Жакшысыңбы, Акун? Сени башкарма чакырып жатат, – деди Жыпар босогодон бери аттабай. Акун колундагы катты конвертке салды.
– Шашылыш бекен?
– Анысын билгеним жок. Райкомдон кишилер келип кетери менен чакыртты.
Акун тамаша аралаштыра күлдү:
– Партияга каршы кылмыш деле кылганым жок эле. Болуптур, азыр барам.
Башкарма партиялык уюмдун секретары Жаныш экөө олтуруптур. Акун олтургандан кийин ага карады:
– Райкомдун үгүт-насаат бөлүмүнүн жетекчиси келди. Сен чыгарып жаткан «Коммунист» жана колхоз башкармасынын органы болгон «Авангард» кереге гезиттери менен таанышты. Анын пикири боюнча башка чарбалардыкына караганда биздин гезиттер мазмуну, маселелерди көтөрүү жагдайындагы актуалдуулугу, жасалгаланышы, өз мөөнөтүнөн кечикпей чыгып турушу жагынан алганда алдыңкы орундарда турат экен. Муну биз да толугу менен колдойбуз. Бул биз үчүн, биздин чарба үчүн сыймык. Мында сенин да талыкпаган эмгегиңди белгилей кетишибиз абзел, Акун.
– Ырахмат, аба.
– Эмки маселе мындай. Жакында райкомдун чарбалардагы кереге гезиттердин таасирдүүлүгү боюнча атайын конкурс өткөрүү жөнүндөгү токтому чыкты. Ага ылайык, биздин эки гезиттин ишин дагы жандандырышыбыз керек. Мындай конкурстардын далайынан жеңип келе жатабыз. Бул жолу да куру кол калбайбыз го деген ойдомун. Редактор катары снин пикириңди угалы дедик.
Акун буга дароо эмне деп жооп берерин билбей олтурду. Өзү жасаган иштин жакшы жүрүп жатканы, ал жөнүндө жакшы пикирлер болуп жатканы албетте, аны кубантпай койгон жок. Бирок, көңүл түпкүрүндө негедир ушу адамдарга ичи толбогон, белгисиз бир таарынычтын учкуну сезиминде жылт дей түштү. Ал бухгалтериялык окуу жайды бүтүрүп, райондук аткаруу комитетинин төрагасынын колу коюлган жолдомо менен келген. Ошондо ушул башкарма «азыр бухгалтерияда орун жок, болгондо чакыртып алабыз» деп жарым жыл сандалткан. А ошол учурда бухгалтерияда канча орун которуштуруулар болду дейсиң. Акун аны билип, угуп эле жүрдү. Ага кирсе эле баягы жообу даяр. Сегиз айга жакындап калганда гана архивди беришти. Ошондо да областтык газета атайын макала жарыялагандан кийин. «Архивдин башкаруучусу» деген штат колхоздо жок. Бирок сага атайын ушундай штат ачтык. Жарым ставка – элүү сом менен иштейсиң. Айлыгыңды кийинчерээк көбөйтүп беребиз» – деген. Ошол күндөн тартып эле тиги эки кереге газетаны мойнуна жүктөп коюшкан.
Мына, андан бери эки жыл өтүп баратат. Бирок, баягы эле жарыбаган жарым ставка менен жүрөт. Эки-үч жолку кайрылуусунда «күтө тур, правленияда карайбыз» – деген боюнча унутулган. Же тиги газеттерин чыгарышканга бир жан кол кабыш кылып коюшсачы. Муну да айтып атып, тили тешилгендей болду. «Жаза билген адамдар болбой атат». Жооптору эле ушу. Чынында анысы Акунга чейин деле чыгып жүрбөдү беле. Андан кийин деле чыга берет. Эл ичинен кантип эле бу ишти жылдыруучу адам болбосун. Жөн гана бул майып жигитти пайдалануу ыңгайлуу, ал колунан келген жумушун кылып олтура берет. Башка жигиттерге окшоп «кетип калам» деп коркута албайт. Аны эле ким кресло камдап, күтүп турат дейсиң. Ушу ишине ыраазы болсун. Болбосо өзү билсин. Ага жалына турган адам жок мында. Биздин быкый-чыйыбызды чукулай бербей, өзүнүн чаң баскан архивинде тынчыраак олтурганы бизге ийги. Бул башкарманын ага жасаган тымызын мамилеси. Муну Акун жакшы түшүнөт.
Ушу эки иштин жүгүн аркалап, аны колунан келишинче тырмалаңдап жүргүзүп келет. Кудайга шүгүр, иши жаман деле эмес. Айрыкча кереге гезиттери. Алар жөнүндө райондук, областтык газеталар өз баасын берип, жакшы пикирлерин жазып жатышат. Бул жумушуна бир тыйын албайт. Мунусу жөн гана коомдук иш болуп саналат. Бирок, иш деген – иш да. Чынында бул оңой түйшүк эмес. Анан жарым айлык алганы – өзүнүн жарым жан экендигинин айкын далили эмеспи. Жок, ал аз эмгек акы алганына кейибейт. Күнү ошо элүү сомго түшүп, ал болбой калса эле – ачка калам деп коркуп жаткан жери жок. Майыптыгына карата отуз беш сом пенсия алат. Мындан тышкары газета-журналдардан бир кыйла эле акча-тыйын келип турат. Чынында, бир-эки күн чымыркана олтуруп, бир көлөмдүү макала жазып койсо эки, ал тургай үч айлык эмгек акынын акчасын таап коёт.
Мына, өткөн айда «Кыргызстан маданияты» менен «Советтик Кыргызстан» газеталарына үч макаласы чыккан. Алар үчүн жүз кырк эки сом акча алды. Кээде мындан да арбын болуп калган учурлар болуп калат. Демек, ал азыр каражат жагынан бирөөнүн көзүн карап, ага колун суна турган абалда эмес. Кеп – колхоздун жетекчилери тарабынан анын эмгенин туура бааланбай, жөн гана аны колдон келет кылып жатышында турат. Ага ушу катуу тиет, көңүлүн ушу оорутат. Эмне дейт, майып адам – качан да болсо кем, бөксө экен да. Азыр башкарманын көтөрө чала сүйлөгөнүн угуп олтуруп, терең улутунуп алды. Бирок, көңүл түпкүрүндөгү ачуу көйгөйдү сыртына чыгаргысы келбеди. Мейли, булар билбесе – башкалар билет. Билип жатышат. Ал – башкарма үчүн иштеп жатты беле. Кимдир бирөөгө жардамы тийсе, анын кичинекей болсо да ажатын ача алса – ошол пайда. Ошол кубат. Өз алсыздыгына урулган сокку.
Анын кыйлага унчукпай калганын башкарма өзүнчө кабыл алды. А Жаныш бул жигиттин эмне ич күптүсү бар экенин түшүндү. Бирок, унчуккан жок. Башкармага өз пикирин, өз көз карашын билдире албай олтура берди. Акун муну да баамдады. Ал кереге гезиттер боюнча өз оюн шашпай салмактуу, далилдүү, ынанарлык түрдө айтып берди. Өз сунуштарын билдирди да, акырын чыгып кетти…
Түн. Жылт эткен жылдыз көрүнбөйт. Күн бата, бирин-серин чубашкан булуттар коюуланып, бүтүндөй асманды чүмкөп алды. Үйдөгүлөр эчак жатышкан. Балдар болсо күүгүмдө эле бүк түшүшөт. Акун өз столунда олтурду. Беш-алты күндөн бери жылдыра албай аткан аңгемесин улантууга ниеттенип, машинкасына ак кагаз салды. Бирок, ылайыктуу бир сөз келбей койду. Сөз аттуунун баардыгы куюн тийген кумдай чачырап кеткенсийт. Ою бир илинчекке илинбей, өзү түшүнбөгөн бир нерсеге алагды боло берди. Анан жанагы катты алып чыгып, кайрадан көз жүгүрттү. Алакандай барактын бетинде бир орундан алыстабай учуп бараткан Аккуу көрүндү. Ошол. Бул баягы Аккуу болучу. Жүрөгү зырп этип алды. Анын элеси көз алдына тартылбай калганы качан. Андан бери жыйырма жыл өтпөдүбү. Демек, ал кайтып келген экен да. Ал андан түңүлүп койбоду беле. Көрсө, жаңылыптыр да. Жалакайлык кылыптыр да. Эмелеки элести жоготуп албайын дегендей баракты этияттык менен дубалга жөлөп койду да, машинкасын ыңгайлураак жакындатты. Анан капысынан тыным албай, чыкылдатып кирди.
«Анара, балким бул айткандарым сага табышмактуу, сырдуу туюлар. Мейли, бирок, бул катымды аягына дейре чыдап, окуп чыгарыңа ишенем. Анткени, мен сага ачыла элек сандык сыңары көрүнүптүрмүн. А андай сандыктын ичинде бычыла элек кундуз бар экенин жакшы билесиң. Сөздү көп чойбоюн. Учур болгон түнт дүйнөдө күн кечкен. Асманында бир да жылдыз жылт этпей, улуп турчу жалгыздыктын бороону. Ал дүйнөнүн дубалы да муздак эле сыздаган. Талаасында гүлдөр өспөй, соксоючу ийри-буйру сөксөөлдөр. Чөл болучу бүт талаа. Кыраңдарга бодур таштар соксоюп, чарт жарылчу чыдай албай аптапка. Мен адашып туш болупмун ошондой бир дүйнөгө. Жашоо эмес, азаптуу бир күн кечирдим күймөнө. Оо анан… сөзүм жетпес муну сага айтканга. Мен күтпөгөн ажайып бир иш болду. Кунары жок ошол муңдуу дүйнөгө, периштенин кейпин кийип, куш конду. Мына эмесе, кереметти көрүп ал, кургак кумдан салып койгон сепилдей, урап түштү түбү менен ал дүйнө. Тааный албай турдум оозум ачылып. Эс-акылым алда-кайда чачырап. Кинодогу сүрөттөрдөй өзгөрдү, кызгалдактар басып калды сөксөөлдү. Бодур таштар ак кайыңга, мажүрүм талга айланды. Жашыл шибер өсүп чыкты кумдардан. Мөлтүр булак атырылды маңдайдан. Аптыга бир ууртадым. Көзүм – жарк деп ачылды. Жүрөгүм – жарык күнгө айланып, эми эле пайда болгон ажайып дүйнө кучагына кысты. Анын көркөмүнө, ырахатына эми кол сунуп, эми умтула бергенимде жанагы келип конгон Аккуу шарт учуп кетсе болобу. Ал көздөн кайып болор замат, дүйнө мурунку кейпине келди. Бул жалгыз гана мен жашаган, жок, муну жашоо деп айтсам ашыкча, күн кечирген дүйнө болучу. Ошо дүйнөдөн Аккуунун учуп кеткенине жыйырма жыл болгон. Аны мен бүгүн көрдүм. Ал кайра келди. Аны сенин катыңдан таптым. Сен – ошол Аккуу экенсиң. Мына, кунары качкан дүйнөм өзгөрө баштады. Кайра учуп кетпечи, Аккуум! Мен ушу дүйнөнүн «берекесинен» тажап бүттүм». Машинка токтоп калды. Үй ичине дүлөй тынчтык уюду. Дубалга жөлөй коюлган баракта Аккуу дале учуп баратты…

* * *

Кыргыздын маңдайына тоону жазып койгонуна Теңирге миң мертебе ырахмат, дейт ниетинде Акун. Тоосуз жашоонун өзү кунарынан, маңызынан ажырап калчудай сезилет. Негедир тоо аны дайыма өзүнө чакырып, өзүнө тартып турат. Анда бир кымбат, асыл нерсеси катылып жаткансый берет. Бул адат ага качан, кандай учурда жармашты болду экен? Балким, бала кезиндедир? Балалык кез… Оо, аны эстегенде жүрөгүнө бычак учу матырыла түшкөнсүйт. Төрт дубалдын ичине сыйдырылган дүйнө.Тышкы чөйрө менен байланыштырып турган төөнүн көзүндөй, чүңүрөйгөн терезе. Ал тоо тарапты карачу. Ошого боортоктоп жатып алып, керели-кечке тоону карай берүчү. Жападан жалгыз эрмеги, көңүл жубатары ушу эле. Ал үчүн тоо колу эмес, кыялы жетпеген сырдуу да, керемет да дүйнө болучу. Ошого дүйнө көзүнө алда-немедей көрүнүп, кол жетпеген жерге илинген жалтырак оюнчуктай кызыктыра бере турган. Карап олтуруп, канаттуу куш болуп кетүүнү самай берүчү. Капысынан эле куш болуп калсам, анан шарт учуп тоону көздөй жөнөр элем, деп кыялданчу. Азыр тоо койнундагы шар суунун жээгинде отуруп, ошону эстеди. Өзүнчө жылмайып алды.
– Сага эмне болду, өзүңчө жыргап? – Жанында олтурган Айгүл ага таң кала карады. Өз ою менен алек болуп олтурган Акун аны эсинен чыгарып коюптур. Үнүн угуп баш көтөрдү.
– Бир кезде канаттуу куш болгум келгенин эстеп кеттим. Балалык да.
– Адам да куш болчу беле. – Айгүл тээ Ит-Тиши тоосунун чокусундагы күн нуру чагылышкан мөңгүнү кайдыгер карап койду.
– Ошону айтам да. – Акун унчукпай калды. Уулдары Алмаз менен Максат баятадан бери улам бир кырга чыга калышып, жарптары жазылат. Кубалашып ойноп, тоонун түркүм гүлдөрүн терип, көпөлөк кубалашып, бу жерге келгенден бери жандары сеп ала элек. Каалагандай бир кумадан чыгышсын деп өз жайларына коюшту. Бүгүн дем алыш күн болгондуктан нан-пандарын, айран-сүттөрүн баштыкка салып алышып, бул жерге келишкен. Бала-чака менен эс алып дегендей.
– Ата, бейбей атат. – Максат бир маалда ыйлап калды.
– Берип койчу, Алмаз, эмнени сурап атат?
– Жашыл гүлдү.
– Ой, андай гүлдөр жайнап атпайбы. Эми ошону талашасыңарбы?
– Кайсыны терсем эле ошону талашып атат. Ме. – Алмаз колундагыны бөбөгүнө карматты.
– Эми ал кичинекей эмеспи. А сен чырдабай ойно, Максат, макулбу?
– Макуй. – Ал абасынын артынан томпоңдоп чуркап жөдү. Экөө күлүп калышты. Алмаз Акундун тун уулу. Быйыл ал үчүнчү класста окуйт. Окууга бир жыл эрте кирген. Иниси Өмүрдүн баласын ээрчип, ал кирген класска кошо кирип, ал олтурган партага кошо олтуруп, эмнени окуса ошону окуп жүрүп, ошол бойдон окуп калган. Мугалимдер да жайына коюшту. Ошентип ал эсепке кирбеген окуучу болуп жүрүп, кийинки жылы биринчи класска кайра олтурду. Бирок бардык тамгаларды кадимкидей билип, көпчүлүк сөздөрдү кошуп окуганга жарап, алуу менен кошуунун жолдорун билип калган. Андыктан мектеп босогосун биринчи жолу аттаган балдарга караганда кыйналган жок. Кыйла тың окуду. Ал окуй электе эле жакшы ырдай турган. Кайдан-жайдан ырларды жаттап алып, ырдай берчү. Мугалимдердин жашы жетпейт деп чыгарып жиберишпегендигинин да бир себеби ушул болуп калды. Мугалимдер аны ырдатып алып эле күлө беришчү. Бир жакшы жери – кыйыктанбай, тартынбай ырдаганы эле. Тааныш мугалимдер «уулуң чоңойгондо ырчы болот» деп калышат. Ким билет, мүмкүн алардыкы туурадыр. Өмүрү болсо буйруган кесип, буйруган ырыскысы тургандыр. А Максат андан алты жашка кичүү. Теңирим ушу чүрпөлөрдүн өмүрүн узак кылса экен деди ниетинде.
– Сен бул жерге эс алганы келдиң беле? – Акун Айгүлгө карады.
– Анан ушинтип мени кайтарып олтура бересиңби?
– Олтурбаганда эмне кылайын? – Акундун суроосу ал үчүн таң калыштуудай сезилди.
– Ары-бери баспайсыңбы, тээтиги карагайларды арала, балдарга сагыз ал. Карачы, тоонун кооздугун, ары жак, бери жагын көр, болбосо гүл тер.
– Гүлдөргө кызыкпайм.
– А мобу керемет кооздуктаргачы?
– Жок.
– Анан деги сен эмнеге кызыгасың, сени бир кызыктыра турган бул дүйнөдө эмне бар, мага ушуну айтып бере аласыңбы? – Негедир Акун өзүнчө туталанып, кыжыры келе түшкөнүн сезди. Жөндөн-жөн олтуруп эле, эмнеге минтип кеткенин өзү да түшүнбөй калды. Өз айбын сезген баладай аялын ийинден аяр кучактады.
– Эч нерсеге кызыкпайм. Ошондуктан тоого, гүлгө кызыккан катын таап ал. – Ал ийниндеги Акундун колун серпип таштады да, сенин жаныңда олтурбасам кутуламбы деги, деген маанайда туруп кетти. Баратып бажырайып ачылып турган жапжашыл, кооз гүлдү былчыйта тебелеп өттү. Аны өзү да байкаган жок. Акун аркасынан муңайым караган боюнча олтуруп калды. «Туура айтасың Айгүл, сен эч нерсеге кызыкпайсың, эч нерсе сени кызыктыра албайт. Сенин жаныңда менин кантип жашап жатканым, көңүлүмдө эмне деген бороон, чапкындар болуп жатканы менен ишиң жок. Менин күлкүм да, ыйым да сени кызыктырбайт. Менин жан-дүйнөм сен үчүн – эзели ачылбаган сыр сандык. Ачылган күндө да анын ичинде эмне бар экенин көрө албайсың, сезе албайсың. Анткени болгон мүнөзүң, жаратылышың ушундай. Албетте, бул үчүн эч кимди күнөөлөй албайм.Тетиги ийрейип өскөн даракты түз өспөйсүң деп айыпташка болобу? Анын минтип калышына ким айыптуу? Жаратылыш. Тагдыр. Ооба, тагдыр. Мен аны Айгүл үчүн, өзүм үчүн айыптай аламбы? Кайда-ан. Ошондуктан сен ушундайсың деп, сени эч айыптай албайм, Айгүл. Буга менин кенедей да акым жок. Сен мени майыпсың, отунду жара албайсың, бир чака суу көтөрүп келе албайсың деп, күнөөлөгөн жериң жок го. Кайра менин алсыздыгымды жашырып, билгизбөөгө тырышып турасың. Жаныман алыс чыккың келбей, мага ыба карап турасың. Ушунуң бар. Балким, муруңку күйөөңдүн камчысына жанчылып жүрүп, акыры андан кутулганыңа, менин ошондой эмес экениме ичиңден кубанып, тагдырыңа ыраазы болуп жүргөндүрсүң. Көпчүлүк эркектер сыяктанып, ичип келип бала-чаканы ызылдатып кыргын салбайм. Болбогон жерден кызганып артыңдан акмалап, сары изиңе чөп салбайм. Болор-болбоско кемирип кесип жемелебейм. Же болбосо көрүнгөн келиндерге көз кысып, алардын аркасынан чуркабайм. Ооба, мени менен тынч жашоо сага жагат. Муну сезип, билип эле жүрөм. Үй-бүлөдөгү бейпилдикти, тынчтыкты кайсыл аял жактырбасын. Ошондуктан сен өз очогуңдун чогун өчүрбөскө тырышып, өзүңдүн курбуңду менден алыстатууга кылган аракетиңди түшүнөм. Сен үчүн өз коломтоңдон кымбат эч нерсе жок. Ал туура дечи. Бирок, мен үчүн бул жетишсиз, бөксө болуп жатпайбы. Булардан башка да, адам жүрөгүндө сүйүү сезими болуш керек экен. Бу адам жашоосунун негизги маңызы көрүнөт. Мунсуз жашоо дегениңдин куту да, кунары да, кызыгы да болбойт экен. Дал ушул нерсе менде жок. Ошо себептен улам сени менен мойнунан байлаган иттей жашап жүрөм, Айгүл. Сен күндүзү маңдайымда, түнү койнумда болсоң да – мен жалгызмын. Көкүрөгүмдө аңгыраган боштук. Анда күнү-түнү муздак шамал уруп турат. Муну сен билбейсиң, түшүнбөйсүң. Мындай жашоого чыдай алчудай эмесмин, Айгүл. Туңгуюктун дал кырына келип калгансыйм. Бүгүн болбосо, эртең анын түпкүрүнө кулап түшчүдөй, жүрөгүм опкоолжуйт. Эх, Айгүл, тагдыр экөөбүздү неге табыштырды экен? Экөөбүз эки ача жол менен кеткенибизде экөөбүзгө тең жеңил болот беле, жакшы болот беле. Эми мен ошо ача жолду табууга кудуретсизмин. А балким, таба алармын?» Негедир бул ой аны селт эттирип алды. Өткөндө Анарага жазган каты эсине кылт этти. Андагы эң акыркы саптар сезиминде кайра жаңыра түштү: «Сен – ошол Аккуу экенсиң. Мына, кунары качкан дүйнөм эми өзгөрө баштады. Кайра учуп кетпечи, Аккуум!» Чын эле, ошол Аккуусу болуп чыкса эмне болот? Эмнегедир ал оюн мындан нары уланткысы келбей, ордунан турду.
Айгүл бет маңдайдагы боз үйдүн көлөмүндөй болгон эң зор ташка чыгып алыптыр. Аркы кыр тарабы менен чыккан окшойт. Балдар болсо тээ жогорудагы карагайлардын арасында жүрүшөт. Акун аларды бир сыдыра карап өттү да, суу жээктеп нары басты. Көз жашындай тунук суу күрпүлдөп, кой таштарга согулат. Агымына туруштук бере албай, айрым таштардын агып баратканы көрүнөт. Ушунчалык чоң экендигине карабастан тунуктугуна таң каласың. Ичсең – таңдайың какшайт. Даамы да бир башкача. А күңгүрөнгөн добушу тоонун койнун жаңыртып, тээ алда кайдан угулат. Өмүрдүн өзүнчө бир бүтпөгөн симфониясынын күчтүү ыргагындай сезилет. Тоо суусунун касиети ушунда го. Тоо бул – асманга кол созгон бийиктик гана эмес. Ал өз боюна туруктуулукту, кебелбестикти, залкарлыкты, салмактуулукту, көркөмдүктү, ошондой эле касиет менен сырдуулукту сиңирген дүйнө. Ушундан уламбы, бул жерге келгенде адамдын жан-дүйнөсү акыр-чикирлерден, сапырылган санаалардан тазара түшөт. Акунга ушундай сезилет.
Ал кыйла жерге чейин басып барып, кайра тартты. Айгүл суунун жээгинен окчунураак өскөн чоң түп карагайдын түбүнө дасторкон жайып коюптур. Кичинекей примуста бир нерсе бышып атат.
– Муну да алып алдың беле?
– Ооба, биз тоого барабыз дегенди энем угуп, май куюп, даярдап коюптур. Тоодон балдардын курсагы ачат, тамак бышырып бер деп, бир тоогун союп берген.
– Ой алтын энем десе, эң сонун кылган турбайбы. Мен тамак жөнүндө ойлобоптурмун.
– Сен тиги Жыпарыңдан башканы ойлочу белең.
– Койчу эми Айгүл, ушундай ажайып жерде өгөй-татай кеп-сөздөрдү таштайлычы. Жок дегенде тоону сыйлап, анын таза койнун көңүлүбүздүн кири менен булгабай кетеличи. – Ал үнүн пас, муңайым чыгарды.
– Болуптур, болуптур абышка. – Айгүл ага жакын келип кучактап, бетинен өптү. Ушунча жыл бирге жашап, анан анын өз ниети менен өбүшү ушу болсо керек. Анан да «абышка» дегенин биринчи угушу. Ошондон уламбы, кулагына өөн учурап да кетти. – Балдарды чакыр, тамак бышып калды, – деди ал Акунга бир башкача жароокер карап. «Эгер кааласа бул деле сүйкүмдүү боло алат турбайбы» – деген ой көкүрөгүнө тык эте түштү. Аны бир саамга карап турду да, балдар ойноп жаткан тарапка басты.
– Алмаз, Максат, бери келгиле. – Акун кыйкырып, колун жаңсады. Балдар кубалашкан тейден жетип келишти. – Оюнуңар кандыбы?
– Жок, – Максат башын чайкап койду.
– Курсагың да ачкан жокпу?
– Ачты.
– Анда жүргүлө, тамак ичип алып, анан ойносуңар.
– Азыр кетпейбизби, ата? – Алмаз кубанычтуу сурады. Анын бул жерден кетейин деген түрпөтү жок.
– Шашпай ойной бергиле. Кечке жуук кетебиз. Азыр ти-ги арыктын тээтиги жайылып аккан жээгине барып жуунгула. Тамак ичели. Максатка сак бол, жыгылып кетпесин. – Акун балдары чуркап кеткен тарапты карап турду. Ал экөө миң бир кырдуу жашоосундагы, такасы кетилип таскагы чыкпаган таг-дырындагы көңүл жубатары, жөлөнүп-таянары эле. Күңүрт-төнгөн асманындагы жаркырап тийип турган кош жылдыз эле. Ошол кош жылдыздын жарыгы узакка өчпөй, үзүрүөзүнө дайыма тийип турушун ниетинде көксөп, Теңиринен ушуну тилеп турду. Кеч бешим ченде ал кичинекей машинасына бү-гүнкүкүндүн ырахатын жүздөрүнө жадыратып сиңирип алыш-кан үй-бүлөсүн салып алып айыл тарапка жол тартты…
Түшкү чайды ичип келген Акун, өз иш ордуна олтурду. А бирок негедир ишке мойну жар бербей, алдында жаткан кагаздардын улам бирин кармалап, кайра ордуна коёт. Эртең менен баштап койгон документти бүткөрүп салууга ниеттенип, бир нече сап жазды. Кийинкиси мезгил саргайткан кагаздан даана окулбай атты. Аны ошо бойдон калтырып ордунан туруп, терезеге басып келди. Күн эртеден бери бүркөө эле. Эми жаачудай кебетеленип алды. Шамалдын алгачкы эпкини бактын баштарын ыргап, саргая баштаган жалбырактарды шуудурата күбүп түшөт. Кайрадан күз келди. Жайдын эмне болуп өтүп кеткени белгисиз. Ошентип күлала болуп жүрүп, өмүрүңдүн кантип шуу койгонун да билбей калат окшобойсуңбу. «Өмүрдү өтөө тишти оорутпай жулган сымал. Эң негизгиси али алдымда деп ойлойсуң, бир маалда карасаң баары артта калганын туясың». Көңүлүнө уюй түшкөн бул сөздү бир жерден окуган эле. Муну ким айтты эле? Аа, эстеди, бул – Бисмарктын сөзү. Карыя туура айткан. «Ал эми менин эң негизгим өтүп кеттиби, же келе жатабы?» Бул суроо көңүлүнө тык эте түштү. Бирок, жооп таба албады. Эшиктин шарт ачылышы аны оюнан алаксытып жиберди. Артын карады. Кирип келаткан клуб башчысы болуп иштеген Төлөн деген жигит экен. Ал Акундун айылдагы теңтуштарынын бири эле. Адатынча көзү-башы шишип калыптыр. Кечээ күнү анын майрамы ойдогудай болгон окшойт.
– Кел Токе, ал-жай кандай? Көптөн бери көрүнбөй кеттиң го.
– Өлүп кетсин, ошо ал-жай болбой атканынан кайрылдым. Болбосо клубду кудай алат беле, жатмакмын үйдө.
– Анча эмне болуп кетти?
– Москвадан Кадыр келген. Анын базарлыгын ичип олтуруп өтө чаап кетиптирбиз. Ырп этерге шайман жок. Шайман табарга дарман жок дегендей.
– Кыйын болгон экен сага, байкушум. Анан ошо шайман менен дарманыңа карап иш кылбайсыңбы.
– Менин ордумда болсоң көрөт элем. Мага окшоп колуңа учуп келип, конуп турган куш сыяктанган стакандан башкасынын баардыгы эсиңден чыгып кетмек. Болгон-бүткөнүңдүн баардыгы ошонун ичинде мөлтүрөп турса, анан кайдагы шайманды ойлоп баш катырып олтурмак элең.
– Мунуң да туура. Ошондуктан мен өз ордумда эле болгонум жакшы.
– Ооба, чынында сенин жаның тынч. Алмадай башың челектей шишип, жаның көзүңө көрүнбөйт. Катының кемирип кеспейт. Чөнтөгүң жукарбайт.
– Андай жашоонун эмнеси жаман?
– Мен жаман деп жатканым жок.
– Анда эмнеге ошондой жашаганга болбосун? Ал үчүн көптүн деле кереги жок го.
– Аның туура дечи. Бирок менде бир гана нерсе жетиш-пей жатпайбы. Ал – сеникиндей эрк.
– Эгерде сага ошо эле керек болсо, жарымын бөлүп берейин.
– Ырахмат досум. Достун кандай экени ушундайда билинет. Бирок, мага азыр ошол бере турган нерсендин ордуна башка нерсе бере турсаң соопко калаар эле.
– Башкасы жок.
– Сенде акча жок болсо, көлдө балык жок болбойбу.
– Мына эмесе, менде акча жасай турган станок жок. Же бар деп уктуң беле.
– Станогуң болбогону менен машинкаң бар да. Ал бир чыкылдап койсо биздин эки-үч айда тапкан акча чөнтөгүңө түшүп калат. Адатта «көр казган менен баш жазган сооп» дешет го. Көрүмдү каз дебейин, жеңилирээк эле башымды жазып берчи.
Акун чөнтөгүн аңтарып алты сом алып чыгып Төлөнгө сунду:
– Болгону ушул экен. – Тигил шып эттире жулуп алды. Көзү жадырай түштү.
– Жетет, ырахмат. Жыргатпадыңбы досум. Мен азыр учуп барып келе коёюн.
– Тим эле кой, Төкө. Клубуңа олтуруп алып өзүң эле эпте, мен ичпейт эмесминби.
– Мейли анда, таарынбасаң эле болду. – Ал чыгып баратып, кайра бурулду:
– Баса, унутуп бараткан турбаймынбы, сенин китептериң көп эмеспи. Клубда эки китеп шкафы бар. Алсаң отуз сомдон сатам.
– Ал колхоздуку да. – Акун таң кала түштү. Оозуна мындан башка сөз кирбей калды.
– Эмне экен, колхоз ошол эки шкаф менен байып, болбосо кемип калмак беле. – Анын мурдун балта кесе турган эмес.
– Бирок, элдин байлыгына кол салуу – кылмыш эмеспи.
– Ой койчу дос, сен экөөбүзгө патриоттук жарашпайт. Андан көрө колуңдан келген нерседен кыя өтүп кеткен кылмыш. Чоңдор чакалап, машиналап жеп жатышат. Кана аларды батыра албай түрмөлөрдүн толуп ташып кеткени. Же алар жебей коюшкан учурда коммунизм жарк этип келип калат беле.
– Бирөө жеп атат деп эле ар кимибиз колубуздан келген нерсени алып-жула берсек эмне болот?
– Баса, сенин жазуучу экениңди унутуп койгон турбаймбы балакеттики, макалаңдын бир бурчуна кыпчый кетип жүрбө, кашайтып. Ансыз деле сахнанын көшөгөсүнөн кутула албай айлам кетип жүрөт.
– Эми мени саткын дегиң келип турабы? – Акун тырчый түштү.
– Антип катуу кетпе, Акун. Менин антейин деген оюм да жок. Албасаң жөн кой. – Ал сөздү көп узарткысы келбей тышты көздөй жөнөдү. Анын кыйыгына тийип алганын сезип шашып калды.
– Токе, сөз көтөрө албай, жукарып калыптырсың. Токто. Шкафыңдын экөөнү тең алайын. Туура айтасың, эки шкафтан килейген колхоздун кылы кыйшаймак беле. Бирок баасын бир аз түшүр.
– Баяле ошентпейсиңби философтонбой. Болуптур, сага кантип жок дейин. Жыйырма бештен берейин. Эми ыраазысыңбы?
– Албетте, аларды качан алсам болот?
– Кечинде кино бүткөн маалда араба айдатып, бак тарабы менен келе калсаң. Мен күтүп турам. Инилериңден бир-экөөнү ээрчите кел. Жалгыз көтөрө албайм да. – Ал көңүлү жайлангандай чыгып кетти.
Кеч кирип, акырындык менен көз байланды. Күн шыбыргактатып жаай баштады. Контордогулардын бардыгы небак кетишкен. Жумуш күнүнүн бүткөнү качан. Акун дале өз бөлмөсүндө. Эшиктеги жамгырдын бир ыргакта шыбыргактаган добушун тыңшап олтурду. Ал колхоз башкармасынын жумалык чогулушунун бүтүшүн күтүп жатты. Өткөн жумада өзүнүн айлык маянасын көбөйтүп берүү жөнүндөгү арызын киргизген. Бүгүнкү башкарманын чогулушунда ошол арызды да карашмак. Анын жыйынтыгын билип алып кетүүнү ойлоду. Муну эртең деле билсе болмок. Бирок ушул иштин биротоло нары, же бери болушун тезирек билсем деген дегдөөсү жылдырбай атты. Кыжаалат кылган бул маселе канча мезгилден бери чечилбей, чубалып келе жатат. Кеп анын маянасынын аз же көп экендигинде эмес. Ошол маянанын анын адамдык ар-намысына, адамдык кадырына, ариетине шек келтирип аткандыгында эле. Эки жумушту аткарып, ал тургай башкарманын жылдык отчетунда окулуучу докладына чейин жазып берип, анан алганы эң төмөнкү айлык маянанын жарымы. Мындан мурда архивде иштеген адам токсон беш сом алчу экен. Ал эми анын кереге гезиттер менен иши да болбоптур. Билген кишиге бул аны көз көрүнөө кемсинткендик, басмырлагандык, мыйзамдын тили менен айтканда анын укугун тебелегендик эмеспи. Акундун көкүрөгүн куйкалап келе жаткан нерсе – ушул.
Оо кыйлада барып чогулуш аяктады окшойт. Залда такылдай баскан кадамдардын дабышы чыкты. Ал Жыпардын киришин күттү. Чогулуштун жыйынтыгын билдирип кетмек. Ал киргенде эле маселенин жемиштүү чечилбегендигин сезди. Келиндин муңайым жүзүн карап унчукпай олтурду. Сөздү тигинин башташын күттү. Ал олтургучту көтөрүп, Акундун жанына коюп олтурду. Колун анын мойнуна арта сала кучактады. Айыптуу немедей жылмайды.
– Кечирип койчу, Акун, сага жагымсыз кабарды билгизгени турам. Көңүлүңдү оорутпачы.
– Эч нерсе эмес, андай кабарларга бышыкулак болуп бүткөнүм качан, Жыпар. Айта бер.
– Сенин арызың канагаттандырылган жок. Правлениенин көпчүлүк мүчөлөрү туура пикирлерин айтып, маянаңдын көбөйтүшүн колдошту. Жаныш аба мунун тууралыгын айтты. Бирок, башкарма көнбөй койду. Анын ою боюнча бу колхоздо «Архив башчысы» деген кызматтык штат жок экен. Ошондуктан жарым ставка менен эле иштей берсин деген чечим чыгарды. Анан комсомол комитетинин кереге гезити «Комсомол прожекторун» чыгаруу да сага тапшырылды. Бул үчүн маянаңа он беш сом кошулду. – Жыпар сөзүн бүтүп, бетин анын бетине акырын тийгизди. Колун созуп барып, чачынан сылады. Акун унчукпай олтурду. Бул багытта айтар сөзү деле жок болучу. Болгону жүрөгүнүн бир сайгылашып барып, анан басылып калганын сезди. Келиндин күчтүү атыр жыттанган алкымынан жыттады. Эми эле алай-дүлөй түшө калган көөдөнү жай ала, магдырай калды. Анан көкүрөгүнүн топчуларын чечип, тирсийген төшүнө бетин катты. Жүрөгүнүн дүкүлдөп согуп жатканы даана угулду.
– Берекем, капа болбочу. Өлүп кетсинчи ошолордун энчилеген элүү сому. Жетпеген жерине жамап алышсын. Негизи башың аман болсун. Акча деген жерге кирсин. Аны сен табасың, ал сени таппайт. – Келин анын бети-башынан аймалап жиберди. – Берекем менин, муңдашым менин, сырдашым менин.Неге сен мени азапка салып койдуң, асылым менин. Неге сага кезиктим экен? Сен жокто жаным тынч эмес беле. Эми өрттүн ичинде калдым. – Ал кулагына шыбырап, солкулдап ыйлап жатты. Акун сооротпой, өз жайына койду. Аз да болсо көкүрөгүндөгү бугун бөксөртүп алсын, деди ниетинде. Кыйлада барып басылды. Акун жүзаарчысы менен бетин жууган жашын сүрттү.
– Ыйлаагым десе, мени сооротот экен десе. – Акун аны эркелете жылмайды.
– Кечирип койчу Акун, сеникинен өз арманым күчтүүлүк кылып кетти окшойт. Ишенсең азыр мен өлүүменен тирүүнүн ортосунда жүргөндөй бир кызык, түшүнүксүз абалдамын. Эми эмне болом билбейм. – Оор үшкүрүп алды. Жумшак, жылуу колу менен Акундун жаагынан назик сылады. «Мен дагы билбейм, мен дагы ушундай абалдамын. Ошол абал эртең мени кай тарапка алып барып, кайсы жарга такап салат билбейм. Сени мен азапка салсам, мени Анара…» Негедир Акун терезеге жалт карады. Муну келин да сезди. Анын кучагынан чыгып оолактай берди. Акунга ал тараптан Анара карап тургансып сезилип кетти.
– Кеч болуп калды, мен кетейин, – деди ал чачы-башын оңдой берип. Көздөрү бүлтүйүп шишип, кызарып чыкты. Акун ордунан турду.
– Жеткирип коёюн, эшикте күн жаап атат.
Машинанын төбөсүн жаан тынымсыз дыбыратып черткилеп жатты. Аны экөө тең үнсүз тыңшап олтурушту. Бир оокумдан кийин келин үнүн акырын чыгарды:
– Балким үйгө кирерсиң?
– Экөөбүз түн катып ээрчишип кирип барсак, энең эмне дейт?
– Ал бир айдан бери уулунукунда. Келини төрөп, каралашып атат.
– Укпаптырмын, – Акун жөн салды гана айтып койду.
– А эмне, уксаң келет белең? – Келин анын кулагына наздана шыбырады.
– Келгенге болбойбу?
Бул суроо жоопсуз калды. Келин эңкейе берип эрдинен узакка өптү.
– Балким үйгө кирерсиң? Даам ооз тийип кет. – Мойнунан кучактаган колун коё бергиси келбей турду.
– Ырахмат. Үйгө кетишим керек.
– Мүмкүн, мендей шуркуяныкына киргенден коркуп, уялып жаткандырсың. – Келин колдорун шарт тартып алды.
– Койчу Жыпар, ансыз деле талкаланган көңүлүмдү ого бетер быркыратып тебелебечи, суранам.
– Анан эмне үчүн меникине киргиң келбейт?
– А сен чындап эле менин киришимди каалап турасыңбы, Жыпар, – Акун машинанын ичиндеги күңүрт жарык менен ага кунт коё карады.
– Сен эмне, аялзатында сезим деген нерсе болбойт деген турасыңбы?
– Жок, андай оюм жок. Айтчы Жыпар, менин сага эмне керегим бар? Ушуга түз жооп бере аласыңбы? – Ал машинанын ичиндеги жарыкты өчүрүп койду. Түн караңгы эле. Жаан дале дыбырап жатат. Жыпар кыйлага үндөбөй олтурду. Бир маалда терең улутунду. Башын Акундун ийнине жөлөдү. Чачы бетине жайыла берди.
– Эх, Акун, кээде тагдырдын сага кезиктиргенине аябай өкүнүп кетем. Сен кезиге электе бейкапар шарактап жүрө бере тургамын. Эми ойлоносуң дечи, бирок… Турмушуң бир бузулган соң, болбогон нерсе экен. Канчалык тырмалаңдасаң да калыбына келтире албайсың. Бир тепкичтен эптеп аттасаң – дагы бири дегендей. Өйдө чыгам деп жаналекетке түшүп жатып эле, төмөн кулап кеткениңди байкабай каласың. Ошондой билинбей кулап бараткан кезимде сен туш болдуң. Адеп эле мага жасаган өзгөчө мамилең жагып калды. Жүрөгүмө бир жылуулук акырын агылып киргенин сездим. Сен айланамдагылардын эч бирине окшобойт экенсиң. Анткени аларга менин сезимим эмес, мен, менин денем гана керек. Мен да тирүү жанмын го. Сүйүүгө, сүйүлүүгө акылуумун. А сен менден бузулган келинди эмес, дал ушуну көрдүң. Менин жалгыз экенимди сездиң. Бул менин өчүп бараткан жылдызымды кайра жандыргансыды. Бараткан балчык жолумдан буруп койдуң. Айрыкча мага арнап ыр жазганың… Мен ошондо өзүмдү чыныгы адам деп адеп сезгенсидим. Ушун үчүн сен мага кымбатсың, Акун. Сен – менин сүйүүмсүң, Акун. Ооба, мен муну айтуудан уялбайм. – Ал унчукпай калды. Экөө кыйлага өз ойлору менен алек боло тунжурап отурушту. Бир маалда келин Акунду мойнунан кучактай кулагына наздана шыбырады:
– Асылым менин, арманым менин, бүгүн меникинде эле калып калчы.
– Таарынба, азыр менин кетишим керек. Күтүп жатат.
– Кечирип койчу, кымбатым. Кээде албууттанган сезимдин кулу болуп кеткенимди да аңдабай калам. Адамдын күткөнү бары жакшы турбайбы. А мени эч ким күтпөйт. – Ал машинадан шарт түшүп, чыгып кетти. Маңдайкы терезеден куюлуп жаткан жаан суусун эки щетка тынымсыз нары-бери сүргүлөп жатты…
Кечээ кечинде башталган жамгыр, таңга маал басылган. Бирок, өктөсү калгандай асман түнөрүп, күн көзү көрүнбөйт. Эшик чыкыроон тартып турат. Күн кайрадан жаачудай түрлөнүп турат шекилдүү.
Акун конторанын жанынан шыдыр эле жогору өтүп кетти. Ал жерде турган төрт-беш адамдын бирөөсү ага кол булгап калды, аны күтүп жаткан неме окшойт. Ким экенин байкабай да калды. Почтонун эшигинин алдына барып токтоду. Үч күндөн бери газеттерин ала элек эле. Терезден көргөн Кымбат чыгып келди. Колундагы газеттерди, анан бир чоң таңгак нерсени берди.
– Кандайсың, Кымбат, иштер кандай, сени убара кылып койдум го.
– Эмненин убарасы, өзүң кандайсың? Көрүнбөй кеттиң го, сагындырып.
–Тажатып турганча ушинтип сагындырып турганым жакшы эмеспи. Бул эмне экен?
– Москвадан келиптир, заказ кылган китептериң окшойт. Он эки сом төлөшүң керек.
– Ырас болбодубу, буларды абдан күтүп аттым эле. – Ал чөнтөгүнөн акча алып Кымбатка сунду.
– Бул эмне китептер?
– Адабият теориясы, журналистика, тил боюнча китептер. Мага абдан пайдасы тиет. Баса, кат бар бекен?
– Эки кат бар, сага келбегенде мага келмек беле? – Ал шыңк эте күлүп койду. Бирок, анысы кандайдыр бир жасалма, күч менен чыккандай сезилди. Жүзүндө терең жашырылган кайгынын көлөкөсү көрүнгөнсүйт.
– Сен антип эмитен эле үмүтүңдү үзбө да.
– Жигиттердин баарынын жүрөктөрүсеникиндей назик, боорукер болсо кана. Болуптур эмесе. – Ал кирип кетти. Акун артынан бир азга карап турду да, газеттердин арасын карады. Эки кат бар экен. Колуна адеп эле Анаранын каты урунду. Бир кыйла калың экен. Жүрөгүнө бир жылуулук агылып киргенсиди. Конвертти ачып баратып кайра токтоду. Жанына коюп машинасын айдап жөнөдү.Толкунуна күз менен жалгыздыкты өңөргөн көлдүн жээгине келди. Асман бетиндей түнөргөн көлдүн удургуган толкундары бири-бирин кубалай келип, жээкке соктугушат. Анан деми кайта түшүп, артка тартышат. Анын артынан дагы бири демитет. Балким, көл деле жалгыздыктын азабына батып, өзүнчө толкунданып жаткандыр. Бул ой Акундун көкүрөгүнө тепчилип өттү. Анан ал катты ачты. Сүрөт бар экен. Алакандай кагаздан телефондун түтүгүн кармаган татынакай, кара көз, кара каш, өрүп койгон бир тутам чачын ийнинен ары таштап койгон, маңдайынан ак жылдыздын оту жанган кыз ууртунан жумшак, назик жылмаюусун жашыра карап турду. Көрсө, ушундай экенсиң да, Анара. Ал бир оокумга дейре сүрөттөн көзүн албай карап олтурду. Негедир тааныш, мурда бир жерден көргөндөй болуп кетти. Бирок, качан, кайдан көргөнүн түк эстей албай койду. Анан аны маңдайкы айнекти бекиткен резинкага ылдыйкы четинен кыпчытты. Машина көл тарапты баштанып турган. Ошондуктан алды жакты караганда толкундап жаткан көгүлтүр көлдүн дал ортосунан чыга калып, карап турган сыңары көрүнүп калды. Бул да өзүнчө бир кызык, ойдо жок жерден пайда болгон көрүнүш эле. Балким, бул көл касиетинин ага тартуу эткен белеги чыгар. Же тагдырынын небак таш болуп калган жүрөгү капысынан жибип кетип, жылмая караганы бекен? Неси болсо да ушу керемет көрүнүшкө суктанып, кош карегин тартып кете албай, тунжурап олтура берди. Бул учурда ал үчүн мезгил деген нерсе токтоп калган. Дүйнөдө ал, көл, анын дал ортосунан чыгып карап турган кыз. Башка эч нерсе, эч ким жок. Бир маалда баятадан бери өркөчтөнүп аткан толкундар жапырыла берип, тынчып калышты. Акырындык менен көл кичирейип барып, анан жок болуп кетти. Анын ордун кыздын сүрөтү туш тарабынан жайыла чоңоюп отуруп, бүтүндөй ээлеп алды. Жок, сүрөткө көлдүн орду да тардык кылып баратты. Тээ наркы күңгөй тоолору нары жылып, асмандагы түрмөктөшкөн кара булуттар жогорулады. А сүрөт дале жайылат. Ал эми кайда барып токтойт, белгисиз. Балким, бүт дүйнөнү ээлеп калаттыр. Акундун бир жерине капысынан чок тийип кеткендей селт этти. Көзүн жуумп жиберди. Жок, баардыгы – көл да, тоо да, булуттар да, сүрөт да өз-өз орундарында турган экен. Жөн гана ал өзү сүрөттүн ичине ою менен кирип кетиптир. Эми эсине келгендей, башын чулгуп алды.
Кат таңгак китептердин үстүндө жаткан. Бир нече барак толтура жазылыптыр. «Акун, сенин катыңды окуп алып чочуп кеттим. Эмнеге дебейсиңби, көрсө сен мени жакшы тааныйт экенсиң. Ал түгүл мен жашаган дүйнөгө да кирип чыгыптырсың. Мен ойлогон ойлорду, сезген сезимдерди да жакшы билет экенсиң. Сен эмне, көз ачыксыңбы? Болбосо экөөбүз турмуштун каткалаң жолунан бир басып өткөндүрбүз. Ошо жолдо капысынан гана кезигишпей калгандырбыз. Ооба, сен жашаган чөл дүйнөдө мен да жашагам. Андагы бодур таштарга таманымды тилдирип, сөксөөлдөргө денемди тыттыргамын. Чөлдүн аптабына акактап, бир тамчы суу көздөн учкан. Анда сага Аккуу келип, дүйнөңдү өзгөртүп жиберген экен. Бирок, мага Акбоз атчан келбеди. Мен аны зарыга күттүм. Ошол күтүү өмүр жашымдын далайын алып кетти. Шылдырап аккан мөлтүр булагым соолуй баштаган. Жаштыгымдын гүлдөрүнүн көпчүлүгү ошо күтүү деген нерсенин аптабынан күбүлө баштаган. Анан тээ алыстан шаңданган Акбоз атчандын карааны көрүндү. Менин бүткүл жан-дүйнөм ошол тарапка бурулду. Сеникине окшоп, менин да кунарсыз дүйнөм өзгөрө баштады. Балким, ошо келаткан Акбоз атчан сендирсиң, Акун?..» Ушул сөздү окуган кезде жарк эткен күчтүү жарыктан көзү тунара түштү. Маңдайдагы удургуган кара булуттарды ийрелеңдеген чагылган жара тилди. Анан кулак тундура дүңгүрөгөн добуш көлдү чайпалтып жибергенсиди. Балким бул чагылган эмей эле Анаранын суроосудур? Ал анын сезиминде жаңыра түшкөндүр? Бул кайып келген жолбун ойдун чын-бышыгына жете албай, элейип олтуруп калды. Жок, чагылган экен. Дагы бир сапар жарк этти, бирок бул жолу алсыз эле. Антсе деле түнөргөн көлдүн бетин бир жаркытып өттү. Толкундар күчөй баштады. Жээктеги шыңга теректер ийиле, бири-бирин чапкылап жатышты. Анткен сайын саргайган жалбырактар күбүлүп, алда-кайда чачырайт. Кудум Акундун ой-санаасындай. Көлдүн дал ортосунан чыгып карап турган Анара дагы бир жолу: «…келаткан Акбоз атчан сендирсиң, Акун?..» – деп сурады күңгүрөнгөн добушка аралаша. Узак жарыштан озуп келе жаткан сай күлүктүн оозун жыра тартып токтотсо эмне болору белгилүү эмеспи. Кыздын суроосу да Акунду ошондой абалга кирептер кылып койду. Андан суурулуп чыгып кетүүгө азыр аргасы жок эле. Толкунун өркөчтөнтө албууттана баштаган көл бет алдында гана эмес, бүт айланасын курчап алгандай, тигил сүрөт менен катарлаша туруп калгандай сезди. Айласы түгөнүп, сүрөттөгү кызга жалдырай карады. Ал жылмая берип: «Эч нерсе эмес, Акун. Кооптонбо, мындай учу узарган учурлардын далайынан өтпөдүңбү. Эми мындан өтө албай калмак белең. Кааласаң – өзүм өткөрүп алам» – деп жаткансыды…

* * *

Көлөкөдө отурган Акун терең ойдун кучагынан ажырап, баш көтөрдү. Күн кыңайып калыптыр. Ит-Тиши тоосу тараптан жорткон сыдырым желаргыга дарактын баштары эрингендей жай термелишет. Бири менен бири чымчылашып ойношкондой тийип качышат. Торгой дале тилин безейт. Мунун жүрөк кылдарын дирилдеткен мукам абазы эзели бөксөрбөчүдөй, кемибөчүдөй. Таңдайы катып чаалыга турган түрү да билинбейт. Бирде бул жерден, бирде тигил жерден угулат. А өзү карек учуна илинбей, туш тарапка чабыттата эсиңди эки кылат. Сайраган үнү бир көз ирмем мурда тетиги дүпүйгөн теректин баш жагынан чыгып атты эле, эми заматта бул Анаранын бейити тараптан угула баштады. Акун бет маңдайындагы ошо үйүлгөн молону тунжурап карап олтурду. Пайда болгонуна бир нече күндүн гана жүзү болгонуна карабастан кургап, бозоро түшкөн. Негедир ал топурактан эмес эле – бу адам баласынын кайгысынан, күйүтүнөн, арманынан бүткөндөй мостоёт. Дүйнөдөгү эң асыл адамын түпкүрүнө жашырып, үрөй учурган бир муздактык, жүрөк болкулдаткан сырдуулук уруп турат.
«Түбүң түшкөн көр бейит, ошо асылды өзүңдүн муздак кучагыңа кантип батырдың, аны өзүңдүн ушул шордон бүткөн, ыйдан бүткөн боз топурагыңа аралаштырганга кантип батындың? Кантип дитиң барды? Неге бир солк деп койбодуң? Ошондой асылзатты көргөнүңдө эмне үчүн көзүң тунарып, биротоло кашайып калбадың? Менин өзөктөгү алоолонгон өртүмө эмне үчүн сенин жүрөгүң чыр эте кайрыла түшпөдү, ыя? Неге анын ысыгын сезбедиң? Жок, сен эч нерсе сезбейсиң. Анткени сенде жүрөк аттуу, сезим аттуу нерсе жок. Ошондуктан сени бейит дейт. Сен болгону адамдарды тирүү дүйнөдөн – өлүү дүйнөгө өткөрүп туруучу жансыз көпүрөсүң. Сенин вазийпаң ушу гана. Бешенеңе ушул жазылган. Кандай жаман, кандай оор вазийпа. Жарыкчылыкта деги ушу нерседен өткөн жаза барбы? Муну кантип аркалап, кантип чыдап жүрөт болдуң экен? Дагы унуткан турбаймбы, сенде сезим болбосо баары бир да. Өз вазийпаңдын жүгүн билбейсиң, билбегениң жакшы. Сага жеңил болот. А балким, ошо билген үчүн адамдардын ачуу көз жаштары жапжашыл ыраңыңды өчүрүп, биротоло бозортуп салгандыр. Кайгылары чогулуп отуруп бүткүл денеңе сиңип кеткендир. Азыр да менин жүрөгүмдүн сыздап жатканын сезип, ошого жаның кейип аткандыр. Мүмкүн менин ошо абалымды асылыма жеткирип, аны түйшөлтүп, тынчын алып жаттың бекен? Кокус ошондой болуп калса – антпе. Жайына кой, кыйнаба. Менин кыйналганым деле аздык кылбайт. Ал эми тынч жатсын. Анткени тынчтык – маркумдардыкы, кыйналуу – тирүүлөрдүкү эмеспи».
Ушу сыяктуу ойлор анын көөдөнүндө чабыттап жүрдү. Капысынан аны чар учкандай таратып, ордуна башка бирөө келди. Жок, байкаса экөө экен. Эми алар өз ара талашка кирди: «А эмне, тирүүлөр сөзсүз эле кыйналыш керек бекен? Анда жашоо деген нерсенин кызыгы бөксө болуп калбайбы. Өмүр ошол үчүн эле берилген эмес да» – деди биринчиси. «Бирок, Акун эс тарткан кезден бери эле аны өз жонуна көтөрүп келе жатпайбы». Экинчиси ага каршы болду. «Туура, эми анын жөнү такыр башка да. Анын тагдыры ошондой жолго салып койгон. Аны өзгөртүүгө, башка бир төтө жолго түшүп кете албайт да». «Сен бир аз жаңылышып жатасың, досум. Бул пикириңдин калпыстыгын ал өз турмушу менен далилдеди го. Ошол тагдырдын татаал жолунан чыгып, төтө жол таппадыбы беле. А буга эмне дейсиң?» Тигил эми мунун оозун аппак кылдым го деген ниетте карап калды. «Анысы да бар. Бирок анын ошол төтө жолго түшүп кетишине Анарасы да көп күч сарп кылбадыбы. Муну жокко чыгара албайсың, досум. Болбосо ал өзү жалгыз эмне кылат эле». Анын жүйөөлүү жооп таап кеткенине бир чети ыраазы боло түшкөн беркиниси токтоо унчукту: «Мунуңа мен кошулам. Бирок…» Жок, ал экөөнүн бул талашы бүгүн бүтчүдөй эмес. Акун башын силкип алды. Бирок, жанагынын төтө жол жөнүндө айтканы сезиминен алыстабай койду. Анан анысы акырындык менен ээрчитип олтуруп, ошону көздөй алып жөнөдү…
Дирилдеген канаттарына жадыраган наристе жазды жашыл жоолуктай желбирете кондуруп алышкан келгин куштар кайтып келишти. Алар жалгыз гана жазды алып келишпеди. Акун үчүн зор ийгиликти алып келишти. Көптөн зарыга күткөн биринчи китеби жарыкка чыкты. Бул анын чыгармачылыгындагы зор жетишкендик эле. Жаңы үмүттү алып келди. Сүйүү алып келди. Ооба, сүйүү алып келди. Анара экөөнүн кат алыша баштаганына төрт жылдын жүзү болуп кетти. Мезгилдин учкулдугун кара. Билинбегени менен бул мезгил анын өмүрүнүн гүлгө оролгон өзүнчө бир кыраңына айланды. Тээ алда качан, балалыктын баё курагында Анара аттуу периште кыз алгач ойготуп, ортодо алда качан өчүп калган жылдыздын үзүрүндөй үлүңдөп, биротоло сөнүп бараткан керемет сезимди Анара… жок, ал эмес, азыркы андан кем калбаган периште кыз Анара кайра жандырды. Ал мурдагы уяң, алсыз сүйүү эмес болучу. Чыныгы сүйүү эле.
Оо, мунун эмне экендигин, эмне деген керемет, эмне деген азап экендигин ал сөз менен жеткирип түшүндүрө албайт. Буга кудурети жетпейт. Деги, аны сөз менен айтып, сүрөт менен тартып жеткирүүгө болобу? Ал эмес дүйнөдөгү улуу акындар, улуу сүрөтчүлөр да эч жеткире алышпай арманда кетишти го. Аны сүйгөн жүрөктүн өзү гана билет, өзүгана сезет. Ошол сыңары эми экөөнүн каттары биригип барып, эки жүрөктүн бири-бирине өтө турган бир ыйык көпүрөсүнө айланып кетти. Ошол көпүрө Акунду күтүп жатты. Бирок, ага алып бара турган төтө жол шыдыр эмес болучу…
Конторада эл аягы сээлдеп, бешим ченге чукулдап калган маал эле. Кирген-чыккандардын да карааны үзүлгөн. Алдындагы кагаздарды тиешелүү папкаларга салып, Акун аларды өз орундарына коюп жаткан. Бүгүн эртерек кетсем деген ниетте жыйнала баштады. Ушул учурда Жыпар кирди. Көздөрү шишимек тартып, кызарып калыптыр.
– Сага эмне болду Жыпар, ыйладыңбы?
– Жок.
– Көзүң айтып турат го.
– Келе папкаларды, мен коёюн. – Ал калың папкаларды текчелерге шыпылдата тизе салды. Анан ал Акунга алдыртадан муңайым карады. – Мен жумуштан кетүүгө арыз бердим бүгүн.
– Эмнеге, буга эмне себеп болду? – Акун кабатырлана сурады.
– Бул жерден кетпесем болбой калды.
– Жайынча түшүндүрө аласыңбы?
Ал терезеге басып барды. Эки колун кайчылаштыра бооруна алып, сыртты карап кыйлага тунжурап турду. Анын бул көрүнүшү негедир аянычтуу сезилип, Акундун жүрөгүнө тыз эттире ийненин учу сайыла түшкөнсүдү. Ал да унчукпай олтурду. Анан Жыпар бери бурулду. Көздөрүндөгү ирмеле калган жашты кол учу менен сүрттү.
– Анын эмне зарылчылыгы бар, бир нерсе өзгөрүп кетмек беле?
– Ошентсе да. Балким, биргелешип бир жагдайын таба аларбыз.
– Сен эмне, мага чындап эле түшүнбөй жүрөсүңбү, же жөн гана түшүнгүң келбейби? – Ал ага тике карады. Көздөдөрүндө кандайдыр бир кыжырдангандык да, олуттуулук да бар эле.
– Түшүнөм Жыпар. Бирок… – Андан наркы сөзүн көмөкөйүндө жутуп токтоп калды. Башын төмөн салды.
– Кептин баары ошол бирокто болуп жатпайбы. Мен абдан кыйналып жүрөм, Акун. Мындан нары чыдай ала турган эмесмин. Сенин көңүлүңдү да жайына койбодум. Ансыз деле тынч эмес экенин жакшы билем. Анткен менен сен бактылуусуң, Акун. Сенин Анараң бар. Анаранын Акуну бар. Эки жүрөктө чыныгы сүйүү бар. Муну кайдан билет деп таң калба. Экөөңөрдүн катыңарды почтадан алып окуп, кайра чаптап жүрөм, Акун. Бирок, бирөөнү да жоготконум жок. Мунумду кечирип койчу. Мен ишенем, экөөңөр качандыр бир кезде жолугасыңар. Биригесиңер. Башкача болушка эч мүмкүн эмес. Антпегенде турмушта, жашоодо адилеттик болбой калат. Ал эми менин жайым башка. Мен сенден алыстап кетишим керек. – Ал анын жанына басып барып бекем кучактады. Бетинен өптү. – Бактылуу бол, кымбатым, – деди шыбырай. Анан шарт бурулуп эшикке жөнөдү. Эшикти ача берип кылчайды:
– Сени башкарма чакырып атат. – Эшик карс жабылды. Ал денесине тийгендей селт этип алды. Ооз ачууга да үлгүрбөдү. Эми эле бейпил жаткан жан-дүйнөсүнө күтүлбөгөн бир куюн тийип өткөндөй болду. Ошол будуң-чаң түшө калган сезимден алыстай албай кыйлага тунжурап олтурду. Анан турду да, башкарманын кабинетин көздөй басты. Жыпар ордунда жок экен.
Башкарма колхоздун комсомол комитетинин секретары Аким менен бир нерселерди сүйлөшүп жатыптыр. Акун киргенде унчукпай калды. Анын олтурушун күтүп олтурду. Кабагы салыңкы. Колундагы калем менен алдындагы кагазды чиймелеп жатты. Анысы же жазуу экени, же сүрөт экени билинбейт.
– Иштериң кандай Акун? – Ал калемди таштап койду. Ал катуу ташталгандыктан стол үстүндө тоголонуп барып жерге түштү. Негедир аны токтотуп калганга аракеттенбеди. Аким элпектик менен тура калып алып берди.
– Жакшы аба, ырахмат.
– Жумушуңдан кыйналбай элесиңби?
– Жок.
– Башка кандай маселең бар?
– Эч кандай маселем деле жок, аба.
– Жакшы экен. Анда «Комсомолдук прожекторду» чыгарууга сага эмне тоскоолдук кылып жатат? – Ал аны тикирейе карап калды. Аким арызданып кирген экен да. Эмнеге чакырганын эми түшүндү. Эмнегедир чыйрала түштү. Шарт жооп берди:
– Ал менин милдетим эмес да. Аны Аким чыгарышы керек.
– Мен жазганды билбей атпаймбы. – Аким үнүн айыптуу немедей пас чыгарды.
– Ар кимибиз колубуздан келген нерсени иштешибиз оң го.
– Аның туура, Акун. Буга талаш жок. Бирок, биздин колхозго тиешелүү иш – жалпыбыздын ишибиз. Ушул жагын эстен чыгарбашыбыз керек. Кандай дейсиң?
– Мен аны унутканым жок, аба. Эки жылдан бери эки кереге гезитти чыгарып келатам. Анын кандай чыгып жатканын өзүңүз жакшы билесиз. – Акун унчукпай калды. Тигил жүйөөлүү сөзгө муюгандай башын ийкеп койду.
– Билген үчүн бул гезитти дагы жакшы чыгарат деп сага ишенип тапшырганбыз да.
– Ишенимиңиздер үчүн ырахмат, аба. Бирок, мен аны актай албайм.
– Эмне үчүн? – Башкарманын үнү өзгөрүп, катаалдана түшкөнү байкалды.
– Адам өз эмгегине жараша акы алыш керек, бул негизги закондо жазылган. А анда майыптар аз эмгек акы алсын деген жери жок. – Акун кызуулана сүйлөп келатып, үнү дирилдей түшкөндө токтоп калды. Башкарма аны унчукпай карап калды. Анын мынчалык сүйлөй аларын билбесе деле керек.
– Туура түшүн, Акун. Сени эч ким майып деп жаткан жери жок. Бизде «Архив башкаруучу» деген кызматтык штат жок. Ошондуктан жарым ставка менен иштеп жатасың.
– Кеп акчада эле эмес, аба. Кудайга шүгүр, мен эч кимден жардам сурабайм. Бирок, мен өз эмгегимди кимдир бирөөлөргө жем кылгым келбейт.
– Жаңылышасың, Акун. Сенин эмгегиңди эч ким жеген жери жок. Жөнү жок таарынба. Он-он беш сом кошуп берели, гезитти чыгар.
Акундун муштумдары өзүнөн өзү түйүлө түштү. Бир сөз айтайын деп барып, кекиртегине бир нерсе кептеле калгандай муунуп кетти. Көздөрү жашылданып, нымдалыша калды. Бирок, мунусун тигилерге көрсөткүсү келбеди. Ордунан күч менен турду.
– Кылган жакшылыгыңыз үчүн чоң ырахмат аба, бирок мен кайырчы эмесмин. Арызымды эртең менен берип жиберейин, кол коюп бериңиз. – Ал акырын басып чыгып кетти. Тигилер үн катпаган бойдон калып калышты.
…Жол бирде көл жээктеп, бирде алыстап тийип-качат. А бирде түптүз эле ага кирип кетчүдөй качырып барып ойт бере бурулат. Көгүлтүр көл асман менен бет маңдай жатып алып сырдашкан сымал ойго туна, мелтирейт. Миңдеген, жүз миңдеген жылдык тарыхты караса көз жетпеген, сунса кол жетпеген тереңиңе сиңирип, сөөлөт күтө калбаат. Акылман карыялардай көрүнөт, жарыктык. Мурда автобус менен өтүп жүргөнүндө жолдун мынчалык ойкуп-кайкыганын Керез негедир элес албаптыр. Көлдөн көзүн албай баратып эми гана байкады. Анын үстүнө бул жол менен өтпөй калганына канча жыл болуп кеткени да эсинде жок. Көртиричиликтин чимирилген айлампасынан чыга албай жүрө берип көл эмес, өмүрүңдүн алыстап кеткенин да байкабай калат турбайсыңбы.
Мына, абышкасынын дүйнөдөн көзү өтүп кеткенине сегиз жылдын жүзү болуп кетти. Бирок, кечээ эле, азыр эле жанында, балдарынын арасында жүргөндөй, неберелеринин бирин чепкенинин бооруна ката көтөрүп, экинчисин колунан жетелей бак аралай басып кеткендей, бир аздан соң кайра келип калчудай сезиле берет. Ичинен коңултактай берет. Балким, балдары деле анын жогуна көнүп баратышкандыр. Кантсе да алардын өз үйү, өлөң төшөгү дегендей өз тиричиликтери бар эмеспи. Карап турсаң, турмуш дегениң ушу экен да. Ар кимисинин өз жолу бар. «Атадан алтоо болсо да, ар жалгыздык башта бар». Көрсө мунун деле бир жүйөөсү бар турбайбы. Өз орду, көтөрүп жүргөн өз жүгү бар экен. Жөн гана көп нерсеге өз учурунда ой токтотуп, маани бербейт экенбиз да. Муну деле көз жаздымында калтырып, анын салмак-баасына ой токтоткон эмес экенбиз. Бул сөз кезегинде бир жатынды жарып чыккан балдарга тиешелүү эместей сезилет. Бирок турмуш дегениң учурунда дайыма эле андай боло бербестигин көздү чукуп көрсөтүп коёт экен. Абышкасы экөө кырк жыл чогуу жашап, тууру түшкөн турмуштун музуна тоңуп, отуна күйүп жүрүп он бир балалуу болушту. Он бир түйшүк, он бир азап. Тагдыр буйругу экен – экөөнү жерге беришти. Таңдан кечке тырмалаңдап жүрүшүп, калгандарын чоңойтушту. Үйлөнтүштү, жайлантышты. Тобо, кудайдын кулагы сүйүнсүн, балдар-кыздары жаман болуп чыгышкан жок. Эл оозунда бир кылапат сөзгө калтырыша элек. Ылайым эле ушунусунан жазышпасын.
Бир гана өксүгү – ошо түмөн түйшүк менен эрезеге жеткирген балдарынын ысык чайын чала ичип, көрө турган убай-сыйын чала-була көрүп келбес жайга кетип калган абышкасына жаны ачыйт. Ичи эңшерилет. Жаны бирге тору атын минип алып, бирде бул уулунукуна, бирде тигил уулунукуна барып, аларга баш көз болуп, калдайган караанын көргөзүп жүрө турса болбойт беле. Минтип уулунун машинесине түшүп алып, бирге жол жүрсө жаман болот беле, атаганат. Байкуш абышка, ушул уулу үчүн эмнелерди гана көрбөдү. Чачын эрте агартып, жарым жашынын көбүн алды го. Бир нерсе болсо эле көгөргөн көзүнөн жашын куюлтуп олтуруп кала турган. Кай жерде бир жакшы молдо, кожо бар дейт дегенди кулагы чалып калса, эч нерсесине карабай жонуна сундуйтуп көтөрүп алып жөнөп берүүчү, байкуш.
Бир сапар, анда бул уулу тогуз жашта болсо керек эле, кимдир бирөөдөн Токмокто кыйын молдо чыгыптыр дегенди угуп келиптир. Ошондон тартып күн тынымын, түн уйкусун жоготуп койду. Ошого алып барса эле баласы безилдеп кайра чуркап келчүдөй өрөпкүп алды. Бир коюн сатып жол киресин белине түйүп, баласын жонуна көтөрүп бир күнү таң заары менен чыгып кетти. Токмокко бешимде келишти. Мурда мында келип-кетип эле жүргөн. Бирок, кийин заңгыраган жаңы тамдар салынып, кыйла өзгөрүп калган экен. Баягы молдонукун издеп келатып, байкады.
Бир жерге келгенде уулун узунунан кеткен чоң, бийик тамдын жанындагы бактын түбүнө олтургузду да, өзү тигиндей, далдоо тарапка басты. Заара ушатып кайра келсе баласы ордунда жок. Нары чуркап, бери чуркап карады. Жок. Заманасы заматта тарып кетсе болобу. Антпегенде, көтөрүп жүргөн баласын көз ачып-жумганча жоготуп жиберсе, бул эмне деген жорук, кокуйгүн. Же бир анысы тигиндей басып ойноп кетти дегендей болсо экен. Санаасы самандай сапырылып кетти. Балким, бирөө көтөрүп кеткендир. Болбосо олтурат эле го. Андай болсо кантип табат, кокуй? Мобул үйлөрдүн ар бирине кирип чыгабы, а орустар болуп калса кантип сурайт? Орусча бир сөз билбесе. Таба албай калса үйүнө кайсы бети менен барат? Үйдөгүлөрүнө эмне деп түшүндүрөт? Балаңдан аша кечип, өзүң эле жоготуп келбедиңби деп да айтчулар чыкпай коймок беле. Эл оозунда элек жок дейт эмеспи. Анда эле тирүүлөй өлбөдүбү. Ал го ал дечи, ал эми баласынын көргөн күнү эмне болот десең. Ошо көтөрүп кеткен киши эле аны жыргатып жибермек беле. Бир жерге алып барып таштайт да. Каргыш тийген бул ой анын жүрөгүн бырчалап жибергенсиди. Чуркап жүрүп, өпкөсү көөп чыкты. Сакалынан жашын агызып ыйлап алды.
Бир маалда жанагы автобустан түшкөн жерине кайра барып калган экен. Ошол жерде туруп алып, ой токтотту. Ушундан тартып кай тарапка басканын болжолдоду. Азыркы келген жолу эмес, тетиги жол менен кетсе керек эле. Ошого түштү. Жогору баратып, баласын олтургузган отургучту тапты. Ушуга бир аз олтуруп эс алышкан. Өтүп бараткан кишиден молдонун үйүн сураган. Андан өйдө басты. Мобул заңгыраган тамдын жанынан өткөнүн эстеди. Буйруса туура баратат окшойт. Анын нары жагында да ушундай чоң там боло турган. Ал ошол жакка басты. Тигине, туруптур. Ал дегдеңдеп чуркап жөнөдү. Тамды айлана берип, калың түптүү бакты көрдү. Ошол бак боло турган эле. Берки баштары кыркылган майда бактарды айлана берип, ошол бактын түбүндө ыйлап олтурган баласын көрө койду. Учуп жетип кучактап жыгылды. Кучакташкан ата-бала ой-боорунча букулдап ыйлап олтурушту. Аларды кой-ай деп койгон жан болбоду. Тигиндейден көрүшкөн айрым кишилер бул экөөнө таң кала карап өтүп жатышты.
Ушул окуяны кээде айтып алып ыйлап калучу, кургур. Ошентип ыйлап жүрүп баласынын чайын да тыңгылыктуу ичпей кетти. Азыр бул машинанын ичинде калдайып олтуруп, Фрунзедеги кызыныкына бирге барганда эмне. Жонунан түшпөй көтөртүп жүрүп, жоголуп кете жаздаган баласы эми минтип, эл оозуна кирип, китеби чыгып, кичинекей болсо да машина айдап баратканын көрсө кубанганынан жүрөгү жарылып кетет беле, байкуштун. Ырас, анын үйлөнүп, бир уулдуу болгонун көрүп кетти. Санаасы бир аз тынып кетти. «Биздин көзүбүз өтүп кетсе, балам кор болуп калат» – деп канча ыйлабады, кургур. «Койчу абышка, саркоролдой бир туугандары, эже-карындаштары турат го. Алар кантип эле каралашпасын» – дечү үмүттүү карап. «Аның туура дечи, кемпир, бирок бир үйдүн жарыгы бир үйгө тийбейт. Баары бир ар кимдин өз түйшүгү, өз тиричилиги болот» – деп улутунуп коюучу. Көрсө билген экен. Айткандай эле тогуз баланын тогуз башка шаары, тогуз башка жолу бар. Кудайга шүгүр, бири-бирине өйдө карашпай, колунан келүчү нерселери менен каралашып турат. Биринин казанына бири аш салып беришпегени менен бирине-бири күйүмдүү. Теңир ушуну кут кылгай экен.
Көл көрүнбөй калды. Тасмадай түрүлгөн жолдон көз албай тунжурап, өз ою менен алек болуп бараткан Керез терең улутунду. Акун ага карап калды.
– Чарчадыңызбы, эне?
– Жок балам. Чарчаган деле жокмун. Бул жолдо ичинде чаңы буруксуп, калдыраган автобуста чарчабаган энең эми сенин ушу жумшак машинеңден чарчамак беле.
– Арткы жөлөңгүчүн түшүрүп берейинби, бир аз жатып эс алыңыз.
– Тим эле кой, балам. Жер көрүп барайын. Атаң байкуш ушул жолдон эки аттык араба менен Кочкордон туз тартчу. А ал кезде мындай күзгүдөй жол кайда, катыгүн. Таш жол. Калдыраган жыгач дөңгөлөктүү араба. Биздин айылдан тетиги эле Кочкорго чейин келип-кетүү эмне деген азап. Силер автобустун катуу-жумшагына карап калбадыңарбы. Эми минтип жеңил машинеде зымырап баратам.
– Бул дагы кичинекей болуп атпайбы, эне. Буйруса, чоң машина алсам, анан чындап зымырайсыз. – Акун энесинин көңүлүн көтөрүп койгусу келди.
– Башың аман болсо, ал күнгө деле жетсиң, балам. Колдо болгонго топук кылып жашоо керек.
– Туура айтасыз, эне. Бирок, адам үмүт менен өмүр сүрөт турбайбы. Ал дайыма умтулууда, изденүүдө болот экен.
– Антпесе болбойт, уулум. Жашоо – күрөш дегени ошол эмеспи. Ошо күрөштү да өз жолу, өз ыгы менен жүргүзбөсө өз жемишин бере бербейт. Кудайга шүгүр, сен өз күрөшүңдүн жемишин көрүп жатасың. Буйруса дагы көрөсүң, ушунуңду кут кылсын. – Ал бери эңкейип уулунун маңдайынан өөп койду. Дөңгөлөктүн алдында чарык жиптей түрүлүп бараткан жолго тигиле, унчукпай калды. Өр таяна берген машинанын мотору күчүркөнө дүрүлдөп, жүрүшү азая түштү. Белге чыгып алган соң, нары көздөй жеңил кетти. Акун да жеңилдей түшкөнсүдү. Көздөрү жолго тигилгени менен ою энесинин жанагы айткан «күрөштүн жемиши» деген сөздөн алыс кете албай койду. Жакшы айтылган сөз болду. Күрөштүн жемиши. Энесинен мындай сөз чыгат деп күтпөгөн. Көрсө баалабай жүргөн окшойт. Ооба, ал киши туура айтты. Өз күрөшүнүн жемишин тере баштады. Анын бири – мына ушул жолдо өз машинасы менен баратышы. Бир кезекте чүңүрөйгөн терезеден сырт жакты жалдырап карап олтуруп, «эшикке өзүм кирип-чыга алсам эч арманым болбос эле», деп ыйлачу эмес беле. Ал кантип эсинен чыксын. Кийин ошол тилегине жетти. Ал гана эмес Москванын Кызыл Аянтын балдактары менен тыкылдатып, телемунаранын башына чыкпадыбы. Анан дагы бир тилеги бар эле. Эшек арабам болсо, ошого түшүп алып айылды араласам деген. Ага жетпесе да коляскага, анан барып майыптардын кичинекей машинасына, андан кийин бул машинага жетти. Демек, экинчи тилеги дагы аткарылды. Ал эми эмдиги, эмдиги үмүтү кандай? Эми эле энесине айткандай, чоң машина («Москвич», же «Жигули») алуубу? Жок, ал өз ниетинде бул жөнүндө тымызын ойлоп жүрсө да азыр андай тилеги жок. Азыр, тактап айтканда, кийинки эки-үч жыл бою ойлогон ою, тилеген тилеги, алга дегдеңдеткен үмүтү бирөө гана. Ал – Анара. Аны менен жүз көрүшүү. Анын жанында болуу. Анара да ушул эле ойдо, ушул эле тилекте. Экөөнүн ар бир каты ушул үмүт менен башталып, ушул үмүт менен аяктайт. Көкүрөктө жалындаган ошол үмүт Акунга барган сайын тынчтык бербей шаштырып, декилдетип келет. Жакын арада баруу керек. Бул ой аны өрөпкүтүп жиберди. Машинанын газын мыкчый кармап алды. Эңкейиш жолдо ансыз деле ылдам бараткан машина ого бетер салып уруп жөнөдү. Арт жактагы эми алдыга чыгайын деп калган машина кала берди. Спидометрдеги стрелка жүз онго жетип калыптыр. Мынчалык ылдамдыкта айдап көрө элек эле. Газды коё берди. Ылдамдык азая түштү. Алдыртадан мелтиреп олтурган энесине көз чаптырды. Эч нерсени байкабаптыр. Уулунун эмне үчүн эдиреңдеп кеткени менен кымындай да иши жок, жолго тигилет.
Ал Фрунзеге көп жылдардан бери бара элек эле. Акун ооруканада жаткан кезде эки-үч сапар барып келген. Андан бери жыйырма беш жылга жакын мезгил өтүптүр. Эми деле барайын деп ойлогон эмес. Жакында Акундун китеби чыккан. Анын чыкканына үч айдан өтүп кетиптир. Аны өзү да билбейт. Бирөөдөн капысынан угуп калып, ошол эле күнү китеп дүкөндөрүн түрө кыдырат. Баардыгы сатылып кетиптир. Анан айласы кетип, Фрунзеге жөнөмөк болот. Ушул учурда Фрунзедеги театралдык окуу жайында окуган кызы Кенже сүйлөшүүгө чакырып калды. Барса окуусун жакшы бүтүп, документин алганын, анан кайра Ленинграддагы артисттердин чоң окуусуна бул жерден экзамен берип өтүп кеткенин, жакынкы күндөрү учуп кетерин билдирди. Почтодон келип эле бүлүнүп калды. Акча-тыйынын чогултуп, аны-мунусун алып, ал да жөнөмөк болду. Автобус менен эле барууга ниеттенген Акун энесинин барам дегенинен кийин машинасын айдап чыгууга бел байлады. Буга чейин алыскы жолго чыга элек болучу. Ошентип ал азыр энеси экөө борборго бараткан.
Акун түнү бою түйшөлүп уктай албай чыкты. Аба абдан үп экен, анын үстүнө бирөөнүн үйүнө ал башынан жата албайт. Али өзү көрө элек китеби көзүнө ар түрдүү болуп элестеп чыкты. Биринчи китеп. Аны колуна алганда кандай абалда болор экен. Таңдын тез эле атышын самап жатты. Эртең менен карындашынын берген чайынан шаша-буша бир эки чыны ичти да, «Мектеп» басмасына жөнөдү. Узун залдын эки капталындагы эшиктердеги жазууну окуп баратып «Поэзия бөлүмү» деген жазуусу бар эшикке баш бакты. Кичинекей муруту бар кара киши аны ормоё карап калды.
– Саламатсызбы, кирсем болот бекен?
– Саламатчылык, кириңиз, бу жерге олтуруңуз. – Ал ордунан тура калып, отургучту жакындата коюп берди. Акун сөздү эмнеден баштарын биле албай, буйдала түштү. Өз ордуна келип олтурган тиги киши ага кайрылды:
– Сиз кандай жумуш менен келдиңиз эле, айта бериңиз.
– Сиздерден менин китебим чыгыптыр. Ошого келдим эле.
– Кандай китеп, аты эмне?
– Ыр китеп, «Өрүк гүлү» деген. – Тиги киши аны эми гана көргөндөй көңүл кое карады. Анын өткүр көз карашынан сүрдөп да кетти.
– Сиз Акунсузбу?
– Ооба.
– Жакшы, сиздин китебиңиздин чыкканына көп болбодубу. Кабарлашкан жок беле?
– Жок. Эки күн мурда угуп, баардык китеп дүкөндөрүн кыдырып, таппай калдым. Аз-аздан эле түшүптүр, сатылып кетти дешти. Анан айлам кетип, бул жакка жөнөдүм. – Акун бу кишиден ырайым күткөндөй үмүттүү карап калды. Ал столунун тартмасынан бир нерселерди издеп таппады окшойт, ага азыр келем дегендей белги берип, эшикке чыгып кетти. Бул кишини ал тааныйт эле, анын китебинен сүрөтүн көргөн, кыргыз элинин белгилүү акыны Орозбай эле. Акун кабинетте жалгыз олтурду. Жүрөгүнүн дүкүлдөгөнү өзүнө угулгандай, денесин майда калтырак басып атты. Антпегенде кантсин. Өмүрүндөгү эң чоң жетишкендиги – биринчи чыккан китебин колуна кармаганы жатса. Чынында ал китеп жазып чыгарам деп ойлоду беле? Кай-да-ан, кокуй. Бул иш анын үч уктаса түшүнө кирген эмес. Газеталарга басылган ырларына эле тобо деп жүргөн. Анан Теңир аны Мурза абасына кезиктирди. Китеп чыгаруу керектигин алгач ошол кишиден угуп, көзүнө жаш кылгыра түшкөн. Ашкере адамкерчиликтүү, боорукер ал киши өзү нары чуркап, бери чуркап керектүү кагаздарынын баардыгын тең өзү даярдап жүрүп, чыгарып бербедиби. Мындан бир топ жыл мурда бир макаласында: «Дүйнөнүн уюткусун жакшы адамдар түзөт» – деп жазган. Ошол уюткуну түзгөндөрдүн бири Мурза абасы эле. Ага кандайча ыраазылык билдирерин билбей олтурду.
– Болгону жети китеп калыптыр. – Орозбай ак кагазга оролгон нерсени ачып, андан жука китепчелерди алды да, Акунга жакын келип анын колун бекем кысты:
– Алгачкы китебиңдин чыгышы менен куттуктайм, Акун. Чыгармачылыгың мындан ары дагы өркүндөй берсин. – Колундагы китерди ага сунду. Акун калтыраган колу менен аяр алып, эмне кыларын билбей кармап турду. Орозбай ийинден акырын эркелете таптап күлдү:
– Эч нерсе эмес, иним. Сенин азыркы абалыңды башыбыздан өткөргөнбүз. Биринчи китептин сүрү ошондой. Кийин көнүп кетесиң.
– Ырахмат аба, чоң ырахмат. – Мындан башка эмне дээрин билбей, китептерин колуна кармаган боюнча муундарынын калтыраганын баса албай олтурду…
Протез заводу шаардын эң четинде жайгашкан. Майыптар үчүн заказ менен атайын ортопедиялык бут кийимдерди ушул жерден даярдашат. Акун бу жерге көп келет. Анткени ал да ортопедиялык атайын бут кийим киет. Башка учурларда деле Фрунзеге келе калганда бул жерге конуп кетет. Бир четинен мында кыргыз жергесинин булуң-бурчунан майып адамдар көп келгендиктен, анын тааныштары көп эле. Келген сайын алар менен кезигишип, чер жазыша маектешип алыша турган. Айрым учурларда атайын күн белгилеп алып барышчү. Бул сапар антишке мүмкүн болбоду. Кеч курун барып калды. Үчүнчү бөлмөдөн орун беришти. Ага киргенде төрдөгү керебетте бир жигит жатыптыр. Өңү жылуу учурады. Бирок, ким экенин эстей албады.
– Кел, кандайсың, жатканы келдиңби? – Ал жигит озуна колун сунду.
– Ооба. – Акун анын колун бекем кысты.
– Бул керебет бош, ошого жата берсең болот.
Акун көрсөткөн керебетке олтуруп, терин сүрттү. Ал бул жерге автобус менен келген. Машиналар кыйма-чийме агылган бул шаардан машина айдай албайт эле. Анысын автовокзалдагы стоянкада калтырган.
– Таанышып алалы, менин атым – Асан. Караколдон болом.
– Акун. – Ал ордунан козголо берип колун сунду. Асан аны кызыга да, күлүңдөй да карады:
– Газета-журналдарга басылып жүргөн сенин чыгармаларыңбы?
– Ооба. – Акун негедир ыңгайсыздана түштү.
– Оо, жазуучу менен таанышканыма кубанычтуумун. Чыгармаларыңды көп окуп жүрөм. Көрүшпөгөнүбүз менен сени сыртыңдан жакшы тааныйм. Чыгармаларың жагат.
– Ырахмат, Асаке. Мен сени көрүптүрмүн. Эки-үч жыл мурда райсобеске барсам, сен машинаңа олтуруп атыпсың.
– Байкабаптырмын. Саруу айылынан болосуң да?
– Ооба.
– Жердеш экенбиз, ал түгүл тууган да болуп кетебиз. Мен жердиги Кытай айылынан болом. Ботинкага заказ бересиңби?
– Өткөндө эле берип кеткем. Азыр башка жумуш менен келдим.
– Аның бүтүп калса керек. Сурап көр. Мен эртең-бүрсүгүнү кетсемби деп турам, ага чейин мында келген жумушуң бүтүп калса чогуу кетели. Менин машинам бар.
– Ырахмат Асаке, мен да машина менен келгем. Жумушум деле бүттү.
– Жайынча эле жумуш беле?
– «Мектеп» басмасына келгем. Анда биринчи китебим чыгып, аны алдым.
Жамбаштап жаткан Асан ордунан баш көтөрө калды. Нары жыла берип, дубалга жөлөнө олтурду. Жүзүнөн чын дилинен кубанганы билинип, жадырай түштү. Өзү да жайдары жигит экен.
– Ырас болгон турбайбы, кут болсун. Кана, көрөлү. – Ал Акундун колун кыйлага бекем кысып турду. Акун газета менен ороп, баштыкка салып алган китебинен бирди алып чыкты. Асан аярлык менен барактап туруп, кайра сунду.
– Колтамга дечү беле, ошонуңду калтырып бер эми. Эч бир жазуучудан колтамга алып көрө элек элем.
– А мен колтамга берип көргөн эмесмин. – Акун күлүп калды. Колундагы китепке бир-эки сап жакшы каалоолорун жазды да, тигиге берди.
– Ырахмат, Акун. Биринчи китебиңдин биринчи кол тамгасын мен алып жатам. Бул өзү тарыхка кире турган окуя болуп калды окшойт. Буйруса, экинчи китебиңдин да биринчи колтамгасын өзүм алам деп ойлом.
Адамдын ким экендиги кирип-чыкканча билинет дешет эмеспи. Булар алгач кездешип жатышса да, эзелки сырдана достордой тез эле камыр-жумур болуп кетишти. Асандын өтө ачык-айрымдыгы, шайыр мүнөзү, анан чыгармачылыкка жакындыгы ого бетер жакындаштырды. Көрсө, ал дагы ыр жаза коёт экен. Комуз чертип, созолонуп ырдап жибермейи да бар экен. Таң атканча экөө кирпик кагышпай, жайма-жай маектешип чыгышты.
…Эми эле чыгып кеткен Акун кайра келди. Столуна олтуруп, ала келген газеттерин карай баштады. Арасында сүйлөшүүгө чакырган телеграмма бар экен. Анара жибериптир. Бүгүн саат үчкө белгилениптир. Жакында эле сүйлөшүшкөн. Жазган каттарына алымсынышпай, телефондон тез-тез сүйлөшүшө турган. Албетте, катка караганда көрүшпөсө да үндөрүн угуп, сүйлөшүү алда канча жакшы эмеспи.
– Э балам, жумушуң жок бекен. Үч-төрт күндөн бери эле үйдө жүрүп калдың го. Же отпускесине чыктыңбы? – Эми эле артынан кирген энеси Акунга карады.
– Жумуштан чыгып кеттим, эне.
– Э ботом, ал эмнеси? Же эмне, чоңдор менен кер-мур айтышып калдыңбы?
– Жок эне, эмнеге антмек элем. Чоңдор менен аласа-бересем жок.
– Антпесең анда алардын кыйыгына тийип, дагы бир демесин жазып жибергендирсиң да. Сени гезитке жазыптыр десе эле корко берчү болдум. Баягы министрди жазгандан бери тынчым жок. Чоңдордун укуругу узун болот, балам. Эртеби, кечпи алардын залалы тийип калышы мүмкүн. Ушунуңду жөн эле койчу, балам. Ансыз деле күнүң өтөөр. Кыбырап иштеп жүргөн жумушуңдан да ажыратышыптыр.
– Олда энекем ай, мен жазганда эле бирөөлөрдү жамандап, сындап жаза берет деп ойлойсузбу? Жазгандын да өз жол-жобосу, өз ыгы бар эмеспи. Анын үстүнө мен сын макалаларды жазбай калганым качан. Жумуштан болсо, өзүм кеттим.
– Анысын кайдан билейин, балам. Өз ыгыңа кара. Иштебесең жөн кой. Жазмаңан келген тыйын-тыпыр деле тиричилигиңе жетчүдөй экен. Айгүлүң иштеп атпайбы, балдарына да акча алат. Кудайга шүгүр, бирөөнүн колун карагыдай эмессиңер. Ынтымагыңар да жаман эмес. Жашаганыңарга он жылдын жүзү болду. Ошондон бери башка эрди-катындарча тытышып, ыркырашып-чыркырашканыңарды көрбөдүм, балам. Ушундай келинге туш кылган тагдырыңа ыраазы бол, багың бар экен. Өмүрүн узун кылсын кудайым. – Ал терезенин түбүндөгү алтыгатка олтуруп, анын бурчуна катып койгон ийигин алып ийре баштады. Акун ага көңүл коюп карап олтурду. Чачтарынын агы абдан көбөйүп, бетиндеги бырыштары катмарлана, арбый түшүптүр. Ошол бырыштардан ал өзүнүн өмүрүн, басып өткөн жолун көргөнсүп кетти.
Ооба, ал тагдырдын кыйынчылыгын, азап-тозогун жалгыз өзү тартпаптыр. Аны менен кошо энеси кыйналыптыр, азапка батыптыр. Алары бетине бырыш болуп, чачына бубак болуп түшө бериптир да. Карачы, чачында бир тал карасы калбаптыр. Муну азыр байкады. Эмне мынчалык тез карыган? Бул суроо ичин тызылдатып жиберди.
«Эх, энекем, кандай асыл жансың? Аны өзүң да билбейсиң. Ошонуңду мен да билбейм. Баалай албайм, кадырлай албайм. Кандай кайдыгерлик. Көрсө Шайлобек акын бекеринен сыздап, бекеринен боздоп жүрбөптүр да. Мен үчүн эмне деген күндөрдү, түйшүктү, мээнетти башыңдан өткөрбөдүң. Өмүр жашыңды мен алып койдум, энеке. Бу үчүн айды алып берсем аздык кылат, күндү алып берсем колуңа толбойт. Бирок, аларга сунган колум жетпейт. Антсе деле мен тирүү жанмын. Сени сыйлап, кадырлап алыш колумда. Учурда ойлогон ойду кыстаган турмуш жеңет болуп жатат. Бу эми убактылуу нерсе. Алаканым кур эмес. Азырынча маңдайыма олтуруп, ысык чайымды, суу кесмемди ичип, кеп-кеңешиңди берип тур, эне. Ак май чайнап, ак олпокко олтуруучу күн келет. Буга ишенем. Эх, энеке, мени дале алсыз ойлоп, кабатырлана бересиң. Мен баягы мажүрөө балаң эмесмин. Менин жан-дүйнөмдө эмне бар экенин билбейсиң. Алардын бардыгын алдыңа жайнатып төгүп салгым келет. А бирок, анте албайм. Багың бар экен дейсиң. Мүмкүн сеники туурадыр. Чыгармачылык жагынан багым бардыр. Муну тана албайм. Ал эми үй-бүлөлүк, жубайлык бакыт жөнүндө мен башкача ойдомун. Кептин баары ошонун жоктугунда болуп жатпайбы. Айгүл экөөбүздүн ынтымагыбызга бекер суктанасың. Ал экөөбүздүн жашообуз бар менен жоктун ортосундагы өлүмсүк жашоо. Коломтодогу от үйдүн жылуулугу, үйдүн берекеси болсо – сезим адамдын адамга болгон жылуулугу, адамдын адамга болгон берекеси, куту. Бизди дал ушундан куржалак калтырыптыр тагдыр. Чындап келсе бул – жашоо эмес. Муну сен билбейсиң, эне.Бул менин өксүгүм, бул менин арманым, бул менин бактысыздыгым. Мен ушундан тажап бүттүм. Туюкка барып камалып турам эне, андан чыгууга жол таппай карайлап турам. Бирок, табышым керек. Күрөшүшүм керек. Өткөндө жакшы айттың: күрөштүн жемиши болушу керек. Жемишсиз жашоо – мен үчүн эмес». Ал улгая баштаган энесин карап, ушундай ойлордун толкунунда тунжурап, термелип олтурду.
Ийик зуу-зуу чимирилет. Анткен сайын боорундагы жип бөрсөйүп чоңоёт. Азыр мезгилдин ийиги да ушундай зуулдап жаткандыр. Анара экөөнүн сүйлөшө турган саатын жакындатууга ашыгып жаткандыр. Же такыр эле токтоп калдыбы. Ал саатын карады. Болгону тогуз жарым болуптур. Дагы алты саат убакыт бар. Оо, ага чейин качан? Ал жаңы газеталарды барактай баштады. Бир макаланы окуп келатып, таштап салды. Башкасын алды. Көңүлдү өзүнө тартып ала турган деле кызыктуу эч нерсе жок окшойт. Чогултуп туруп, нары таштап койду. Бир нерсе жазайын деген ниетте машинкасына барак салды. Бирок, оюна эч нерсе келбеди. Аны кайра чыгарып, папкага салды, машинканы ордуна коюп үстүн жапты. Столдун тиги бурчундагы Эмиль Золянын бир томдугун алып, барактарын туш келди ачты. Аягына жеткенде кайрадан шарактата баштады. Анан аны да ордуна койду.
– Көңүлүң тынч эмес, уулум. Сени эмне кыйнап жүрөт? Бир топ күндөн бери байкайм. – Энеси ийигин токтото туруп, аны ынтаасы менен карап калды. Ал жооп күтүп жатты. Акун мелтиреп олтурду. Эмне дейт? Кандай жооп табат?
– Эч нерсе эмес, эне. Жөн гана бир чоң нерсе жазайын деп, такыр баштай албай жүрөм. – Акыры ушундай жооп берип тим болду.
– Жок уулум, кеп башкада окшойт. Эненин жүрөгүн алдоо кыйын. Кийинки кезде бушайман болуп жүрөсүң. Жаныңды кыйнаган бир нерсе бар. Күбүң-шыбың сөздөр желаргыдай айыл ичин аралай баштады. Бир аялды жакшы көрөт дешет, аның алыста имиш. Күн алыс каттар келип турат деп жүрүшөт. Беш-алты күн мурда бир катты окуп, ыйлап олтурганыңды көрдүм. Ал эмне болгон аял?
– Ал – менин кол жетпес арманым, эне.
– Кой балам, асмандагыны самап, колуңдагыны учуруп жибересиң. Адам өз абалын салмактай жүрүш керек.
– Түшүндүм, эне. Ошон үчүн мен өз жашоомо алымсынбай, көрүнбөгөн өрттүн ичинде жүргөнсүймүн. Барган сайын мындай жашоого чыдамым жетпей баратат.
– Мындан жаман күндөрдү башыңдан өткөрбөдүң беле, Акун. Ошондо кантип чыдадың эле? Азыр эмне жетишпейт?
– Анда мага жеңил болучу, эне. Анткени адамда ыйдан башка, өксүктөн башка, тагдырга болгон таарынычтан башка да ыйык сезимдер бар экенин билген эмесмин. Көөдөнүм сокур болучу. Эми андай эмес. Көөдөнүм ачылган. Ошол ыйык сезимден куржалак калганын көргөн. Азыр дал ошондон бөксө, ошондон кем.
– Аныңды кайдан билейин, балам. Мүмкүн сеники туурадыр. Мүмкүн болбогон бир азезилдин кылып жатканыдыр. Толгон тозок менен куруп алган имаратыңды бүлүндүрүп алба, балам. – Ал унчукпай калды. Ийик кайрадан зуулдай баштады. Акундун ойлору да чубалжыган үштөк жипке чырмала кошо ийрилип, кошо чимирилип жаткансыды. Бир аздан кийин ага өзү, аялы, үйү, турмушу, жашоосу, бүтүндөй дүйнөсү кошулуп, көзгө илешпей чимирилип жатты. Аны токтотууга эч кандай күч, эч кандай керемет жок эле. Зуулдаган айлампанын ичинде баардыгы аралашып, чакчелекей түштү да калды. Анын ичинде күнү да, айы да, жылдызы да, көлү да, чөлү да бар болучу. Алардын бири экинчине урунуп күкүмдөнө, быркырап, кыйсыпыр түшүп жатты. Анан ошол алааматтын ичинен бир нерсе элес-булас көрүндү. Ал жылбай, бир орунда турду. Акырындык менен берилеп, жакындай берди. Анткен сайын чоңоюп, көз учундагы алааматты далдалап, кичирейтип баратты.
Канча мезгил өткөнүн ким билсин, бир оокумда баардык нерсе көрүнбөй калды. Жанагы караандын далдоосуна жашынды. Баардыгы дымый түштү. Жалгыз гана ошол калды. Караса – сүрөт. Баягыда көлдүн ортосунан чыккан сүрөт. Анаранын сүрөтү. Ал Акунга карап жылмайып, колун булгалап кирди. Колунда бир нерсе жүрөт. От окшойт. Жок. Кып-кызыл бетаарчы экен. Ал булгалаган сайын жалынга окшоп көз уялта алоолойт. Негедир ал тааныштай, бир жерден көргөндөй болуп кетти. Карегине жутулуп баратты. Ооба, тааныш экен. Бирок, аны кайдан, качан көрдү эле? Эсинде жок. Тигине, бетиндеги жазуусу да көрүнө баштады. Ал дагы тааныш. Көргөн. Сөзсүз көргөн. Бетаарчы чоңоюп, жакындап келди. Жазуусу эми даана көрүндү. Жибек жип менен саймалана жазылган. «Анарадан –Акунга». Эстеди. Өмүрүндөгү эң алгач алган асыл белек. Анара берген. Жок, бул Анара эмес, берки, ооруканадагы Анара. Бул белекти ал көп жыл мурда жоготуп жиберген. Көрсө бар турбайбы. Жоголбоптур. Бет алдында асабадай желбиреп турат. Бирок, эмне үчүн ал бул Анаранын колунда жүрөт? Ал аны кайдан алды экен? Мейли, бул маанилүү эмес. Эң негизгиси – табылды. Эми ал кайрадан өз колуна тийет. Ал колун сунду. Заматта алыстап кетти. Ал тура чуркады. Ушул учурда кулак жарган добуш чак дей түштү. Акун селт этти. Ийиктин жиби үзүлүп, чимирилип барып, столдун темир бутуна тийиптир. Ал коргошундан куюлган эле. Акундун бет алдында энесинен башка эч нерсе жок болучу…
Анын почтодон чыгып, узап кеткени качан. Бул кезде райондун борбору менен өзү жашаган айылдын ортосун туташтырган тасмадай мелтиреген чоң жолдо бараткан. Жолдун эки жээгине жыш тигилген карт теректер эки айылды бириктирип, өзүнчө бир жашыл коридор болуп көрүнөт. Көздөрү жолго тигилгени менен ой-кыялы Анарада, анын сөздөрүнөн ажырай албай келаткан. Он беш мүнөт ичинде сүйлөнгөн сөздөрдүн ичинен ошо сөз гана дале кулагына миң түрлөнүп, миң кубулуп жаңырып жатты. Болгону эки ооз гана сөз. «Кел. Күтөм. Кел. Күтөм. Кел. Күтөм». Дүйнөдө мындан башка дегеле сөз аттуу нерсе тукум курут болуп калгандай. Балким, бул жөн гана өз жүрөгүнүн бир ыргактагы дүкүлдөгөн кагышыдыр. Же жүрөгү ошол сөздүн өзүнө айланып кетти бекен? Ким билет. Неси болсо да, анын жетегинен чыга албай көлгө барды. Тыным билбес ойноок, кыялкеч толкундар да: «Кел. Күтөм. Кел. Күтөм. Кел. Күтөм» – деп жатыптыр. Анан буга чалкыган көлдүн өзү да кошулуп кетти. Жүрөк дирилдеткен бир ыргактагы ырга айланды. Тоого барды. Сыдырым желге ыргалышкан карагайлар ошону ырдап жатышыптыр. Күңгүрөнгөн тоо суусу да ырдап жатыптыр. Болгону бир гана ыр: «Кел. Күтөм. Кел. Күтөм. Кел. Күтөм…»
Түндө олтуруп баштаган макаласын Акун таң аппак атканда бүттү. Көздөрү тунарып, бүткөн бою талыкшып чыкты. Ички бөлмөгө кирип, Айгүлдү ойготту.
– Дагы таң атканча иштедиңби, – деди негедир өзүнчө нааразылана.
– Машинканын үнүн укканың жокпу? Тур, жумушуңдан кечигесиң. – Ал сөздү узарткысы келбей чыгып кетти. Чайга олтурганда Айгүл ага тигиле карады. Мостойгон боюнча:
– Түндө кеч келдиңби, – деп сурады.
– Он бирде келсем жатып алыптырсың, келгенимди сен сезген жоксуңбу?
– Сезгем.
– Анан эмне сурап жатасың? Тура калып чай берсең, эч нерсе болуп кетпейт элең го.
– Чайды убагында келип ичпейсиңби анан. Кайда, эмне кылып жүргөнүң белгисиз. Кийинки күндөрү үйгө да жолобой калдың. Эки-үч күндөп жоголуп кетесиң. Сен эми жаш бала эмессиң го.
– Абдан туура айттың, Айгүл. Кээде сенин чукугандай сөз тапкычтыгыңа таң калып кетем. Мен азыр сенин акылыңды уга турган жаш бала эмесмин. Муну жакшы эскертип койдуң, ырахмат. – Ал жарымы ичилген чайын нары жылдырып, ордунан туруп, столуна барып олтурду. Жанагы макаласын башынан кайра окуп келатып, айнып кетти. Каталары деле байкалбайт. Ортосунан бүктөп, конвертке салды.
– Кылган ишиң эле катындарга кат жазуу болуп калды го, – Айгүл аны жек көрө карады. Акун ага көңүл бөлбөй конверттин сыртына редакциянын дарегин жазды. Негедир күлкүсү келип кетти.
– Мындан башка жумуш колумдан келбесе эмне кылмак элем. – Катты чөнтөгүнө салып, тышка чыкты. Анын артынан кошо чыккан Айгүл машинага олтурмакчы болду. Мектепке чейин бирге баргысы келди окшойт. Эшикти ача берип:
Почтого, өйдө жакка барасыңбы?
– Жок, почтого, ылдый жакка барам.
– Почто өйдө жакта эмеспи.
– Менин почтом ылдый жакта. – Айгүл күч менен эшикти тарс жаап дарбазаны ачып койбой басып кетти. Машинанын ичине толуп кеткен добуш акырындык менен тарап кетти. Көз ирмемге жымжырт боло түшкөн машинанын ичинен дагы баягы ыр өз обонун баштады: «Кел. Күтөм. Кел. Күтөм. Кел. Күтөм». Айгүл мектепке жете бергенде, Акун андан өтө чыкты. Дал ошол жерде болгон күчү менен тормозду басып, кайра бурулду. Чаң ызгый түштү. Машина күбөткө кирип барып, кайра оңолду. Болушунча берилген газ моторду өкүртүп, машина сызып жөнөдү. Андан качып четке чуркап чыккан Айгүл кайра бери басып, Акун айылдан чыгып көрүнбөй калганча алайган көздөрү менен карап турду…
Акун областтык газетанын редакциясынын алдына келип токтоду. Бул газетанын баардык кызматкерлери менен жакшы тааныш эле. Анткени жазган макаларынын, чыгармаларынын көпчүлүгү ушул газетага жарыялана турган. Ал Шакендин кабинетине баш бакты. Ал жалгыз олтурган экен. Жакында эле анын көлөмдүү очерки жарыяланган. Анда Акундун тагдыр, турмуш жолунан айрым кызыктуу учурлары, чыгармачылыгы тууралуу башкача ыкмада, көркөм баяндалган. Шакен Акунду көрө коюп ордунан турду:
– Аа, Акун, кел. Кандайсың, көптөн бери көрүнбөй кет-тиң го.
– Саламатсыңбы Шакен, жүрөм. Очеркиң үчүн ыраазычылыгымды билдирейин деп эле шартым келбей атты. Чоң ырахмат, Шакен.
– Эч нерсе эмес. Өзүңө жактыбы?
– Абдан жакты, менин жан дүйнөмө кирип чыккандай бериптирсиң. Бул очеркте сен мурда басып өтпөгөн жол менен кеткенсиң, өз үнүң, өз жүзүң кашкая көрүнүп турат.
– Жакшы пикириң үчүн ырахмат, Акун. Бу сенин чыгармачылыгыңдын таасиринен улам болду окшойт. Коллегияда да ушул очерк жогору бааланды.
– Жакшы болгон экен, Шакен. Чыгармачылыгың өркүндөй берсин.
– Ырахмат. Акун, сен редакцияда иштейт белең? – Ал ага суроолуу карап калды. Акун мындайды күткөн эмес эле. Областтык газетте иштөө – ал үчүн кол жеткис нерсе го. Тигинин тамашалап, же чындап айтып жатканына түшүнө албады. Анан астырдатан сурады:
– А кандай иш экен?
– Машинка басуу. Сен өз чыгармаларыңды дайыма машинка менен басып жибересиң го. Аларды оңдобой эле ошо бойдон коё бере беребиз. Демек, иштей аласың.
– Бул жумушка мени алар бекен?
– Жүрү, шефке барып көрөлү. – Ал алдыга түшүп жөнөдү. Узун залдын орто ченинен орун алган «Редактор» деген кара жазусу бар эшикке киришти. – Азыр, мен сүйлөшүп чыгайын, олтура тур. – Ал шыпылдай басып кирип кетти. Акун бир кызыктай абалда олтурду. Кантип эле мендей майыпты ушундай чоң газетага ишке алсын. Кап, жөн эле кой деп койбой. Ушундай ойлор аны заматта төө бастыга алып жиберди. Аңгыча Шакен чыкты. Эшикти ача берип:
– Кир, – деди. Акун эшиктин алдына келип, шыр өтө албай буйдалып калды. Анан акырып басып редактордун алдындагы орунтукка олтурду.
– Акун деген жигит сен турбайсыңбы, жакшы. Сенин чыгармаларың менен жакшы таанышбыз. Шакендин очеркинен сен жөнүндө көптөгөн маалыматтарды алдык эле, эми жакындан таанышууга туура келди. Шакен сени бизде иштөөгө сунуш кылып жатат. Кандай дейсиң?
– Эгерде сиздер макул десеңиздер, иштейт элем. – Үнү ишенимсиз чыкты. Ал дале ишене албай турду.
– Машинка менен жакшы иштейт турбайсыңбы. Катасы жок басат экенсиң. Бул эң негизгиси. Материалдарыңды көрүп чыктым. Кааласаң, азыр арызыңды жазып, бүгүндөн тарта иштей берсең болот.
– Ырахмат сизге. – Акун андан нары эмне деп айтарын билбей, толкунданганынан токтоп калды.
– Ишиңе чоң ийгиликтерди каалайм. – Редактор туруп келип, анын колун бекем кысты. Анан Шакенге кайрылды:
– Машбюрого алып барып, ал жердегилер менен тааныштырып, ордун көргөзүп кой. Жазган арызын мага алып келип бер.
– Макул. – Шакен аны ээрчитип кабинеттен чыкты. Бул турмуш дегениң күтүлбөгөн нерселерден түзүлгөн окшобойбу. Болбосо ал мындан болгону беш мүнөт мурда ушул жерде иштесем деп ойлоду беле, самады беле. Албетте жок. Мына ошентип, чакылдаган жазуу баскан көп машинкалардын ичинде анын машинкасы да жарыша коюп, чакылдап иштеп кирди. Редакцияда баягы Фрунзеден таанышкан Асандын аялы Дамира да иштейт экен. Кечинде ал үйүнө ээрчитип барды. Акундун бул жерде иштеп калышы ал үчүн абдан кубанычтуу жаңылык болду. Анткени мурда бир нече жолу кезиккенинде аны бул шаарга кел, сага деле ылайыктуу жумуш табылып калат. Биз үчүн шаарда жашоо кыйла ыңгайлуу. Айрыкча сага. Чыгармачылык ишиңе бир топ түрткү болор эле. Эптеп шаарга кел, деген кеңешин берген. Көңүлүнүн түпкүрүндө бул кеңешти туура көрсө да, шаарга келип жашоо ал үчүн кол жеткис кыял сыяктуу көрүнгөн. Жашай турган же үйү жок болсо. Буга мында ким эле үй камдап күтүп турмак эле. Эми жата турган бир жай тапкан күндө деле өзүнө ылайыктуу жумуш табууга болобу? Бака-шака түшкөн чоң бейтааныш шаар эмес, өзү туулуп-өскөн айылдан жумуш бербей, берсе да тигинтип колдон келет кылып, басынтышты го. Анан бул жерден ким эле аны көтөрмөлөп, иш таап бере койсун. Өрөпкүй түшкөн көңүлүңө ушул сыяктуу ойлор шыргалаң суу бүркүп, жоошутуп койгон. Эми минтип күтүлбөгөн жерден жумуш, болгондо да областтык газетанын өзүнөн жумуш таап, орношту. Эми буйруса, үй табылып калса, биротоло шаарда жашап калгысы бардыр.
– Шаардан иш тапканың абдан жакшы болду, Акун. Айрыкча редакциянын өзүндө иштешиң сен үчүн чоң ийгилик. Чыгармачылык ишиңдин өркүндөшүнө да таасирин тийгизет. Куттуктайм. Биздикинде эле жашап тур, буйруса үй да болуп калар. Ошондо биротоло көчүп келесиң. – Асан өзүнчө барбалаңдап, кубанычын жашыра албады. Аны Дамира да коштоду. Алардын пейилдеринин кеңдигине, адамкерчиликтерине абдан ыраазы болду Акун. Бул экөөнүн тагдыры жөнүндө ал жакшы билүчү. Бир нече жолу өздөрүнөн уккан. Биресе ишене албай, биресе турмушта ушундай эрктүү, бири-бирине берилген адамдардын бар экендигине таң калган. Алардыкына караганда өзүнүн кыйынчылыгы түккө арзыбай калгандай сезилген. Ооба, чындыгында эле ал экөөнүн кол кармашып калышы өзгөчө, башкалардыкына эч бир окшобогон окуя эле. Азыр бул экөөнө карап олтуруп, ошол окуя көз алдынан кайрадан чубап өтө баштады…
Сайылган чырпыктын кандай дарак болуп өсүп чыгарын эч ким билбейт. Мүмкүн ал жипке тарткандай түптүз, же ийрейип-муйрайып өсүп, болбосо такыр куурап калар. Бул эми табийгаттын иши. Ошондой эле адамдын, айрыкча жаш жигиттин болочок тагдырын болжоп айтып, же күтүүсүз кырсыктан буйтап өтүп кете турган жолду көрсөтүп берер ким бар? Эч ким. Бул эми тагдырдын иши. Бир гана нерсе белгилүү. Ал – адам пендесинин эч кимиси ошол тагдыр деген нерсенин кыябына калып, анын кордугуна тушуккусу келбейт. Андыктан тагдыр күтүүсүз жерден, капысынан чыга калып буттан чалат. Бул жолу дал ошондой болду. Фрунзедеги атагы таш жарган чоң заводдордун биринде токарь болуп эмгектенип жүргөн Асан шартка байланыштуу айылына келди. Колхоздун тракторуна олтурду. Анда чөп чабык маалы болучу. Чөп жыйноочу кичинекей трактору менен жайдын ысык аптабында чалкып жаткан кенен талаадан чөп чогултушат. Ошондой күндөрдүн биринде эртең менен күн чыга электе талаага бараткан. Күндө эки маал өтүп жүргөн тааныш жол. Аң-дөңү деле жок. Көрсө, кырсык деген каш менен кабактын ортосунда деген кептин калети жок турбайбы.
Шыдыр бараткан трактор тиги имерилиштен оңго бурула бергенде тең салмагын жогото, бир жак капталына оодарылып кетсе болобу. Мындай болуп кетерин ким билип, ким күтүптүр. Күндө өтүп, күндө бурулуп жүргөн жол. Балким, бир аз ылдамыраак бурулуп койгондур. Бирок, анда муну териштирип олтурган жан деле болгон жок. Анын үстүнө эми анын кандай кажаты бар эле. Кулап бараткан трактордон секирип кетишке буямасы келбеди. Анын астында калды. Жерге көмкөрөсүнөн түштү. Ошол замат дал белинен зылдай жүктүн ныгыра басканын, ошо жеринин бир нерсеси кырт дей түшкөнүн, бүткүл денеси зырп эте, көздөрүнөн күңүрт чагылгандын жарк эте чагылып өткөнүн сезди. Калганы эсинде жок. Көзүн ачкан кезде Фрунзедеги оорукана жаткан. Бел омурткасы сынып, белинен ылдый эки бутунун учуна чейин эч нерсени сезбей калганын эки-үч күндөн кийин билди. Билгенде эмне, кылар айласы, колунан келер аргасы, чама-чаркы кайсы. Календардын жабылып калган барагын кайра ачып көрсөң болот. Ал эми ошол календар көрсөтүп турган күндү кайра кайтарууга болбойт эмеспи. Эми жаш жигиттин караан тутканы, карманганы жалгыз гана бүлбүлдөгөн үмүтү эле. Бирок, ал да барган сайын алыстап, жарыгы өчүп бараткан.
Сууга чөгүп бараткан адам саманга жармашат, дешет го демейде. Сууга эмес учу кыйыры көзгө илинбеген көлгө чөгө баштаган жигиттин көзүнө өзүн көздөй сүзүп келе жаткан татынакай ак кеме урунду. Ошону көздөй умтула жанталаша сүзүп жөнөдү. Ак кеме да аны көрдү. Экөө бири-бирине жакындап келе жатышты. Жок. Ал ак кеме эмес эле. Ал жаткан палатага кирип-чыгып жүргөн татынакай кыз болучу. Бу жерде анын да жакын тууганы жатып, ошого каралашып жүргөн. Ал да көлдүк, ал тургай өзү жашаган айылдан анча деле алыс эмес айылдык болот экен. Ошондуктанбы, тез эле таанышып, жакшы мамиледе болуп калышты. Фрунзедеги университеттин журналистика факультетинде окуйт экен. Колунан келгендерин аябай, керебетте сулк жаткан жигитке каралашып турду. Жанында көбүрөөк болуп, көргөн-билгендерин божурап айтып берет. Ушул эле ага канча күч, канча кубат болуп берип жатканын сезет, билет. Муну тигинин ачылып бараткан кабагынан, жылмаюунун жышаанасы көрүнө баштаган жүзүнөн байкайт.
Ооба, ал туура сезип, туура байкаган. Кыздын ага жакындашы биротоло өчөйүн деп калган үмүтүнүн отун кайра тутанта баштаган, чөгүп бараткан көлдөгү жигитке үйлөтүлгөн резинка дөңгөлөк ыргытып койгон. Эми анын колунда эки нерсе бар эле. Жанып келаткан үмүт, анан дөңгөлөк. Бул экөө тең ошо кызга – Дамирага байланыштуу болучу…
Жок. Баары бир тагдырдын башка салганын өзгөртүп, анын зыл таштай каткан жүгүн ийинден ыргытып салууга бул пенде баласынын колунан келе бербөөчү нерсе турбайбы. А болбосо күлгүн курактагы жигитти керебеттен тургузбай түбөлүккө жаткырып коюшка кайсы адамдын дити барсын. Бирок, колдон келбесе антпешке арга канча. Асанды дарылаган врачтар: «омурткасы сынып, жүлүнгө эң чоң доо кеткен. Муну айыктыруу мүмкүн эмес» – деген бүтүмгө келип, чыгарып беришкен…
Сабактан чыккан Дамира шыдыр эле жатаканадагы жашаган бөлмөсүнө келди. Мында бирге жашаган курбу кызы ыйлап олтуруптур. Көздөрү кызарып, шишип чыгыптыр. Ал чочуп кетти:
– Эмне болду сага, тынччылыкпы деги? – Сумкасын ыргытып жиберип, курбусун кучактай калды. Ал эч нерсе дебей, колундагы бир баракты сунду. Ал Асандан келиптир. Дароо столго олтура калып, окуй баштады. «Дамира, мени кечирип кой. Сенден көп нерселерди жашырып келгем. Мындан нары антүүгө кудуретим жетпей калды. Өзүмдөгү уятты, намысты, жигит деген, эркек деген бийик атты – кыскасы баардык нерсени өзүмдөн алып ыргытып туруп, сага ушул катымды, балким акыркы катымды жазып жатам. Ошондуктан муну менин өлүм алдындагы жан сырым, керээзим катары кабыл алсаң да болот. Эмне үчүн муну сага багыштадым? Карап көрсөм мен – жалгыз экемин. Айланамда ушунчалык адамдар көп. А бирок, алар мени көрүшпөйт. Себеби мен аларга керексизмин. Ошондуктан жалгызмын. Мына, бүгүн да жалгыз жатам. Үйдөгүлөрдүн баардыгы тигил бөлмөдө шатыра-шатман түшүп, жаңы жыл тосуп жатышат. Бири-бирине жакшы каалоо-тилектерин айтып жатышат. Ал эми мени куттуктап койгон бир жан жок. Туура, мени куттуктоого болбойт. Жакшы тилек каалоого болбойт. Анткени менин эртеңим – өлгөн. Билбейм, эртеңим эле эмес, өзүм деле эчак өлүп калгандырмын. Жөн гана аны али сезбей келатсам керек. Ошону сезгенимде жеңилдеп калат белем. Тирүүлүктөн өлүмдүн артыкчылыгын самап калган абалга жетүү эмне экенин пенде баласы билбей эле койсун. Үч жыл төшөктөн козголбой жатуу, тирүү туруп денеңдин чирип баратканын сезүү – мунун эмне экендигин мен сөз менен жеткирип түшүндүрө албайм. Эмне дейин. Сага эмне деп кайрылайын, эмне деп өтүнөйүн? Кээде жаткан жеримди жаңыртып: «Дамира, кагылайын Дамира, мени ушул жерден алып кетчи. Кайда алып барсаң, эмне кылсаң – мага баары бир. Иши кылып, ушул бөлмөдөн алып чыгып кетсең болду. Болбосо жок дегенде «Сай-Арыктын» нары жагына алып барып салчы» – деп кыйкыргым келет. Бирок, үнүм чыга турган көрүнбөйт. Мен үчүн дүйнөдө сен гана бар сыяктанасың. Көзүмдөн сенин гана элесиң кетпейт. Ошондуктан сага, жалгыз гана сага ишенем. Балким, бул менин акыркы өтүнүчүм, акыркы кыйкырыгымдыр. Эгерде мага карата тырмактын агындай сезимиң болсо – колуңду сунуп койчу. Ушу жерден алып кетчи мени. Алып кетчи мени…» Дамира катты көкүрөгүнө кысып алып, көз жашын төгүп олтурду. Ал аны үч жылдан бери көрө элек эле. Кат жазышып турчу. Анда ал эч нерсе жазчу эмес, баардыгы жакшы, туруп калдым дей берүчү. Көрсө, такыр башка экен да. Аргасы кеткенде агынан жарылган экен. Эмне кылуу керек?
– Алып келүү керек. – Анын көкүрөгүндөгү суроону угуп тургансыган курбусу чечкиндүү үн катты. – Ооба, антпесе болбойт. Алып келүү керек. – Дамиранын бүтүмү да ушундай болду. Экөө жолго камынып бүлүнүп калышты. Ал кезде төртүнчү курста окушчу. Жакшы санаалаш кыздары менен кеңешип көрүштү. Эч кимиси каршы болгон жок. Колдорунан келген анча-мынча акча чогултуп беришти.
Чакан айылдан эч нерсе катып, эч нерсе жашырып ката албайсың. Баардыгын билип турушат, көрүп турушат. Кыбыр эткен нерсе – шыбыр болуп, күбүр болуп желге айланат да, айыл аралап жөнөйт. Ошол жел бир күнү эле: «Фрунзеден эки кыз келип, Асанды машинага салып кетиптир. Ооруканага жаткырат экен» – деп оң тараптан согуп өтсө, «жок ой, ал деген Асандын сүйгөн кызы экен, Фрунзеге алып барып үйлөнөт имиш» – деп сол тараптан дагы бири зып этет. Аны уккан эл өз кулактарына өздөрү ишенбей деңдароо. «Мурда кыздарды жигиттер ала кача турган. Эми кыздар жигиттерди ала кача баштаган экен да. Анысы го ал болсун, үч жылдан бери төшөктөн тура албай, шору шорподой кайнаган жигитти ала качат дегени эмнеси, ботом. Ушундай да шумдук болчубу. Андай эрдик кыла турган да кыздардан тирукмуш жан жаралат экен го бул дүйнөдө. Тобо, деги бул өзү акыр замандын белгиси эмеспи» – деп элейишкендер болду. Жок, бул акыр замандын белгиси эмес болучу. Бул бийик адамкерчиликтин, ашкере боорукердиктин, жүрөктөгү эрктин белгиси эле. Муну көптөр түшүнүшпөдү. Акыл-сезимине сиңире алышпады. Өз деңгээлдерине жараша, ар кандай баалап кала беришти. Алар менен иштери эмне, кыздар ары чуркап, бери чуркап жүрүшүп, акыры Асанды ооруканага жаткырышты. Дарылоо кайра башталды. Бул дарылоого дагы бир дарылоого кошулду. Ал – Дамира менен Асандын ортосундагы сезим эле. Баарынан күчтүү дары – ушул болду. Ал жигиттин өчүп калган үмүтүн дагы бир ирет жандырды. Ошол үмүт анын тынчын алып: «Сенин жатып калышың жарабайт. Сен турууга, басууга тийишсиң. Буга милдеттүүсүң. Анткени сени Дамира аттуу керемет кыз сүйүп, сени күтүп жатат. Аны күттүрүүгө, анын сүйүүсүн соолутууга акың жок. Сенин алигиче тирүү жатканың – анын жан үрөгөн аракети. Демек, сен ага өмүрүң менен милдеттүүсүң. Ошол милдетиңдин өтөөсүнө чык. Уктуңбу, антпесең сенин адамдыгыңдын тыйынча кереги жок» – деп жатты. Күнү-түнү кулак-мээсин жей берди. Өзү да ошол үмүтүн бучкактап, этегинен мыкчып кармап алды.
Оо, анан бир күнү керемет болду. Турду! Асан турду! Кош балдак менен алгачкы кадамын шилтеди. Жок. Өткөндө биз жаңылыптырбыз. Өзүбүздү алсыз сезип кетиптирбиз. Көрсө, биз деле тагдырдын алдында өтө эле салбыраган мажүрөө эмес экенбиз. Ага деле каяша кылып, аны менен күрөшүүгө чамабыз бар экен. Кудуретибиз бар экен. Бул үчүн болгону бири-бирибизге көңүл бурушубуз, бири-бирибизге кайрымыбыз, мээримибиз, сүйүүбүз болушу керек экен. Ошондо тагдыр кыйынчылыгы, анын запкысы жалтанат экен, биздин биримдигибизге, сүйүүбүзгө туруштук бере албайт экен. Качып кетет экен. Ушуну эсибизден чыгарбайлычы, дайыма эсибизге сактайлычы…
Асан ооруканадан чыкканга чейин Дамира курбулары менен тамандары жыртылып жүрүп, батир таап коюшту. Анан аны таксиге салып, түз эле батирди көздөй жөнөштү. Ошентип, экөө үйлөнүп алышты. Дамира окуусун бүткөндөн кийин Караколго келишти. Дамира редакцияга орношту. Асан бир досунун көмөгү менен саат оңдогонду үйрөндү да, саат мастерскоюна ишке кирди. Батирден батирге көчүп жүрүштү. Мунун эмне экендигин эми айтып олтуруунун зарылдыгы жок го. Дени-карды соо, телегейи тегиз жандар үчүн мунун кандай түйшүк экени белгилүү эмес. Ал эми Асан үчүнчү? Дамира үй үчүн түн уйкусун, күн тымын таштап койду. Асанды коляскасына сүйрөп алып, кирбеген эшиги, барбаган тешиги калбады. Кудайга шүгүр, маңдай тердин акыбети кайтты. Ушул үйдү алышты. Кыздуу болушту. Мына ушундай ажайып адамдар жакындан таанышып, алардын үйүнө туш болду Акун. Ал ушундай достуу болгонуна кубанычтуу эле.
Күр-шар түшкөн чоң турмушка аралашкан Акун таптакыр башка дүйнөгө келип калгансыды. Анын үстүнө бул дүйнө өзгөчө, чыгармачыл адамдардын дүйнөсү болучу. Алар менен бир мекемеде иштөө, алар менен мамилелеш болуу ага көп нерсени бере баштаганын көп өтпөй эле сезди. Чыныгы сабакты турмуштун өзүнөн алган алда канча жемиштүү болот турбайбы. Жазуучу Горькийдин «университетине» эми түшүнүп жүрөт…
«Кымбатым Акун, газетага жумушка орношуп алганыңа бир чети кубанып, бир чети кооптонуп турам. Албетте, газеттин өзүндө иштеш сен үчүн сыймыктуу, пайдалуу. Турмуштун кайнаган чордонуна аралашкан чыгармачылыгыңа көп өбөлгө болору бышык. Бирок, мени кооптонткон нерсе – жумушуң өзүңө оордук кылбайбы, ден соолугуңа зыяны тийбес бекен? Анын үстүнө бирөөнүн үйүндө жашоо сага бир топ ыңгайсыздыктарды пайда кылат болуш керек. Мен билем, сен эрктүүсүң, көп нерсеге чыдайсың. Кыйынчылыктарга төшүңдү тосуп жүрө бересиң. Өзүңдү да карай жүр, берекем. Ден соолугуңду бузуп алба, суранам. Экөөбүздүн жүз көрүшүүбүздүн тез арада болушун Теңиримден суранып жүрөм. Ылайым ал күн экөөбүздүн шыбагабызга туш келсе экен. Жумушуң ага өз залалын тийгизип койбос бекен?» Анаранын кийинки келген катында ушундай саптар бар экен. Кандай боорукер жан. Колу жетпесе да, ою менен жетип, ал үчүн кабатырланып, ал үчүн санааркап жатышы Акундун жүрөгүн элжиретип жиберди. Канаты болсо азыр эле учуп жөнөгүсү келип кетти. Тилекке каршы, канаты жок эле. Ошонусу ырас болуптур. Анткени канат талыйт, шилтелбей, жарым жолдон далп эте түшүп калышың ыктымал. А анын башка канаты бар. Ал эч убакта талыбайт, чаалыкпайт. Анын аты – сүйүү. Ал үчүн алыстык, ар кандай тоскоолдук деген нерсе жок. Болгон күндө да жарып өтөт. Мына ошол канаты аны Анараны көздөй чакырып, аны көздөй тынымсыз умтултуп жатты.
Жок. Болчудай эмес. Мындан нары күтүүгө, кусанын кусаматында эзилип жүрө берүүгө кудурети түк жетчүдөй эмес. Өзү бул жерде болгону менен бүтүндөй жан-дүйнөсү алыста, өзүнүн асылы Анарада. Ага жолугуп, аны менен жүз көрүшүп келбесе болчудай көрүнбөйт. Тоо тараптан элкин соккон айдарым шамалды эмне менен токтотууга болот? Эми ошо сыңары анын баягы өлөрман өжөрлүгү кармады. Андай кезде ага алдынан эч бир тоскоолдук көрүнбөй кала турган. Мына, азыр да ошондой болду. Көз учунда бир гана максат турду. Бир гана мүдөө турду. Ал – Анарага, өзүнүн өмүр бою издеп, өмүр бою бир көрүүгө зар болуп келе жаткан адамына жетүү эле. Анан күндөрдүн биринде баардык нерсесин жыйыштырып, экинчи орунга койду да, канатында күн нуру ойногон самолетко олтурду. Ал анын бардык көйгөйлөрүн аэробекетке таштап туруп, Ошту көздөй салып уруп жөнөп берди.
Канат алдында тытылган кебездей жайылган ак булуттардын учу-кыйырына жете албай көз талыйт. Бирде жайыла берип, бирде залкар тоодой түрүлө бет алдыдан торой чыгат. Бараткан багыттан адаштыргысы келгендей коюулана калат. Бир калыпта дүрүлдөгөн самолет анысын тоготуп койбойт. Көрмөксөн боло сүзө качырып аралап өтөт. Ошого ардана түшкөндөй алдыдан дагы бири, андан зору көрүнөт. Менменсине төшүн тосот. Кайда-ан. Самолеттун бир тал кылын кыйшайта албай, мыш болуп кала берет.
Акун илюминатордон чубалжыган булуттарды тунжурап карап олтурду. Күн көзү анда-мында жылт эте көрүнө калат да, кайра жок болот. Бардык тарап булуттарга чулганган. Бул учурда анын да ою ушул булуттардай чубалжып, удургуп бараткан. Булут аралаган анын бул сапары эмнеге алып барат болду экен. Алдыда аны эмне күтүп турат? Жакшылыкпы, же мобу булут сыңары колго кармалбаган, жукпаган бир маанисиз нерсеби? Балким, мунун бардыгы жеңил ойлуулук, болгону али алыстай албаган балалык кыялынын гана үлбүл эткен үзүрүдүр. Сүйүү дегени болгону ошонун бышпаган жемишидир? Жок. Ушундай да болчу беле. Бул эмне деген коркунучтуу, дөөдүрөгөн ой. Кайдан чыга калды бул каран калгырдыкы.
Ал андан алыстагысы келгендей, башын силкип алды. Самолет дале ак булуттарды аралап баратты. Тээ алыста, алды тараптан карайган бир нерселер көрүнө баштады. Тоолор экен. Жыртык булуттардын арасынан асмандын алакандай үзүктөрү да көрүнө калат. Ал тарапта күн ачык окшойт. Чын эле, бир аздан кийин күн нурлары салааланып барып, анан самолетту кучагына ала жаркытып жиберди. Ичи да жарыкка толо түштү. Булуттар артта калды. Аны менен кошо эми эле Акундун көңүлүнө көлөкө түшүрө калган ой да жете албай, кайдадыр адашып калды. Анын ордун күн нуруна жуурулушкан Анара жөнүндөгү ой ээледи. Көз алдына анын сүрөттөгү элеси тартылды. Жумшак жылмая карап турду. Төрт жылдан бери ушу. Бир калыпта ага карап турганы турган. Эми бир аздан соң сүрөтүнө эмес, өзүнө кезигет. Ак баракка жазылган сөздөрүн окубай, аны өз оозунан угат. Колун кармайт. Бул учурду канчадан бери зарыга күтүп жүргөн. Мына, ошол көксөткөн күн акыры келип жетти. Экөөнүн ортосундагы эңсөөнүн ушунчалык узак жолун канатына күн кондурган самолет улам кыскартып, алгачкы кездешүүнү тездетүүгө ашыккандай ыргагын жазбай дүрүлдөйт. Алгачкы кездешүү. Мындай учур адамдын өмүрү сымал бир гана жолу келет. Сүйүшкөн эки жүрөк үчүн анын кымбаттыгы ушунда. Асылдыгы ушунда.
Жүрөгүнөн орун алган адамынын жергесине алып келген самолет ылдыйлап барып, тилкеге конду. Жүргүнчүлөрдүн бардыгы түшүп кетишкен соң Акун козголду. Чоочун жер, чоочун эл. Негедир апкаарый самолеттун жанында бир саамга туруп калды. Анан жүргүнчүлөр агылып кетип бараткан тарапка басты. Эки көзү тиги темир кашаанын наркы жагында турушкан адамдарга кадалды. Алар ушул самолеттун жүргүнчүлөрүн күтүп турушкандар окшойт. Он, он бештей бар. Алардын арасынан Анаранын караанын издеп, заматта чабыттап чыкты. Анын дидары ага али бейтааныш болсо да, сөзсүз тааныйт. Буга бөркүндөй эле ишенет. Сүрөттөрү бар. Алар анын карегине эчак эле чөгүп кеткен. Андыктан аны миңдеген кыздардын арасынан жаземдебей тааныйт. Бирок, азыр ошол сүрөттөгү кымбаты негедир карегине илинбей атты. Турган кишилер улам бирөө менен кучакташа көрүшөт да, ээрчитип жөнөйт. Ошентип олтуруп, бир маалда ал аэропортто өзүнүн соксоюп жалгыз калганын көрдү. Бир капталы эңшериле түшкөнсүдү. Айланасындагы адамдар көзүнө көрүнбөй, ээн аралга туш болуп калгандай коңултактады. Бери чыгарда, кече күнү телеграмма жиберген. Өткөндө телефондон сүйлөшкөндө бул жерден күтүп алмак. Анан келбей калганы эмнеси? Же бир зарыл жумушу чыгып калды бекен? Балким, телеграмма колуна тийбей калгандыр? Ушул ойго сууй түшкөн шаабайын сооротуп, таксилер турган жерге келди.
Шаардын борбордук бөлүгүнө жайгашкан «Алай» мейманкасынан орун алып коюп, кайра көчөгө чыкты. Өйдө-төмөн агылган эл. Зуу-зуу эткен машиналар. Ал жашаган шаарга караганда мында элдин көптүгү дароо байкалды. Адатта чоң шаардын турмушу да чоң, кымгуут болот эмеспи. Ошол турмушка аралаша албай, окчун тарткан Акун мейманкананын алдында нары-бери басып жүрдү. Улам саатын карап коёт. Ал мезгилдин шуулдап өтүп жаткандыгын так көрсөтүүдө. Мүмкүн, кечигип аэропортко бара албай калса бул жакка келер, ушул ой алаксытат.
Бул жерден вокзалга чейин жакын эле экен. Ал жакка барып кыйма-чийме түшүп келип, кетип жатышкан автобустарды карап олтурду. Ар бир келип токтогон автобус анын өчүп бараткан үмүтүн көз ирмем аралыкка жандыра коёт да, кайра өчүрөт. Тетигинде дагы бир кичирек ак автобус бери бурулду. Акырын жылып келип Акун олтурган жерге бет маңдай токтоду. Айнегинде Анара жашаган айылдын аты жазылып турат. Жүрөгү булкуп алды. Ордунан туруп жакын келди. Жалаң эле кемпир-кесектер түштү. Киши калбай калганда шофердон сурады:
– Сиз Эшмеден келдиңизби?
– Ооба.
– Ал тараптан дагы автобус келеби?
– Жок, бул акыркысы. Бир сааттан кийин кайра жөнөйм. Сиз Эшмеге барат белеңиз?
– Жок, бирөөнү күтүп жатам.
Акун саатын карады. Бештен өтүп калыптыр. Демек, ал бүгүн келбей калды окшойт. Ындыны өчүп, шылкыя басып, вокзалдан чыгып, мейманканага келди. Бөлмөдө жылдыздуу бир жаш жигит олтуруптур. Аны менен деле сүйлөшкүсү келбеди. Бөлмө аябай ысык, үп болуп турат. Дем алуу кыйын. Кайра тышка чыкты. Жол боюнан бир стакан газдалган суу алып ичти. Ал кечээ кечинде тамак ичкен. Ошол бойдон наар алганы ушул. Бирок, курсагынын ачка экенин сезген жок. Эч нерсе жебестен жатып алды. Кирпиги катып калгансып көзү ирмелбеди. Таң атканча ар кандай ойлордун тыткынынан кутула албай чыкты. Эртең менен башы салмактанып, өзүн оор сезип турду. Мейманкананын ашканасына баратып, кайра айныды. Жүрөгүнө эч нерсе баскыдай эмес. Администратор аялдын терезесине келди:
– Мени эч ким издеген жокпу?
– Жок. А сизди ким издеши керек эле? – Жоон-жолпусунан келген аял ага кызыгуу менен карап калды.
– Бир кыз келмек.
– Жок. Эч ким келген жок сизди сурап. – Негедир анын үнү оройлоно чыгып, жүзү мисирейе түштү. Анын мынчалык бир заматта өзгөргөнүнө түшүнө албай, нары басты. Вокзалга барып, кечээки автобусту күтүп олтурду. Ал саат тогузда келди. Жок. Мында да жок. Эмкиси он экиде, анан төрттө келет. Балким, жумушунан бошоп, чыга албай жаткандыр? Ал Мады айылындагы ооруканада иштөөчү. Эки күн иштеп, үч күн бош болом дечү эмес беле. Мүмкүн кезмети ушул учурга туш келип калган болсочу? Анда эртеңке чейин күтүүгө туура келет. Жок, ага чейин чыдай алчудай көрүнбөйт. Ага жолугушу керек. Антпесе болбойт. Ошончо жерден келген ушу турган Мадыга жетпей калмак беле. Ал ордунан туруп, ошол айылга кете турган автобуска олтурду. Бир эшиктүү эски автобус экен. Ичине элди шыкап алып, калдырап-шалдырап кетип баратты. Ансыз деле үп болуп, күн ысып турган. Эми чучуктай автобустун ичи ого бетер ысып чыкты. Бир жагынан бензин жыттанып, дем алуу кыйындады. Акун олтурган терезе ачылбайт экен. Мурда эле терчил эле. Эми мончоктогонун айтпа. Чекесинен куюлган тер көздөрүнө кирип ачыштырып жатты. Андан ылдый мойнуна куюлат.
Калдыраган автобус улам бир айылга токтойт. Жол арбычудай эмес. Бирин-бири жөөлөшкөн жүргүнчүлөр. Токтогон сайын бири калып, бири түшөт. Мадынын алыс-жакыны али белгисиз. Мына кызык, түптүз жолдо кетип бараткан автобус бир маалда капталына ооп калса болобу. Антсе деле кетип баратты. Неге токтобойт, ичиндегилер эмне үчүн ызы-чуу түшүшпөйт? Эч кимиси унчукпайт. Азыр кулайт. Шофер эмнени карап баратат, токтотпойбу. Акун үнүнүн жетишинче кыйкыргысы, автобусту токтоткусу келди. Бирок, негедир үнү чыкпай койду. Антсе деле өз кыялында: «Токто! Автобусту токтотуп койгулачы. Азыр кулайт. Ой, эмне мелтиреп олтурасыңар? Кулап баратканыбызды сезбей атасыңарбы? Же эмне, баарыңар жаныңардан аша кечкен жансыңарбы? А менин өлгүм келбейт. Жанымдан тоё элекмин. Өлүүгө эч тийиш эмесмин. Мени күтүп жатат. Мен мында автобустан кулаганы эмес, өз сүйгөнүмө кезиккени келгем. Ага сөзсүз жолугушум керек. Адамдар, айланайын адамдар! Мени жолдон калтырбагылачы. Сүйгөнүмө бараткан жолумду тоспогулачы. Ушул күндү өмүр бою эңсеп, өмүр бою самап, өмүр бою күтүп келе жаткам. Эми жетеримде автобус кулап баратат. Кантип ушундай болсун. Деги, бул тагдыр дегениңдин адилеттиги барбы? Болсо – кайда? Түнөргөн асманымдан жарык жылдыздын үзүрүн улам көрсөтүп коюп эле, кайра өчүрө береби? Бул эмне деген келекеси, эмне деген шылдыңы? Жок, бул жолу анте албайсың, тагдыр. Дайыма эле жеңиш сен тарапта болбойт. Бул өзү адилеттик эмес. Мага дайындап койгон кырсыгыңды токтот. Жок дегенде бир жолу. Көксөп жүргөн, көксөп келген асылыма бир жолугуп алайын. Андан кийинкисине ыраазымын. Анара, мен сага баратам. А сен неге келбей койдуң? Же мага кезиккиң келбедиби? Мени менен катар баскандан уялдыңбы? Балким, сүйгөнүң деле жалгандыр? Анда эмне үчүн башында айтпадың? Же сен дагы бир келекелеп алайын дедиңби? Шылдыңдап алайын дедиңби? Андай болсо ошо оюң аткарылды. Бооруң эзилгенче күлүп ал. Жок. Мен жаңылып жатам. Сен эч убакта антпейсиң. Андай иш сенин колуңдан келбестигин эң сонун билем. Сен мени сүйөсүң. Бул дүйнөдө мендей пендени бир гана жан сүйөт. Ал – сенсиң, Анара. Сен жөнүндө калпыс ойлоп алганымды кечирип койчу. Мындан ары кайталанбайт. Сага баратам, кымбатым. Азыр жетем. Неге автобус кыйшайып баратат? Азыр кулайт. Токто! Токто!» – деп кыйкырып баратты.
Жанында олтурган жигит аны ийнинен акырын жөлөдү. Көрсө автобус жантайбай эле, Акун өзү бир капталына ооп баратыптыр. Көңүлү караңгылап, башы айланып жатты. Тиги жигит жөлөбөгөндө кулап түшмөк. Алдындагы туура темирди эки колдоп бекем кармады. Көл-шал түшүп тердеп атты. Көйнөгү чылпылдап чыкты.
– Үкөм, кыйналып баратасыңбы, жүзүң купкуу болуп чыкты, – деди катарындагы орунтукта олтурган орто жаштагы болук аял.
– Эч нерсе эмес, көңүлүм караңгылап кетти. Азыр жакшы болуп калам. Мадыга чейин дагы алыспы?
– Жакын калдык, сен Мадыга барасыңбы?
– Ооба. Жеткенде айтып койсоңуз. Мен бул тарапка биринчи сапар келатам.
– Макул. Алыстан келатасыңбы?
– Көлдөн, Караколдон. – Ал чекесиндеги терин суу болгон жүзаарчысы менен сүрттү. Башы айланып, кускусу келди. Темирди бекемирээк кармап, эки колуна башын жөлөдү. Көзү караңгылап, автобустун ичиндегилер үрүл-бүрүлдөп жакшы көрүнбөй жатты. Жыгылып калбасам экен, жыгылып калбасам экен деп, тынымсыз кайталап баратты. Жанагы аял бир маалда:
– Мадынын кай жерине бармак элең, – деп сурады.
– Ооруканасына, – деп араң жооп берди Акун.
– Анда центрден түшүп калсаң болот. Жеткенде айтып коём.
– Ырахмат. – Ал аял айткан жерден түшүп калды. Көңүлү дале караңгылап, буттары чалыштайт. Четтен карап турган бирөө болсо мас деп ойлоору бышык. Минтип баса алгыдай эмес. Бир-эки ирет жыгылып барып оңолду. Жакын ортодо кишилер деле көрүнбөйт. Олтуруп эс ала турган да жер жок экен. Ал бет маңдайдагы кичинекей бастырмага кирди. Наркы бөлмөдөн шыпылдаган жаш бала чыкты. Бул жер ашкана сыяктуу жай экен. Жылуу, даамдуу тамактын жыты бур этти. Ошондо эстеди. Бардык ой-санаасын Анара ээлеп, ага кезигем деп декилдеп жүрүп, Ошко келгенден бери оозуна наар ала элек болучу. Кечиндеги бир стакан газдалган сууну эсепке албаганда, үч күн бою тамак ичпептир. Эми ичип, бир кыйла олтурган соң башынын айланганы басылып, көңүлү ачыла түштү. Денесине кубат киргенсиди.
Оорукана төрт-беш көчө төмөн тарапта экен. Короосуна кирип өтүп бараткан бир келинден Анараны сурады. Анын айтуусу боюнча ал мындан үч күн мурда отпускага чыгыптыр. Садырбай айылындагы жашаган батирине кетиптир. Ал айылдын дарек-дайнын сурамжылап алып, кайра тартты.
Бир беттүү айылдын ортосундагы аялдамадан түшүп калган Акун кай тарапка басарын билбей, сааамга туруп калды. Тоо тарапты көздөй кетчү жолдун жээгиндеги туурасынан жаткан узун теректе үч киши кобурашып олтурушуптур. Ошолорду көздөй басты. Өздөрү тарапка келаткан чоочун жигитти үчөө тең кызыга карап калышты.
– Саломалейкумдар!
– Алекумассалом. – Үчөө тең жарыша алик алышты. Ал сөздү эмнеден баштасам экен дегендей туруп калды. Тигилердин арасынан бирөө озунуп:
– Жол болсун, иним, – деди.
– Ушул айылда Анара деген келин жашайт. Ошону издеп жүрдүм эле.
– Ал окуган келинби же иштеген келинби? – Чокчо саал арык киши бүшүркөй сурады.
– Мадынын ооруканасында иштейт. Өзү Эшмелик болот.
– Абды аканын кызы эмеспи, – деп сурады баятадан бери унчукпай олтурган кара киши.
– Ошол. – Акун жогун тапкандай жандана түштү.
– Ал кызды тааныйм. Бирок, ал бул айылда турбайт. Эшменин өзүндө жашайт. Жумушуна автобус менен эле каттап турса керек.
– Эшмеге кандай барсам болот? – Акундун көңүлү чөгө түштү.
– Кайра Ошко түшсөң автовокзалдан Эшменин автобусу кетет. Ошого олтурсаң болот.
– Өзүң кайдан келген баласың, уулум. – Четте олтурган карыя сурап калды.
– Көлдөн.
– Алыстан келипсиң. Убара болгонуңду карачы.
– Эч нерсе эмес. Болуптур эмесе, жакшы калыңыздар.
Акун эми эле автобустан түшкөн аялдамага бет алды. Ушул учурда бери бир жүк тарткан машина бурулуп калды. Олтурган үч кишинин бирөө тура калды.
– Токтой турчу, уулум. Мобул Эшменин машинасы боло турган эле. Сурап көрөйүн. Балким, ала кетер.
– Акбар экен, бул жигит ошол кыздын таекелеринен болот. Жеткирип коёт, – деди дагы бирөө ордунан козголуп. Биринчи турган киши машинаны токтотту. Шофер менен бир азга сүйлөшүп туруп, анан Акунга кайрылды:
– Жеткирип коёюн дейт, кел олтур. Эшигинин алдынан түшүрүп коёт.
– Чоң ырахмат, аба. Жакшы калыңыз.
Кум төшөлгөн жол кыйла өр экен, машина күчүркөнө дүрүлдөп, анча бийик эмес адырларды беттеп баратты. Жолдон кол көтөргөн эки-үч кишини алды. Чоң, кагыраган таштуу сайды жээктеп жүрүп олтуруп, чачкын үйлөр жайгашкан чакан айылдын кире беришиндеги дөбөдөгү үйдүн жанына токтоду. Дөңгөлөктүн алдында шаркырап суу агып жатты. Анара жашаган үй ушул окшойт. «Баса, бул шофер менин Анараны издеп жүргөнүмдү кайдан билет? Мен ага эч нерсе айтканым жок го. Балким, жанагы кишилер айткан чыгар?» – деп ойлогонго үлгүрдүАкун. Тигил дөбө тарапта бир кемпир көң үйүп жаткан экен. Колдору менен белин жаза берип, бери басты.
– Жакшысызбы, эже? Күүлүү-күчтүүтурасызбы?
– Кудайга шүгүр, айланайын.
– Эже, Анара үйдөбү?
– Жок, эки күндөн бери эле Ошко түшүп кетип атат. Көл тараптан бирөө келген имиш.
– Ошол киши бул жакка келатыптыр, жолдон мен салып келдим.
Кемпир машинанын бул тарабына өттү. Бирок, суу шаркырап агып жаткандыктан кабинага жакындай албады. Акун эшикти ачып:
– Жакшысызбы, апа, – деди.
– Жакшы, кудайга шүгүр, айланайын. Сен – Акунсуңбу?
– Ооба, апа.
– Жакшы жүрөсүңбү, уулум? Сени келет эле деп кечээтен бери Ошко түшөт. Кечээ эртең менен барып, сени таппай келиптир. Бүгүн да эрте кеткен. Келип калаар маалы болуп калды. Түш, айланайын. Үйдөн күт. – Кемпир кык болгон колдорун кага, белдемчисин оңдоп байлады.
– Ырахмат, апа. Мен кайра Ошко кетишим керек. Анара келип калса айтып койсоңуз. Мен Оштон, «Алай» мейманканасынын алдынан күтөйүн. Жакшы калыңыз, апа.
– Үйдө эле туруп турсаң болмок, уулум. Жакында келип калат эле. – Ал үйгө кирип табакка нан, бал, сары май салып чыкты. – Жок дегенде нан ооз тийип кет. – Анан машинанын наркы тарабына өтүп, шоферго кайрылды:
– Акбар, бул баланы Садырбайдын жолуна түшүрүп кой, айлайын. Автобусунан кечигип калбасын. Кап, бул жакта эле калса болмок.
– Кам санабаң, эже. Орто жолго таштамак белем. Өзүм салып жиберем.
Бул түнү деле тыңгылыктуу уктай алган жок. Бирок, Эшмеге барып, Анаранын апасына кезигип келгенине, ал кишинин жакшы мамиле кылганына кубанып калды. Көңүл чөгөргөн ар кандай ойлор алыстай түштү. Көрсө, Анара деле жөн жүрбөптүр да. Эки күндөн бери кезиге албай, беймаза болуп жүргөн экен. Мейманканадан кандайча көрүшпөй калды экен? Эмнеси болсо да, бүгүн кезигет болушубуз керек деген ойдо Акун эртең менен эртерек чыгып, мейманкананын алдында аркы-терки басып жүрдү. Буттары талыганда жол жээгиндеги темир кашаанын кырына олтурат. Көз айрыбай караганы – вокзал тарап. Анараны ошол жактан келет деген ниетте. Вокзалга барып келсемби деп ойлоп, кайра айныды. Мүмкүн ал башка тараптан келип калса, дагы кезикпей калабы. Ушул ой бул жерден алыстатпай кармап атты.
Бүгүн да күн ысык болчудай. Бул жер бүтүндөй калың бактын саясына көмүлүп турат. Антсе деле али көтөрүлө элек күндүн аптабы чеке нымшытып сезиле баштады. Көйнөгүнүн жакасын чечип койгон Акун, темир кашаага жөлөнүп, заңгыраган чоң жолдон өйдө-төмөн кубалашкан машиналарды бир карап, вокзал жактан келаткан адамдарды бир карап турган. Негедир бир маалда кудум бирөө чакырып жаткандай, арка жагын жалт карады. Меймакананын кире бериш тепкичинин жанында көпөлөктүн канатындай жупжука, көк көйнөк кийген, бир өрүм олоң чачын аркасына таштап койгон жылаңбаш, тал чыбыктай солкулдаган арык, шыңга бойлуу кыз өзүн карап туруптур. Акун дароо тааныды. Жүрөгү азоо тайдай туйлап кетти. Негедир өзүнүн алсырай түшкөнүн сезди. Муундары калтырап чыкты. Колдору темирге карыша калыптыр. Ал акырын чыгарып, анысын билгизбеске тырышып, түз эле аны беттеди. Ал да бери басып, ага жакындады. Бул – Анара болучу!
Дайыма ушундай: эзели өз күчүнөн кайтпастай долулана кычыраган кыш кези келгенде шайманы кетип, уяң кыздай үлбүрөп келе жаткан көктөмгө ордун берет да, арка жагын кылчак-кылчак карап узай берет. Ал эми кеч күздө сарбаригин күбүп, кымбатынан ажырагандай томсоргон дарак жадыраган жазда кайрадан жашылга оронуп, ак жайдын сөөлөтүнө чөмүлө кулпуруп чыгат. Бул – мезгилдин айлампасындагы туруктуу ыргагынан бузулбаган эреже. Табийгат аттуу түбөлүктүү карыянын мыйзамы. А тагдыр – адам тагдыры такыр андай эмес. Анын жадыраган жазынан ызгаардуу кышы арбын. Ошол жаздын мээримине бир жылына албай, кыштын, тагдыр кышынын ызгаарына кайыгып, кайып келген жалгыз өмүрүн сая кетирип алгандар канча. Андай бечаралардын соңунан бараткандарчы. Жашырганда эмне, алардын жоон ортосунда Акун да бар болучу. Муну өзү да мойнуна алат. Ал ошо ызгаарга кайыгып жүрүп, жедеп көнүп бүткөндөй деле болгон. Аны тоготпой, ага көнүмүшүндөй, ал гана эмес маңдайына жазылган жакынындай сезип, ансыз бир нерсесинен кемип, бөксөрүп кала тургансып көрүнүп да кетүчү. Бирок да, пенде дегениңдин табияты эч нерсеге көнбөй турган өзүнчө бир көкбет нерсе турбайбы. Ал дайыма жакшылыкка, тагдыр жазы деген ажайыпка тынымсыз умтула берет экен. Ошого жетүүгө жол издей берет экен. Муну Акун өз жонтериси менен билет. Басып келе жаткан өмүр жолу, кечирип келе жат-кан күнүушуну данистелеп турат.
Ооба, аны тагдыр өзгөлөрдүкүнөн айрымаланган өзгөчө бир жолго салып койгон. Түзүнөн – дабаны арбын, жазынан – кычыраган кышы көп. Ошол жолдо канча адашып, канча бир көз мелжиген дабандарда кайыкпады дейсиң. Ошентип жүрүп, куурап калган дарактар менен катар эле жазгы баарда мөмө байлап, жемиш бергендерин деле тапты. Алардан терип алып, таңдайга татыган даамын татты. Чаңкоосун балдай таттуу ширесине кандырды. Ак жайдын аптабында саясына жан сергитти. Бороондо баш калкалады. Бирок, баары бир булар ага жетишсиз эле. Жан-дүйнөсү дале бөксө, дале кемтик эле. Мына ушу анын жашоосун акырындык менен какыраган чөлгө айландырып, ичтен соолутуп бараткан. Ушундай кезде Анаранын биринчи катын алды. Бул анын тагдыр жолундагы жаздын алгачкы жышаанасы эле. Ал акырындык менен жүрүп олтуруп, кызгалдагы жайнаган жадыраган жазга айланды. Ал жөнөкөй жаз эмес эле. Ал Акундун жүрөгүнөн биротоло түнөк тапкан сүйүүнүн жазы болучу. Ошол жаздын гүлдөрүнүн ачылганына төрт жылга айланган. Бул мезгилдин ичинде мына ошо керемет гүлдөрдү өстүргөн асылзат жанга жолуга албай, санаасын сарбариктей сапырылтып, кусанын зилине белчесинен батып, бушайман бир жашоодо ушаланып, же бар болбой, же жок болбой келе жаткан. Эми ошол керемет жандын жанына дүкүлдөгөн жүрөгүн тынчыта албай басып келди.
– Саламатсыңбы, Акун? Келишиң менен. – Анара батына бербеген кейип менен колун сунду.
– Саламатчылык, Анара. Кандайсың?
– Жакшы, кудайга шүгүр. Эки күн күттүргөнүм үчүн кечирип койчу, Акун. Администратор сен жөнүндө эч нерсе айтпай койду. Эки мейманкананын ортосунда жүрдүм. Бул жерде эркекти издеген аялды жаман көрүшөт.
– Эч нерсе эмес, Анарка. Сени өмүр бою күтүп келгем. Эми деле ошончо күтүүгө даярмын. – Акун анын жупжумшак, жылуу колун кыйлага чейин кармап, кое бербей турду. Анаранын жалжылдаган сүйкүмдүү көздөрүнөн бактыга туна жылмайып турган өзүнүн элесин көрдү. Ошол көздөрдүн түпкүрүнө биротоло чөгүп кетүүнү эңсегендей тура берди. Анан экөө ээрчише басып, мейманкананын наркы жагына өтүштү. Мажүрүм талдардын салбыраган саясында көчө жээктеп жай баратышты. Мындайда оюңа оңчулуктуу сөз келбей калат тура. Баягы барактарга батпаган сөздөрдүн бири жок. Балким, бул алгачкы кездешүүнүн сүрүдүр.
Ар бир жердин өз сыймыгы, өз ыйыгы, өз көркү болот. Көл өрөөнүн көгүлтүр көлсүз, Таласты Манастын күмбөзү менен кең токоюсуз, Ош аймагын Сулайман тоосуз элестетүү мүмкүн эмес. Бул тоонун дайнын Акун эчактан бери билет. Газета-журналдардан сүрөтүн далай көргөн. Бирок, ага качандыр бир кезде барып, топурагына бутумду тийгизем деп эч ойлобогон. Мына, насип буйруп эми анын этегине келди. Машина тээ жогору, жолдун имерилген жерине дейре жеткирип коюп, кайра тартты. Андан нары тепкич менен жогору чыгышып, үңкүрдүн ичине киришти. Ортороок ченинде жогору чыга турган, бир гана киши баскыдай, кууш темир тепкич бар экен. Бир кыйла тик орнотулуптур. Бут кое турган таманына алакандай эле ичке темир төшөлүп коюлган экен. Эки тарабында темир кармагычтары да бар. Мындай тепкичтен мурда ал өмүрүндө чыгып көрө элек болучу. Ал эми азыр чыга аламбы, чыга албаймбы деп ойлонуп олтурбады. Шыдыр жөнөдү. Анын жогору чыгууга ниеттенгенин билген Анара айнытууга батына албай артынан акмалады. Тигинде турган бейтааныш бир жигит басып келди:
– Тепкич өтө бийик, чыга алар бекенсиз, кандай жардам берсем, – деди. Ал Акундан кыйла кичүү көрүндү. Кичи пейил бул жигитке ичи жылый түштү.
– Ырахмат иним. Тепкич кууш, тик экен. Мени кармай албайсың го. Өзүм аракет кылып көрөйүн. Жыгылсам – жер көтөрөт. – Акун күлүп койду. Анара колунан кармай калды:
– Анда чыкпай эле коелучу, Акун.
– О жыгылбаңыз, биердин бардыгы темир, бетон. – Жигит да кабатырлана түштү. – Бийиктен жыгылып кетсеңиз эмне болосуз?
– Кабатырланба, иним. Коркпо, Анарка, мен ошончолук эле мажүрөө жан болбосом керек. Ушунча жерге келип алып, анан Сулайман тоосуна чыгып, бир тооп кылбай кетсем болбос. Анын үстүнө азыр жанымда периштем бар. Анын колдоосу менен чыга алам. Чыгууга тийишмин. – Ал Анарага жылмая карап койду да, тепкичке бут койду. Анын таманы кыйла ичке болгондуктан балдактарды аярлап коюп, эки жагындагы кармагычтарды бекем кармап, күч менен чыга баштады. Тиги жигит арка жагынан жөнөдү. Коркунучтуу тепкичтин биринчи, бешинчи, онунчу баскычы артта калды. Жок. Чыга алат экен. Бекер эле жүрөксүнүптүр. Балким, чынында эле периштеси – жанындагы сүйгөнүнөн көрүнбөгөн кубат келип жаткандыр. Ооба, эгерде өзү жалгыз болгонунда жакындабайт эле. Эми ал ишенимдүүжөнөдү. Жер бир топ төмөн жакта калды. Алдыда дагы канча бар экени белгисиз. Жарык тээ алыстан көрүнөт. Тепкич чынында да бийик эле. Барган сайын чекесинен мончоктогон тер бет ылдый куюлуп жатты. Алынын кетип баратканын да сезе баштады. Бирок, кайра тарткысы келбеди. Негизи, ал жарым жолдон артка бурулганды жердигинен жаман көрө турган. Эми Анарасы жанында баратканда алсыз экенин көрсөтүп алчудай намыстанды. Эрдин бекем тиштенди. Бир баскычтан соң экинчисин акырындык менен, кыйындык менен артка калтырып, илгерилей берди. Алдыдагы жарык жакындап келатты. Эми бир аз чыдаса жетет. Күч менен көтөрүлүп жаткандыктан, эки колтугуна күч келип, балдагы өйкөп колдору чымырап чыкты. Бир аздан кийин күч бербей кала турган.
Жогорулаган сайын улам жарык болуп, чыгуучу жер жакындап келатты. Он-он беш тепкич калды окшойт. Демиккенин баса жогору карады. Ооба, аз калыптыр. Ал тараптан көз уялткан жарык чыгып турат. Ал негедир аны көздөй суу сыяктанып агылып жаткансып кетти. Мындай көрүнүш ага тааныш сезилип кетти. Муну бир жерден көргөн. Бирок, кайдан? Качан? Дал ушунун өзү болбосо да буга абдан окшош эле. Кайдан көрдү эле? Аа, эстеди. Муну ал «Сүйүү храмынан» көргөн. Андан бери канча мезгил өтпөдү. Бирок, баардыгы эсинде. Бир жолу түш көргөн. Ошол түшүндө Анара экөө бирге жүрүптүр. Анда жүз көрүшө элек. Ошондуктанбы, негедир анын өңү даана көрүнбөй, күңүрттөнүп атты. Дагы бир кызыгы: ал балдаксыз басып жүрүптүр. Анысы эсинде да жок. Жетелешип алып, бир жакка баратышты. Кандайдыр ээн жер экен. Анан тээ бет алдыдан бир чоң караан көрүндү. Ошону беттеп баратышты. Жакындаган сайын бийиктеп, чоңоёт. Асман мелжиген тоого окшойт. Көлөкөсү жолго түшүп турат. Аны тебелеп, экөө кол кармаша чуркап баратышты. Негедир денелеринин салмактары сезилбейт. Кудум калдыркан көпөлөктөй.
Калыбынан жазбай чуркай беришти. Жок. Бул тоо эмес экен. Заңгырата салынган храм экен. Улам жакындап келатышты. Мына, бет маңдайы даана көрүндү. Укмуштай кооздолуптур. Көздүн жоосун алат. «Бул Афиныдагы Парфенон турбайбы». Бул ой Акунду селт эттирип алды. Алар бул жакка кайдан келип калышкан? Бирок, анын жообуна баш оорутуп олтурбады. Ага чамасы жок эле. Көзүн албай баратты. Бир кызык жери – Парфенон бүтүн эле. Кечээ эле курулуп бүткөндөй. Орто жериндеги чоң эшиктен көз уялткан жарык чыгып турат. Ал негедир суу сыяктанып, Акундар тарапка агылып жатат. Экөөнү каптап кетчүдөй сезилет. А экөө андан сестенишкен жок. Түз эле көз тайгылткан ошол жарыкты беттеп баратышты. Кайдан-жайдандыр бир катуу үн чыкты. Акун туш-тарабын элеңдей карады. Бирок, эч нерсе көрө албады. «Сүйүү храмы. Сүйүү храмы». Жанагы үн ушул эки сөздү улам кайталайт. Ал күндүн күркүрөгөнүндөй добуш менен кулакка жаңырып жатты. Ага карабай экөө дале декилдешет. Жарык агылып жаткан эшиктин түбүнө келишти. Бир маалда эшик ачылып кетти. Көзгө сайса көрүнгүс түн ичинде эбегейсиз күчтүү чагылган бет алдыдан жарк эткенсиди. Ага туна түшкөн көздөрү эч нерсе көрбөй калды. Экөө жарыкка чөгүп кетишти. Ушул учурда ал ойгонуп кетти. Үйүндө жатканына адеп ишене албай турду. Анан «Сүйүү храмына» кире албай калганына аябай өкүндү. Андан бери эки жыл чамалуу мезгил өттү. Эмдигиче ошол өкүнүчүнөн толук арыла арыла элек болучу.
Жогору жактагы жарыкты көрүп, азыр ошол түшүн эстеди. «Түшүмдө кире албай калган Сүйүү храмына өңүмдө кирем». Көкүрөгүнө тык эткен бул ой ага жага түштү. Алсырап бараткан денеси чыйрала кайраттанып кетти. Баягы кадимки өжөрлүгү кармады. Эрдин кесе тиштеди. Акыркы тепкичти артка таштаганда бүт мууну титиреп, колдору чымырап эч нерсе сезбей калган. Жыгылып кетпөөнүн аракетинде олтургучка акырын жетип, көчүк басты. Мончоктогон терин Анара өзүнүн жүзаарчысы менен сүрттү. Шаар алаканга салгандай көрүнүп турду. Алыска көз чаптырып олтурган Акун «Мына, акыры Сүйүү храмына кирдим» – деп канагаттануу, кубануу менен ойлоп койду. Муну сезип тургандай, Анара анын колун сылай кармады. Акун ага ичи жылып, суктанып карап олтурду.
– Абдан чарчадың окшойт, Акун.
– Бул – бактылуу чарчоо, Анарка.
– Жетер-жеткенче жыгылып кетпесе экен деп кудайдан тилеп аттым.
– Ырахмат Анара. Кезегинде көп жыгылдым. Ошон үчүн тагдырыма наалыган күндөрүм көп болгон. Көрсө жаңылып жүрүптүрмүн. А бүгүн ага аябай ыраазымын. Анымды кантип билдиреримди билбей олтурам. – Акун дале жан дүйнөсүндөгү толкундан ажырай элек эле. Анара сүйкүмдүү карап, жылмая сурады:
– Эмнеге?
– Өзүнүн бир кереметине туш кылганына.
– Кандай керемет?
– Ошко келип, ыйык тоонун башына чыгып, сенин жаныңда колуңду кармап олтурушум керемет эмес бекен? Жок. Бул деген кереметтин керемети.
– Анда андайдан мени да куру калтырган эмес экен. Андыктан ага болгон ыраазылыгыбызды экөөлөп билдирели.
– Ооба Анара, миң жолу билдирсек да аздык кылат. Ал ошол керемет деген нерсени кээде адамдарга берип коёт. Кээде аны тагдырдан, турмуштан күтүп олтурбай эле өз колубуз менен жасап алууга да туура келет. Бирок, өзүбүз ошого ишене албайбыз.
– А сен дагы аны жасаш колумдан келбейт деп ойлодуң беле? – Ал Акунга жароокер карады.
– Сенсиз кайдан келмек. Эх, Анарка, ушул күндү кандай гана күткөнүмдү билген болсоң. Мен азыр түшүндүм. Бакыт деген нерсени таптакыр башка жактан издеп, темселеп жүргөн турбаймбы. Көрсө, ал мында, сүйгөн адамымдын жаныңда экен. Муну эмне үчүн мурда билбедим экен, эмне үчүн бул күндү ушунча кечиктирдим экен?
– Өкүнбө Акун. Ар нерсенин өз мерчеми, өз удулу бар эмеспи.
– Ооба. Бирок, ошол удул келип жеткенче менин саамайымда канча ак чач пайда болду. Кирпик ирмелбеген канчалаган түндөр, санаага басырылган канчалаган күндөр өтүп кетпеди дейсиң.
– Түшүнөм, Акун. Жазган каттарың жан-дүйнөңдүн имаратындай сезилет. Мен анын ар бир бөлмөсүн аралап чыгып, түшүнгөм. Мага деле жеңил болгон жок. Турмуш деген кетмен менен түздөп, чаап алган жол эмес экен. Андыктан күтпөгөн, ойлобогон жерден чалынып, мүдүрүлөт экенсиң. Бирок, чапкан сайын көз чыга бермек беле. Өкүнбөйлү. Эми эле тагдырыбызга ыраазылыгыбызды билдирбедик беле.
– Аның туура, Анара. Мен ага нааразы эмесмин. Бактысыз адамдар гана өз тагдырына нааразы болушат. Караңгысыз жарыктын кадырын билиш кыйын. Анын сыңарындай ал күндөр ушул учурубуздун кымбаттыгын сезимге кыт сыңары чөктүрүп кетти.
– Шамалда өскөн дарактын түбүөтө бекем болот эмеспи, Акун.
– Жакшы айттың, Анарка. Бирок, ошол дарак дайыма эле шамалга төшүн тосуп тургусу келбейт экен. Анткени акырындык менен ийиле берет экен. Жашоонун кызыгы бөксөрөт экен. Андыктан жоогазындын кулпурган жытын сиңирген жылуу сыдырымды эңсейт экен. Жадыраган жазды эңсейт экен. Анын мээримин эңсейт экен. Менин жазым сен болдуң, Анарка. – Акун анын колун аярлап кыса кармады. Төмөн жакта шаар жайылып көрүнөт. Наркы этеги ак мунарыкка аралаша барып, көздөн жашынат. Бул жерден Акун өзүн асманга жакын тургандай, колун созсо жетчүдөй сезди. Ушул сезим көкүрөгүндөгү баардык көйгөйлөрүн, жездей саргайып салмактанткан кусамат ойлорун кайдадыр тээ алыска кубалап салгансыды. Көңүлүнө кош канат бүттү. Анара экөө үңкүрдүн ичинде ачылган музейди кыдырып көрүп чыгышты. Башкача бир дүйнөнү аралагандай болду.
– Японияда бир ыйык тоо бар. – Акун ойлуу сүйлөдү.
– Фудзиямабы?
– Ооба. Япондор аны абдан ыйык санашат. Ар жылдын кайсы бир мезгилинде адамдар анын чокусуна чыгып алышып, басып өткөн өмүр жолдоруна саресеп салышат. Кандай жакшылык кылды, кандай жаманчылыкка барды, кандай күнөөлөр кетирди – мына ушулардын баардыгын өз ыйманы, өз абийири алдында электен өткөрүшөт. Адам башка бирөөдөн бир нерсесин жашырып кала алат. Ал эми өзүнөн өзү кантип жашырат? Эң оор нерсе ушул. Ошентип олтуруп, өзүн адамдардын алдында, кудайдын алдында күнөөлүүмүн, мындан нары жашоого татыксызмын деп сезсе – көз мелжиген бийиктиктен учуп кетишет. Балким, бул ошол күнөөдөн арылуунун, түшүп калган туңгуюктан чыгуунун жалгыз жолу эместир. Адам өзүнүн жалгыз өмүрүн кыюу менен эч нерсеге жете албайт. Болгону мажүрөөлүгүн көрсөтөт. Мага жакканы – ошол адамдардын эң ыйык жерге барып алып, жан-дүйнөсүн кайрадан сыдыргыга сала аралап чыгып, жаза баскан өз айыбын сезе билүүсү. Өзүнө-өзү баа бериши. Анан ошого жараша өзүн-өзү соттогону.
– Мындай жолго көрүнгөн эле адам бара албайт болсо керек. Себеби биз баарыбыз эле өзүбүздү периштедей сезет эмеспизби.
– Туура. Башкаларды билбейм, ал эми сенин периште экениңе бөркүмдөй ишенем.
– Койсоң эми.
– Жок Анара, чын сөзүм. Биз да азыр өз Фудзиямабызда олтурабыз. Биздикине караганда япондордун ыйык тоосу шоона эшпей калат.
– Сенин эмне айтарыңды түшүнүп турам. Ар кимдин өз жери Мисир эмеспи. Сулайман тоосу чынында Фудзиямадан эч кем эмес. Анткени Азрети пайгамбардын буту тийген жер дүйнөдө анча деле көп эмес го.
– Ошондуктан мында айтылган ар бир сөз жүрөктүн дал толтосунан чыгышы керек.
– Оо, анда абайлаш керек экен. – Анара наздана күлүп койду.
– Сүйүүсү бар жүрөктөргө анын кажаты деле жок, Анарка.
– Тамаша кылам, Акун. Кечирип койчу. Өзүң айткандай сүйүүсү бар жүрөктөн эч нерсени жашырып болбойт эмеспи. Ошол экөөнүн табышканына мен жетине албай отурам. – Ал колундагы жүзаарчысы менен Акундун бетиндеги терин дагы сүрттү. Акун үңкүрдүн сыртты караган четине басып келди. Темир решеткага жөлөнүп, шаарга көз чаптырды. Асфальт бетинен ысык аптаптын мелмилдеп чыгып жатканы байкалат. Тээ төмөн жактан каршы-терши түшкөн көчөлөрдөн кыйма-чийме өткөн машиналардын, адамдардын сереңдеген карааны көзгө үрүл-бүрүл чалдыгат. Асман чаңкайып турат. Төмөн жакка караганда бул жер бир кыйла салкындык кылат экен.
– Фудзияманы бекеринен эскергеним жок, Анарка. Сага келеримде миң түйшөлүп, миң алекеттен өттүм. Өз дүйнөмдөгү Фудзияманын чокусуна чыккандай болдум. Эми ошо эки тоонун туу чокусунда олтуруп, сага сыр сандыктай ачылгым келет. Ырас, кат алышкан төрт жылдын аралыгында бири-бирибизди жакшы эле билгендей болдук. Бирок, кат деген – кат да.
– Аны жүз барак толтура жазганча бир саат бирге жүргөн алда канча жакшы эмеспи. – Анара аны коштоп койду.
– Албетте. Антсе деле ошол каттар ортобуздагы көпүрө болуп, жан адамга билдирбеген сырыбызды нары-бери өткөрүп турду. Аларга да ырахмат. Аларсыз биз бул жерде жанашып олтурбайт элек. Ушуга жеттик. Ишенсең Анарка, азыр мен сенин жаныңда олтурганыма ишене албай да кетип жатам.
– Бул чындык, Акун. Сага түшүнүп турам, анткени өзүм да ошондой абалдамын. Узак күтүүдөн адам түңүлүп калат окшобойбу. Эки-үч жылдан бери кезигели, жүз көрүшөлү деп эңсеп, бирок, ал мүдөөбүз улам ташка тие берип мокоп бүткөн экен. Сени адеп көргөндө өз көзүмө ишене албай кеттим. Чынында сени бул жакка келе албайт го деп ойлогом.
– Жок Анара, сен үчүн жердин түбүнө чейин да бармакмын. Бул көтөрө чалып айтылган сөз эмес. Айланаңда адамдар ушунчалык көп. А сен – жалгызсың. Себеби жүрөгүңдө сезим жок, сүйүү жок. Бош. Мына ушул боштукта жашоо кандай азап экендигин сөз менен жеткирүү кыйын. Эзүүсүнө чыдабай, кээде жок болуп кеткиң келет. Ким билет, эгерде сени таппаганымда эмдигиче…
– Койчу Акун, жамандыктын жүзүн нары кылсынчы. – Ал башын Акундун ийнине акырын жөлөдү. Үнүдирилдеп кетти. Акун чачынан сылады.
– Кызыгынан ажыраган жашоодон өткөн оор нерсе жок. Кудайга шүгүр, тагдыр сени таап берди. Жүрөгүмдө эчак эле өчүп калган сезимимди, сүйүүмдү кайра жандырды. Жашоом көктөмдөгү кызгалдагы ачылган кыраңдай көрктөнө, шаңдана түштү.
– Бирок, сенин үй-бүлөң, балдарың бар эмеспи. Алар ошол кызгалдактуу кыраңга айланып бере алышпадыбы?
– Жүрөгүң сүйбөгөн аял менен жашоо – аптапта тамчы суусуз өскөн гүлдүн өзүндөй, Анара. Ошон үчүн мен жалгызмын. Мурда эки уулум үчүн гана мойнунан байланган иттей жашап жүрдүм. Эми ага чыдамым жетпей калды. Жүрөгүмдөгү сага болгон сүйүүм ошол азаптан, жалгыздыктан сууруп чыгып, алдыңа алып келип олтурат, Анара. Мен баардыгына кайыл болуп сага келдим. Өмүр. Ал экөө эмес. Кечигип калсаң айланып олтуруп, кайра келе турган каттамдагы автобус эмес. Сапары да чексиз, узак эмес. Ошондуктан аны көкүрөктүн боштугуна, жан-дүйнөнүн жалгыздыгына багынтып койгум келбейт. Ага кудуретим жетчүдөй эмес. Көз ирмем болсо да сүйгөн адамымдын жанында болгум келет. Өмүр мага сени сүйүү үчүн гана берилгендир. Балким, мен жашоого ошол үчүн гана келгендирмин. Эң негизги вазийпам ушудур. Сенин мага болгон сезимиңди билем, Анара. Кээде таң калам. Мендей адамды да сүйгөн асылжан чыгат экен бул дүйнөдө. Бул өтө сейрек кездешүүчү керемет.
– Жок Акун, сен жаңылышасың. Мен сенин сырткы келбетиңди эмес, жан дүйнөңдүн кенендигин, назиктигин, асылдыгын сүйдүм. Адамкерчилигиңди сүйдүм. Кош балдагың көзүмө эч көрүнбөйт. Жүрөк адам кандай болсо дал ошондой сүйөт. Саябалуу дарактын арасындагы куурап калган бир бутагы көзгө чалынбайт. Сен мен үчүн дал ошо дараксың, Акун. Андыктан мындан нары мындай сөзүңдү уккум келбейт.
– Ыраазымын, Анарка. Ыраазымын. Чыныгы сүйүү үчүн тоскоолдук болбойт дешет. Мүмкүн мунун деле бир чындыгы бардыр. Бирок, экөөбүздүн алдыбызда оңой эмес тоскоолдуктар, кыйынчылыктар турганын билем. Эгерде сен алардан коркпосоң – колумду сага сундум, Анарка. Аны какпасыңды өтүнөм. Мындан ары сенсиз жашоо мүмкүн эмес көрүнөт, Анарка.
– Бирок, аялың бар да. Ал эмне болот?
– Ар кимдин өз жолу, көрө турган өз күнү бар.
– Бирөөнүн көз жашына, убалына калып, өз бактыбызды кура алабызбы, Акун?
– Бакыт үчүн, сүйүү үчүн эч нерсеге карабай, тайсалдабай күрөшүү керек. Болбосо экөөбүздүн республиканын эки бурчунда жатып алып, кат аркылуу сүйүшкөнүбүз түккө арзыбаган нерсе.
– Түшүнөм, Акун. Жалгыздык деген эмне экендигин мен да жакшы билем. Апам, эже-сиңдилерим, инилерим бар. Сен айткандай алардын өз жолу, өз тиричилиги бар экен. Ошондуктан сенин эмне ойлоп, жан-дүйнөңдө эмнелер болуп жатканы менен алардын иштери эмне. Карааныңды көрсөтүп басып жүрсөң болду. Баса, мен аларга нааразы болуп жаткан жокмун. Жөн гана ар бирибизин өз жолубуз, өз тагдырыбыз бар экен. А аны болжоп болбойт тура. Экөөбүздүн тагдырыбыз окшош. Түштүктө кыздардын тагдырын көбүнчө ата-энелери чечип коет. Меники да ошондой болду. Көңүлүмө толбогон, мурда көрүп-тааныбаган жигитке туш болдум. Ал деле мага көңүл кош экен. Аял алыш керек гана болгон экен. Кылган мамилесинин, же бир сүйлөгөн сөзүнүн жылуусу жок. Кичине бир нерсе болсо оозунан ак ит кирип, кара ит чыгат. Ал тургай кол көтөрүп, денеме так салганы канча. Тиричилик кылайын, үй-бүлөмдү багайын деген ниети жок. Баардык түйшүк менин мойнумда. Анысы жерге кирсин дечи, кичинемден эмгекке бышкан жаным ага деле чыдадым. Бирок, адам кадырын билбес, жан-дүйнөңдү түшүнбөс андай киши менен жашоо деген тирүүнүн тозогу экен. Жашап кетейин, биринчи аттап кирген босогомду кайра аттап чыгып кетпейин деп, эрдимди кырча тиштеп, коломтонун чогун өчүрбөскө тырышып жүрдүм. Жаныңды жанга сабаганың менен, баары бир майнап чыкпады. Менин ал аракетим ага тескери түшүнүк берди, ою пас адамдын акыл-эси да пас болот турбайбы. Ниетинде бул менден коркот, ошон үчүн кыңк этпейт деп жүрдү. Жети айча эптеп чыдадым да, апамдыкына кетип калдым.
– Аркаңдан кайрылып келбедиби?
– Келди. Келгенде эмне, өзгөрүп, жакшы адам болуп кетти дейсиңби. Адам көңүлүн гүлгө бекер жеринен салыштырышпайт эмеспи. Солуп калган гүл кайра өсчү беле. Жүзүн көргүм келбеди. Бир ооз сөзүн укпадым. Карарып алганыма көзү жеткенден кийин жолобой калды. Ичимдеги бала өлүү төрөлдү. Көңүлүң чаппаган адам менен жашоонун жемиши окшойт. Өзүм нары барып эле, бери келдим. Анан атам кайтыш болду. Турмуштан жолу болбой, атанын төрүндө олтурган кыз үчүн бул өзүнчө бир сокку экен. Анын салмагынан көпкө чейин арыла албадым. Же бир түзүгүрөк жумушум жок. Эл көзүнө көрүнгөндөн корунасың. Турмуш босогосун аттап чыгып эле, мүдүрүлүп алган соң жалкып калат экенсиң. Жигит аттуунун баардыгы мурдагы жолдошумдай көрүнө берүчү болду. Кыскасы, көңүлгө толгону кезикпеди. Же эрден жок, же баладан жок кокоюп басып калганды пендесине бербесин, теңирим. Жалгыздыктын дүйнөсүндө жабыркап, жашоо деген нерсенин кызыгынан да алыстап жүргөн күндөрдүн биринде колума жаштардын газетасы тийип калды. Барактап олтурсам, сен жөнүндө чоң макала бар экен. Бир нече жолу окуп чыктым. Сенин эркиң, сенин кайратың мени эсиме келтирип койгонсуду. Адашып жүргөндө чыйыр жолдун нугу көзгө уруна түшкөнсүдү. Олтуруп эле кат жазып кирсем болобу. Ошол нук акыры көңүлүмдүн бөксөсүн толтура турган адамга алып барарын анда билген эмесмин.
Ал терең улутуна унчукпай калды. Анын ар бир сөзү Акундун көңүлүнө кыттай уюп жатты. Жазган каттарынан мурда эле турмуш-жагдайы менен жакшы тааныш болучу. Эми бет маңдай олтуруп, өз оозунан укканга такыр башкача сезилип кетти. Анаранын ачыла элек сырын биринчи жолу билгендей, аны аяп, боору ооруп кетти. Бооруна бекем кыскысы келди, бирок ага батынбады. Өз ою менен алектенип, тунжурап олтурду. Ортодо негедир кулак-мурун кескендей тынчтык өкүм сүрдү.
Алар олтурган тарапка бир нече кишинин келиши токтоп калган мезгилди ордунан козгоп жибергенсиди. Алар үңкүрдүн тыяк-быягын көрүштү да, нары басып кетишти. Жанагы Акунду арка жагынан акмалап келген жигит музейдин наркы жагынан буларга акырын көз кырын салып коюп, кайра тартты. Ал көрүнбөй калганынан кетип калса керек деп ойлогон Акун.
– Адамдын турмушунда кээде эч ким күтпөгөн бурулуш учурлар болот. Биз ошого келип калдык окшойт, Анара. Мындай нерсе өмүрдө бир гана ирет болушу мүмкүн. – Акун ага суроолуу карады. Анара ойго туна тунжурап олтурду. Кыйладан кийин башын көтөрүп, Акунга олуттуу карады. Көздөрү коймолжуп, кандайдыр бир салмактуу ойдун кучагынан чыга албай турганы байкалды.
– Акун, түшүнүп турам. Экөөбүздү тагдыр бир гана ирет табыштырды. Балким, бул экөөбүздүн бир келген бактыбыздыр. Экинчи кайталанбас. Бирок, ошол бакыт бирөөнүн шорунун үстүнө курулуп калбас бекен. Ырас, ар ким өз бактысы, өз сүйүүсү үчүн күрөшүүгө тийиш. Ошондой ырыскыдан мен деле куру калгым келбейт. Бир жолку турмушум оңунан чыкпай калган соң, жалкып калат экенсиң. Көңүлүңө төп келген адамга кезикмейинче, кайрадан турмуш куруу деген нерсени унутуп койгом. Эми ошондой кымбат адамымды таап алып, кайра жоготуп алгым келбейт. Бул менин ымандай сырым, Акун. Мен элдин өйдө-төмөн сөздөрүнөн, ар кандай кыйынчылыктардан коркпойм. Мени токтотуп турганы – сени бараткан жолуңдан буруп, үй-бүлөңдү бузуп алуу болуп турат. Эмне үчүн мынчалык кеч кезиктик, Акун? – Ал кайрадан унчукпай, ойго туна олтуруп калды. Акун да кыжаалат, тумандаган ойдун кучагынан бошоно албай олтурду. Сансыз кылымдардын сырын чөгөргөн ушул ыйык тоонун бул сырдуу да, сүрдүү да көрүнгөн үңкүрүндө тунжураган тынчтык кайрадан өкүм сүрдү. Бир кезде Акун Анаранын ийнинен акырын, аяр кучактады:
– Анара, мына азыр өзүбүздүн Фудзиямабыздын ичинде олтурабыз. Мен өз турмушума жеңил ойлуу караганымдан же эссиздигимден ушундай кадамга барып жаткан жокмун. Үй-бүлөмдүн кулап калганы качан. Мен анын көлөкөсүндө гана, Карфагендей урандыларында гана жашап жүрөм. Бу кантип жашоо болсун. Мен жашоонун өзүндө жашагым келет. Өз сүйгөнүм менен жашагым келет. Же менин андайга адамдык укугум жокпу?..
Демейде ордунда катып калгандай сезиле бере турган мезгилдин мындайда ич тызылдаткан учкулдугуна эмне бересиң. Айрыкча канчадан бери жүрөк эңсеп, бир көрүшкө зар болуп келген асыл адамыңдын жанында жүргөн бир күнүң бир мүнөттөй эле зуу коет турбайбы. Нары-бери караганча он күн салаадан чубурган кумдай умсундуруп, чаңкоону кандырбаган бир тамчы мөлтүр суу болуп мөлт эте таамп кетти. Бул анын өмүрүндөгү сезимине терең чөгүп кеткен жаркын күндөр болучу. Көрсө, турмуштун узак жолунда жылдарга тете күндөр болот тура. Ошолор гана жашоонун – жашоо экендигин адам сезимине жеткире айгинелеп коет экен. Анын татымын таңдайыңа сиңирип коет экен. Булутсуз шаңкайган ачык асманда сызган самолетто ал ушул сезимдин жагымдуу кучагынан чыга албай бара жатты…
Тамчыдан таш тешилет. Акун эми ошол тамчы сыңары алдындагы тоскоолдуктарды жарып өтүүгө чечкиндуу эле. Бу жакка келери менен Дамиранын көмөгү менен шаардын чет жакасынан батир тапты. Ээси каза болуп, кароосуз калган эң эски там экен. Ушуга шүгүр кылды. Айылга барып анча-мынча оокат-кечесин алып келди. Суроолуу карашкан үй-бүлөсүнө бирөөнүн үйүндө жашоо кыйын экендигин кыйытып гана жөн болду. Ишке чыгуу керектигин айтып жөнөп кетти. Эртеси Асан досу Ошко узатып койду. Арадан беш-алты күн өтүп, Анара экөө анын үйүнө таксиден түшүштү.
Акундун Айгүл менен ажырашпай туруп, анын үстүнө аял алып алышы ал жашаган айылына ачык күндө чарт эткен чагылгандай эле угулду. Анын бул кылыгына бир туугандарынын да адеп эси кете делдейе түшүштү. Айылдаштарынын көпчүлүгү ишене алышкан да жок. Айрымдары ошол жарым жан жигиттин ушундай кадамга бара алары акылдарына сыйбай, ооздору ачыла аңкайышты. Эки кишинин башы кошулган жерде ал жөнүндөгү уу-дуу сөздөр. Андайда бирге экиси, экиге төртү кошулат эмеспи. Ошончо чоң айылда ал гана аял кетирип, ал гана аял алгандай, мындай адаттан тыш нерсени, жолдо калган жорукту ал гана баштап олтургандай таңдайын такылдатышты. Таң калып, тарс жыгылганы канча. Жок. Адатта шар аккан дарыяны күрөк менен тосууга мүмкүн эмес го. Анысы кандай шамалдай сөздөр, ар кандай тоскоолдуктар турмуштун татаал жолуна жаңыдан кадам таштаган бул эки адамды токтото алган жок. Алар ошол жолдо өр таяна алга карай ишенимдүү бет алышты…

* * *

Убакыттын учкулдугун кара. Антип-минткенче сегиз күн өтүп кетти. Кечээ күнү айылдагыларды чакырып жетилик деген ырасмисин өткөрүштү. Ага-тууган, ини-карындаштары жанынан алыстабай, айланчыктап жүрүшкөндөрүменен жүрөгүндөгү жара дале сыздап, андагы урап калган мунаранын ордунда муздак шамал ойноп турганы сезилет. Эми ал аны өмүр бою коштоп жүрөт окшойт. Сүлүк курттай ичтен мүлжүгөн, билинбеген ызгаарына кантип чыдаар экен. Чыдабаска аргасы барбы. Ошол ызгаардын коштоосунда бүгүн шаарга кетиши керек. Тиричиликтин өз жолу, өз мыйзамы бар. Андан четтеп кетүүгө болбойт экен. Көзгө сайса көрнгүс коюу түндүн артынан дүйнө жаркыткан күн келет. Ичер сууң түгөнмөйүнчө анын нурун төбөңө куюлтуп, жылуулугуна ырахаттан. Ошого ыраазы бол, ошого кубан. Бараткан сапарыңды улант. Ал али узак. Антпесең болбойт. Тирүүлүк деген ушу. Колуңдан капыс учурган кушту эми таппайсың. Ордун эч кандай арга менен толтура албайсың. Кабыргаңды майыштырган кайгыга алдырба, өксүккө башыңды салып мөгдүрөбө. Эч убакта үмүтүңдөн кол жууба. Ошондо сен тирүүсүң. Ошондо сен жашоодон түңүлбөйсүң.
Акунду кандайдыр бир ички шыбыш ушинтип чыйралтып, кайраттандырып жатты. Бул ал үчүн көлгө чөгүп баратканында жел толтурулган баллонду ыргытып жибергендей болду. Ага чап жармашкансыды. Бирок, аны толугу менен көтөрө албайт эле. Антсе деле…
Ал чаташкан ойлордон тажап кетти. Ордунан турду. Али эрте эле. Түндө кеч жатышкан иниси менен келини төркү бөлмөдө уктап жатышат. Бир нече күндөн бери жандары тынбай басып жүрүшүп, абдан чарчашса керек. Ушунча күндөн берки түйшүктү көтөрүш оңойбу. Эс алышсын. Ниетинде ушуну ойлогон Акун акырын тышка чыкты. Асманда ала-телек булуттар калкыйт. Күн көзү көрүнө элек. Уйкудан эми чукуруна ойгонгон сөөлөттүү тоолордун артынан агыш шоокум булуттарга жармашат. Ошол булуттарды беттеп олтуруп, Акун бейитке келди. Мурдагы күнкү олтурган жерине келип олтурду. Бет маңдайында Анаранын жаткан жайы мостоёт. Бүгүн анын кете турганын билгендей, бир башкача бозоруп, ошого кайгы тартып, ошого ичтен түтөп жаткансыйт. Бул көрүнүш Акундун каңырыгын түтөтүп жиберди. Бир өксүп алды. Анан көзүнөн куюла берген жашын сүрттү. Куранды билбесе да, ниетинде окуган болуп бата кылды.
Ала-була жыртылган булуттардын арасынан күн нуру шыкаалап, сырын ичине каткан таш эстеликтерге үзүл-кесил тийип качат. Эби-сыны жок көлөкөлөр бейит ичинде сүйрөлүп, жүрөктү бир болк эткизип алат. Демейде күндө безелене сайраган торгой үнү негедир бүгүн угулбайт. Таңкы сыдырым желаргынын мелүүн эпкини бак баштарын акырын шуулдатканы болбосо, айлана сүрдүү жымжырттыктын кучагында көшүлөт.
Чыгыш тараптагы тоо башында барган сайын булуттар улам коюланып, бирде көрүнүп, бирде жашына калып жаткан күн көзүн биротоло жашырып калды. Ушуну эле күтүп жаткандай, бозүйдүн түндүгүнө окшогон Ит-Тиши тоосу тараптан желаргынын дыр эткен эпкини жете келди. Акун олтурган жердеги бактын шуулдагы күчөй түштү. Шыбактар аркы-терки ыргалып киришти. Бактын шуудуру эмелеки дүлөй тынчтыкты бул чөлкөмдөн сүрүп чыкты. Бул доошко канаттуулардын чырылдаганы кошулду. Жакын эле жерден чегирткенин үнү чыкты. Эми айлана кандайдыр бир жандана түшкөнсүдү. Антсе деле анын көкүрөгүндөгү басылбаган бир муңдун сыздаган күүсүнөн, жалгыздыктын жан ооруткан санаасынан анча алыстата алган жок. Ошол күү кайдадыр алыстагы чоң дайранын бир ыргактагы күүлдөгүнө окшоп, кулагына жаңыра берди. Анан ал акырындык менен жакындап келгендей, билинбей олтуруп, аны өзүнө сиңирип кеткендей болду. Ооба, ал көрүнбөгөн дайранын доошу чыккан тарапка мелмилдеп жай аккан суу сымал жылып баратты…
Жумуштан чыккан Акун, түз эле борбордук ооруканага жөнөдү. Анда Анара иштөөчү. Эртерээк барып алыптыр, иштин аяктаарына дагы жарым саат бар экен. Ашыгып атып өзү эрте чыкканын эми билди. Анын үстүнө газеттин бүгүнкү санына бир бетке чукул көлөмдү ээлеген новелласы чыккан. Аны Анарага көрсөтүүгө ашыкты. Бир четинен аны тез эле көргүсү келди. Сагына түшкөнүн сезди. Колунан келсе жанынан жарым карыш алыстагысы жок. Бирок, турмуш дегениң өз билгенин кылат эмеспи. Эртең менен күн чыга электе туруп, чайын ичишет да, жолго чыгышат. Экөө чакан калаанын туш тарабында иштешет. Акун Анараны жеткирип коюп, андан ары редакцияны көздөй жөнөйт. Жумуш ордуна олтурар замат эле маңдайындагы кызыл телефон азгыра баштайт. Ал көзүнө бир башкача көрүнүп, бардык ой-кыялын ээлеп алат. Анан колу өзүнөн-өзү сунулуп, көңүлүнө бекем орноп алган номерлерди терет. Анара бош болуп калса сүйлөшүп олтура бергиси келет. Бирок, ал көпчүлүк учурда бошобойт. Өзү деле бул жерге ойноп олтуруу үчүн келбейт эмеспи. Иштеш керек. Кээде иштеп отурганда деле алагды болуп, көз алдынан Анара кетпей туруп алат. Ою салып-уруп аны көздөй жөнөп берет. Мындайда алдындагы кагаздын бети толбой, анда-мында бир сап түшүп, анысы да улам чийиле берет. Акыры батала болгон барак ушаланып барып босогодогу ак желим чакага ыргыйт. Катарындагы столдо олтурган Сыртбай аны көзүнүн кыйыгы менен карайт да, байкамаксан болуп коёт. Балким, ал анын ишинен майнап чыкпай атканын башкача түшүнүп, башкага жоруп жүргөндүр. Баса, ал мурункудай машинка баспайт. Аны эчак таштаган. Азыр ал газетанын котормочусу.
Ал саатын карады. Дагы жыйырма мүнөт бар экен. Машинадан түшүп, ооруканага киргиси келди. Ушул учурда башкы корпус тараптан келе жаткан Анна Петровна аны көрүп бери бурулду. Колунда кандайдыр бир дары-дармектер салынган кутуча бар экен.
– Саламатсызбы, Анна Петровна, – Акун ага озунуп салам берди.
– Саламатчылык, Акун. Жакшы жүрөсүңбү, бийкечиңе келдиңби?
– Кудайга шүгүр, Анна Петровна. Анараны ала кетейин деп кайрылып калдым. Кечке чейин жаны тынбай жүрүп чарчаса керек. Оорукана чоң эмеспи. Оорулуулар биринин артынан бири келишет.
– А сен өзүң чарчабайсыңбы, Акун?
– Эми чарчайм деңизчи. Антсе деле биздин иш жеңилирээк эмеспи, Петровна. Жылуу кабинеттен чыкпай, олтуруп алып иштейбиз.
– Сени редакцияда иштейт деп уккам, ал жакта эмне кыласың?
– Чыгармачылык иш менен алектенем, Петровна. Макала жазам. Орус тилинен котором.
– Жакшы экен. Бирок, акыл эмгеги менен иштөө жеңил деле эмес болсо керек. Мен өзүм жазбасам да сезем. Андыктан өзүңдү кыйнай бербе. Көп-көп эс ал. Ал эми бийкечиң анча чарчабайт, кыйнап жибере турган жумуш деле эмес. Аялдарды ашкере эркелетпеш керек. Жаздыкты таптай берсең үлпүлдөк болуп каларын унутпа, Акун.
– Мен аны эркелетип жыргатканым жок, Анна Петровна. Жөн гана биз шаардын чет жакасындагы айылда жашайбыз да. Ошончо жолду жөө басып келиш кыйын.
– Кезегинде мен Ак-Суудан жөө келип иштеп, кечинде темселеп жөө кетчүмүн.
– Өкүнүчтүү, Петровна. Эгерде машинаңыздар болсо сиз да жөө жүрмөк эмессиз. Күйөөңүз кантип эле ошончо жолго жөө жиберип коймок.
– Эх, Акун, жигиттердин баары сендей боорукер болсо кана. Кой, бабырай бербей бийкечиңди чакырып коеюн. Анын да терезеден көзү өтүп эле, сен келчү тарапты карай берет. – Ал кирип кетти. Көп узабай Анара чыкты. Апакай халат, апакай чепчик кийип алганга Акундун көзүнө алда немедей көрүнүп кетти. Ичи элжирей түшкөнүн сезди. Кучактап бооруна кысып, өпкүсү келди.
– Келдиңби Акун. Ишиң кандай болду, чарчаган жоксуңбу? Кыйналбадыңбы?
– Жок Анарка, бардыгы өз жайында. Өзүң кандай иштедиң?
– Жакшы. Эмне эрте келип алдың?
– Жумушуң бүтө элекпи?
– Жарым саатча убакыт бар. Күтө турасыңбы, же үйгө барып эс аласыңбы? Мен жөө деле кете берем.
– Койсоңчу Анарка, сени таштап кетип калмак белем. Бүтүндөй төрт жыл бою күтүп жүрүп, араң жеттим го сага. Эми жарым саат кеп бекен. Иштей бер. Баса, бул сага. – Ал жанынан бир газетаны алып ага сунду. Анара тез барактап, Акундун новелласын тез эле тапты. Жүзү албырып, кубанып кеткенин даана сезди Акун.
– Куттуктайм Акун. – Ал эңкейип Акунду оозунан өптү. Акун аны өзүнө тартып кучагына кысты. Жанынан алыстаткысы келбей турду.
– Сагындым сени, Анарка. – Акун анын кулагына акырын шыбырады. Ал жагымдуу, наздана жылмайды.
– Көрүшпөгөнүбүзгө беш саатка жете элек го.
– А мен үчүн беш күн, беш жума өтүп кеткенсиди. Сагынычтан самандай саргайып кете жаздадым.
– Койсоң эми.
– Чын айтам, Анарка. Бир үйдөн түтүн булатып, бирге жашап жатканыбызга эки айга чукулдады. Бирок, билсең, мен дале сага жеткениме чындап ишене албай кетем. Мунун бардыгы түшүмдө болуп жаткандай, анан кокусунан ойгонуп кетсем такыр башка дүйнөдө, сен жок дүйнөдө болуп калчудай коркуп кетем.
– Кыялкечим, андан коркпо. Себеби биз өз түшүбүздү турмуштун өзүнө айландырып алганбыз.
– Жакшы айттың, Анарка. Акындын аялына эми окшодуң. – Ал күлө карап, Анараны өзүнө тарта, кучактап өптү. Ал ооруканага чуркап кирип кетти. Дале жаш кездеги кыялы кала элек. Акун аны карап жылмайып койду. Капысынан: «Түшүбүздү айландырып турмушка, жолго түштүк баяны узун бир нуска», деген ыр саптарына окшогон ой көңүлүнө уруна түштү. Буга дагы эки сап кошуп койгондо өзүнчө бир ыр болуп калат эле. Бирок, уланбай койду. Негедир сезиминде «бир нуска» деген эки сөз жабышып калгансып, улам кайталана берди. Бир нуска. Бир нуска. Кызык, бул эмнеси? Неге бул сөз мээсине балка менен урулуп жаткансыйт? Мунун кандай күчү, кандай касиети бар? Балким, өз турмуш жолуна дал келип калгандыгынан уламдыр? Баса, ал чынында эле нускалуу жолго түштүбү? Деги, ал тандап алган жолду, ал таштаган ушул кадамды туура, нускалуу деп айтууга болобу? Он жыл бою анын ысыгына күйүп, суугуна тоңуп бирге жашап, оорун колдон, жеңилин жерден алып, бакандай болгон үч уул (анын эң кичүүсү чарчап калган) төрөп берген аялды таштап кетүү, Алмаз менен Максаттын көз жаштарын көлдөтүп, наристелердин тагдырына балта чаап, тирүүлөй жетим кылуу жакшыбы? Ушуну нускалуу жол деп айтууга адам чыгабы? Ким билет…
Ырас, ал көптөн бери көксөп келген сүйгөнүнө жетти. Бу үчүн бактысы башынан ылдый төгүлгөнүнө бөркүндөй ишенет. Колу жеткистей сезилген мындай бакытка туш кылган тагдырына ал миң мертебе ыраазы. Чынында Анарага жетип, аны менен бир үйдөн түтүн булатып жашап калам деген ой үч уктаса түшүнө кирбеген. Жүрөгүн жалындатып, күнү-түнү тынчын алып түйшөлткөн сезими ак барактарга гана төгүлүп, эки ортону тынымсыз байланыштырып турган каттар менен гана чектелип калат болсо керек деген тымызын ойдон ажырай албай, сүлүк курттай ичтен мүлжүгөн анын азабына купуя чыдап келген. Айгүл менен болгон жашоо азабы буга караганда караандабай калганын жакшы түшүнгөн. Көрсө, сүйүү деген бу – дайыма жайнап ачылып турган сезимдин гүлү, көңүлдүн күнү гана эмес экен. Мунун эмне экенин ал мындан көп жыл мурда, али бала кезинде алгач сезген. Ошол сүйгөн асыл адамдан ажыроо кайгысын өз башынан өткөргөн.
Ырас, ошол учурдагы жоготуу ал үчүн өмүрүндөгү эң биринчи оор сокку эле. Бирок, анда ошол Анара үчүн жоготуу, сокку болдубу, жокпу – мунусу белгисиз бойдон кала берди. Балким, ал Акунду үйүнө жетери менен эсинен чыгарып койгондур? Анткени аны сүйгөн эмес да. Мындай болууга мүмкүн да эмес эле. Азыр буга көзү жетип турат. Анда Анаранын жазгы гүлдөй бажырайып ачылып турган курагы эле. Оюн-күлкүгө тойбогон студенттик кез. Жаркын келечекке чакырган даңгыр жол. Анан капысынан кезиккен сабатсыз бир майып балага, болгондо да өзүнөн үч жаш кичүү «мадырабаш» балага байланып калмак беле. Ал жөн гана аны аяп, ага боору ооруп, көңүлүн аз да болсо көтөрүп койгусу келип жүрдү да. Ошонусуна да ырахмат. Канча кылган менен анын ууз сезимин ойготуп койду. Сүйүү деген нерсенин эмне, кандай экендигинен алгач жолу кабар берип, булактын көзү кайсыл жерде экендигин көрсөтүп койгонсуду. Жылчык таап, сызыла баштаган кезде кайра бүтөлүп калган ошол булактын көзүн эми бул Анара дааналап ачты. Бул жөнөкөй булак эмес болучу. Жүрөктүн толтосунан оргуп чыккан сүйүүнүн ысык, жалындуу, соолубаган булагы болучу. Анан аны кайрадан жоготуп алуу – жалгыз гана Акунга эмес, Анарага, анын эң асыл адамы болгон Анарасына да абдан оор тиймек. Анткени ал – Акунду сүйөт. Демек, бул ал үчүн да жоготуу болуп саналат. Андай болгон соң анын салмагы эки эсе оор. Буга ал эми чыдай алар бекен? Жок. Чыдай алмак эмес.
Ошентип ал он жыл бирге түтүн булатып, бир жаздыкка баш коюп бирге жашаган аялы Айгүлдү, аркасынан калбай чуркап жүрүшкөн эки уулун таштап коюп, чыга берди. Сырттан караган адамга акылсыздын кылганындай көрүнгөн бул кадамды таштоодон мурда ал бир нече жылга созулган түйшөлүүлөр, чарык жиптей чатышкан ойлор, уйкусуз түндөр деген көрүнгөн эле адам чыдап бере алгыс азаптардан бирде жыгылып, бирде кайра туруп басып өткөн. Негизгиси – ал өзүнүн эң зор жеңишине жетти. Бирок чиркин, пенде дегениң өзүнчө бир түшүнүксүз, куураган нерсе көрүнбөйбү.
Мурда Анарага жетсе эле баардык арманынан арылып, көйгөйлөрдөн биротоло кутулуп кете тургандай сезиле берүчү. Эми ошол периштедей Анарасы жатса койнунда, турса жанында. Бирок, андай болчу түрү жок. Эми балдары жөнүндөгү түгөнбөгөн санааларга саргайып, кусага батат. Барып келүүгө батына албайт. Буга Анара кандай карайт? Энеси, Айгүл, бир туугандары эмне дейт, алар мунун бул кадамына кандай карашат? Ырас, маңдайынан сылабасы турган иш дечи. Айгүл ыйлап жатып, азып кетти деп угат. Ага да кыйын болду. Ага кантип кезигет, эмне деп түшүндүрөт? Анын ашкере жаманчылыгын деле көргөн жок эле да. Бирок, ал мунусун ага карата кылган чыккынчылык деп эсептей албайт. Ар ким өз каалаганы, өз сүйгөнү менен өмүр сүрүүгө акылуу. Ансыз деле кыска өмүрдү кайдыгер, көңүлүң тартпаган адам менен мойнуңан байланган иттей болгон тажатма жашоого сарп кылуу кечиримсиз болмок. Мунун да туура жагы бар го. Бирок, мындан балдар зыян тартып, тирүүлөй жетим болуп калып жатышпайбы. Алар өмүр боюу бөксө, жан-дүйнөлөрүнүн бир өңүрү кем болуп калып жатпайбы. Ушул кемтиктин азабы качан болбосун өз салакасын тийгизип, жан кейите сыздатат. Ушул кечиримдүүбү? Мындайды деги эле кечирүүшө, кандайдыр бир бийик нерселерге жамынып актанууга болобу? Кайда-аан.
Күн өткөн сайын балдарына болгон сагынычы көкүрөгүнө көлкүлдөп, толуп барат. Экөө тең буту-колуна жармашып, жанынан алыс чыгышчу эмес. Айрыкча беш жашка келип калган Максаттын жаны бирге эле. Жумушка кетип баратканда ээрчип ыйлап кала турган. Кечинде келе жатканда жолдон тосуп туруп, машинага түшүп алчу. Көпчүлүк учурда эки баласын салып алып, көлдүн жээгине, же тоого барып экөөнүн ары чуркап, бери чуркап ойноп атышканын карап олтура берүчү. Алардын шарактаган күлкүсүнөн ашкан бакыт ал үчүн жоктой эле. Ал учурда бардык нерсени унутуп калучу. Анан бир күн көрбөй калса жаны тынч албай, сагына түшчү балдарын көрбөгөнүнө мына эки айдан ашып барат. Барган сайын алардын мотураңдаган элестери көз алдынан кетпей, жанын кыйнайт. Бала деген боор эт менен тең жаралган нерсе окшобойбу. Аларсыз бул жарык дүйнөңдүн кызыгы бир тыйын көрүнөт. Жаныңда жүргөн кезде бул анча сезилбейт тура. Качан гана алыста болуп, караандарын бир көрүүгө зар болгон кезде билет экенсиң. Ошондо гана кургакка чыгып калган балыктай тумчугуп, чабалактайт экенсиң.
Бул күндө алар кандай абалда жүрүштү экен? Алар деле куса болуп, сагынычтан саргайып ыйлап жүрүшкөндүр? Алмаз болсо бир нерселерге түшүнүгү жетип калды. Антсе деле атасынын эмне үчүн таштап кеткенине акылы жетпей, Максат экөө эртели кеч жол карап үмүт үзө албай жүрүшкөндүр. Айрыкча, кичинекей Максаты «атам качан келет» деп ыйлап, ансыз деле араң жүргөн апасын кыйнап жаткандыр? Ооба, ага эле жеңил дейсиңби. Балдардын ыйы ого бетер аны ичтен мүлжүп, жеп жатканы турулуу иш эмеспи. Кээде Алмаз менен Максат ээрчишип алып, анын иштеген жерине барып, машинасы менен үйгө бирге келишчү. Балким, ал жакка эчен жолу барып, бек турган эшикти карап алып, таш чайнап алгандай умсунуп, экөө тең ыйлап кайтышкандыр?
Акун терең улутунуп алды. Негедир көкүрөк тушу тыз этти. Көзүнө жылуу жаш ирмеле түштү. «Берекелерим ай! Атаңарды кечирип койгулачы. Силердин алдыңарда нар көтөргүс күнөө кылдым. Көзүңөрдү жалдыратып, таштап кеттим. Багыңарга балта чаап, тирүүлөй жетим кылдым. Ким билет, мунумду жараткандын өзү да кечире албас. Эмне дейин, каралдыларым, силерге мен эмне деп, кандай деп актана алам? Силер мени кандайча күнөөлөсөңөр да болот. Ошого татыктуумун. Эч нерсе дей албайм. Балким, кийин менин жүзүмдү карабай кетерсиңер, балким, мага түшүнүп, кечирерсиңер. Эмне кылсаңар да өз эркиңер. Ылайым аман болгулачы. Менин сиерден биротоло кол үзүп кетейин деген ниетим болсо буйрубасын, жан боорлорум. Бир аз чыдай тургула. Баш учумду жыйнап алсам – силерди колума алам. Баягыдай бирге жашайбыз. Азырынча ыйлабай коё тургулачы, боорлорум».
– Акун, сага эмне болду? – Капысынан чыккан Анаранын үнү Акунду селт эттирип алды. Ал терең ойдун кучагында олтуруп анын жанына келгенин байкабай калыптыр. Уурусун карматып алган немедей шашып кетти. Эмне кылаарын билбей карбаластай түштү.
– Эч нерсе болгон жок, Анарка. Кабатыр болбо, жөн эле бир ойго батып кетипмин.
– Ал кандай балекет баскан ой болду экен, сени ушунчалык тунжуратып койгон?
– Тиги жакта сага кандай немелер суктанып, кандай немелердин шилекейлери агып жатты экен дейм да. – Сөзүн тамашага чалдырып, азыркы абалынан чыгып кетүүгө аракеттенди.
– Ошол элеби? Анда саргарткан санааңдын жарасы жеңил экен. Бул жагынан камтама болбо. Мага агыза турган шилекейлүү жигиттер жок.
– Ошондой эле болсун. Антпесе алардын башына балдагым ойной түшөт.
– Кой эми. Сен турганда башка бирөөнүн караганына зарыл белем.
– Ырахмат Анарка. Тамаша кылып атпаймбы. Жумушуңду бүттүңбү? Чарчаган жоксуңбу? Эмнеге муңайым боло түштүң? Эми эле жадырап турбадың беле, Анарка. – Акун кабатырлана карады. Чынында эле ал ойлуу, кандайдыр бир муңайым абалда турган. Балким, Акундун жүрөгүн өйүгөн нерсе жөнүндө шек алып калгандыр? Кап, ошончодон да ушу жерде олтуруп, ойлонуп кеткенин кара. Мынчалык тез чыгып келерин билбей калбадыбы.
– Эч нерсе эмес, Акун. Муңайбай эле турам, сага ошондой көрүнүп аткандыр. Жумуш бүттү. Азыр кетебиз, тиги жакта бир мүшөк отун бар, жана ара-чолодо терип койгом, ошону алып келейин. – Ал сумкасын Акунга карматты да, калың бактын арасындагы ичке жол менен төмөн басты. Негедир ал жанагыдай маанайы ачык эмес эле. Ойлуу тартып, жерден көзүн албай баратты. Ал деле үйүн, апасын, туугандарын сагынган чыгар. Айлыктарды чогултуп алып, жакында Ошко барып келбесек болбойт деген ниетке келди Акун. Ал машинадан түшүп, багажникти ачты.
Экөө кыйлага үн катпай, өз ойлору менен алектене, жүрүп отурушту. Машина шаардан чыгып, анча алыс эмес чакан айылдын өздөрү жашаган көчөсүнө бурула береринде Анара алды жагын караган боюнча акырын үн чыгарды:
– Акун, тоого барып келеличи. Али күн бата элек.
– Макул. – Акырындап калган машина кайра чоң жолдун ортосуна түшүп ылдамдай жөнөдү. Бул жол Каракол капчыгайына алып барат. Эки тарабы тоо менен курчалган узун коктуну өрдөп кетип баратышты. Жол анчалык бийик болбогондуктан машинага көп деле күч келбеди. Акун жолдон чыгып, калың бактуу шар аккан суунун жээгине келип токтоду. Бул жерге мурда да бир нече жолу Асан экөө келип эс алып кетишкен. Түз, бир кыйла жайык, ары-бери басып жүргөнгө жайлуу жер. Айрыкча жайдын ысык күнүндө келип, жыш өскөн бактын көлөкөсүндө канаттуулардын сайрашканын, аккан суунун шаркыраганын угуп олтуруу – өзүнчө бир ырахат. Бул чөлкөмдө жайкысын адамдар үзүлбөйт. Бөтөнчө дем алыш күндөрү. Үй-бүлөлөрү менен келип эс алып, балык кармап олтургандардан бош жер калбай калат. Азыр кеч кирип, анын үстүнө күз келип, күн аптабы кайта баштагандыктан мында бир да адам жок эле.
Акун менен Анара машинадан түшүп, суу бойлой жогору басышты. Жайкысын ат агызчудай чамынган Каракол суусунун эми деми кайтып, кыйла бөксөрүп, жоошуй түшкөн. Торпоктой таштарды аралап, ийрелеңдеп агып жатат. Мурда көзгө илинбеген таштар азыр суудан чыгып кургап турат. Бактардын жалбырактары күбүлүп, шопоюп, комсоо тартып кандайдыр бир аянычтуу көрүнө баштаган. Аларды да белгисиз бир кусалык ээлеп алгандай. Демейде канаттуулардын тынбаган чурулдагы да угулбайт. Баардыгы ушул кусалыктан кайдадыр качып кеткендей. Акун Анара экөө жерде чачылып жаткан сарбарикти шуудурата кечишип, акырын басып баратышты. Ортодо дале үнсүздүк өкүм сүрөт. Алар сайдан алысыраак жерде жыгылып жаткан чоң даракка келип олтурушту.
– Чарчаган жоксуңбу, Акун? – Анара анын чекесиндеги нымшыган терин алаканы менен сүрттү. Акун кичине басса эле тердеп чыга турган. Күч менен баскандыктан болсо керек.
– Жок, анча деле көп баскан жокпуз го. Анын үстүнө бул ажайып жерде чарчоо деген эмне экендигин унутуп каласың. Мүмкүнчүлүк болсо экөөбүз күндө келет элек.
– Ооба, чындыгында эле кооз жер экен. Биз жакта мындай бийик тоолор, карагай, бактар, шар аккан суулар жок. Боз адырлар гана бар. Аларга эми жаш көчөттөрдү отургуза башташты.
– Негизи кыргыз жергеси абдан кооз жер. Чынында бул жер анча эмес. Биздин Жуукунун ичин, кол менен жасап койгонсуган кызыл жарларды, кызыл үңкүрдү, жылуу суусу бар дем алуу жайы орун алган капчыгайды көрсөң көз кумарың канмак. Буйруса, ал тарапка да барабыз. – Акун жанында олтурган Анараны аяр кучактады. Өзүнө тартып бетинен өптү.
– Акун, сен кыйналып жүрөсүңбү? – Анара ага олуттуу карады. Бул көз караштан ал негедир жалтайлай түштү. Аптыгып калды.
– Эмнеден кыйналмак элем. – Анын үнү бошоң чыкты.
– Билем, Акун. Сен өңүңдөн азып баратасың. Барган сайын мүнөзүң өзгөрүлүп, ойго басырыласың. Аныңды менден жашыргың келет. Бирок, анте албайсың. Жүрөктү алдаш кыйын. Балдарыңды сагындың, аларга болгон кусалыгың артып барат. Мунун кандай оор экенин сезем. Түшүнөм, мунун баары мен үчүн.
– Жаңылышасың Анарка, экөөбүздүн сүйүүбүз үчүн.
– Бирок, ошол сүйүүдөн балдар запкы тартпашы керек эле да. Эми алар үчүн сен санаадан санаага батып, кыйналып жүрөсүң. Балким, биз өз бактыбыз үчүн башка бирөөлөрдүн бактыларына балта чапкандырбыз. – Анара тээ алыскы бийик тоонун чокусундагы мөңгүнү жылтыратып тийип турган күндүн акыркы нурун карап ойлуу олтуруп калды.
– Антип ойлобо, Анара. Ар ким өзү туура деп тапкан жол менен кетиши керек. Анын үстүнө ар ким өз сүйүүсү, өз бактысы үчүн күрөшүүгө акылуу.
– Жазуучулугуң билинип турат, Акун. Кудум китептегидей сүйлөйсүң.
– Анарка, кымбатым, анчалык тереңдебейличи. Болуптур, чынымды айтсам, мен кыйналып жүрөм. Адам үчүн бала деген боор эт менен бирге бүткөндөй нерсе экен. Эки уулумду сагындым, алар эсимден кетпей, кусага сарбариктей сапырылып жүрөм.
– Муну менден эмнеге жашырдың?
– Көңүлүңдү оорутуп алгым келбейт.
– Жок Акун, бул кылганың туура эмес. Менин көңүлүмдү оорутпайын деп отуруп, өзүңдүкүн гүлдөй солутуп алышың жакшы болмок беле. Туура, адам үчүн баладан өткөн асыл нерсе жок. Сен балдарыңа барып учурашып, өз сагынычыңды, алардын сагынычын таркатып кел. Аялыңды кыйсаң да, балдарыңды кыйып кетишиң болбойт. Бул өзүадамкерчиликке жатпаган нерсе эмеспи. Таттуу-паттуу алып берейин, колуңду карап калышпасын.
– Ырахмат, Анаркам. – Акун андан нары сөзүн уланта албай, Анараны кучактап өптү…

* * *

Жол. Негедир ал дайыма Акунду өзүнө тартып, кызыктырып турат. Аны кандайдыр бир сырдуу, ажайып дүйнөгө алып барчудай, кымбат табылгага тушуктурчудай боло берет. Дале эсинде. Бала кезинде, баягы төөнүн көзүндөй чүңүрөйгөн терезеден тээ алыста бүлбүлдөгөн тоолорду карап олтуруп, «эшек арабам болсо, анан ошого түшүп алып айылдын четине чыксам», – деп кыялдана турган. Айылдын чети ал үчүн өзүнчө бир сырдуу дүйнө эле. Ким билет. Бул көптөн бери аздектеп жүргөн тилеги жөнүндө кимдир бирөөгө айтып бергендир. Мунусу эсинде жок. Ошол кезде таекеси аскерде болучу. Анан ага бирөө таекең эшек араба ала келет дегени сезимине кыттай уюп калат. Мындан мурда анча элес алып, күтпөгөн таекесин ошондон тартып чыдамсыздык менен күтө баштайт. Кээ бир түндөрү уктабай, чакыйып чыккан учурлары болот. Ал уктап калса эле таекеси эшек араба алып келип, анан аны башка бирөө алып кетчүдөй сезилет. Ушул ойдон коркуп жүрөт. Бирок, зарыктырган таекеси жалгыз чамаданды көтөрүп эле шоп этип кирип келгени, арабага байланышкан не бир сонун тилектери ташка тийгендей быркырап, талкаланып, ошондон улам буркурап ыйлаганы эсинде. Антсе деле ал таттуу оюнан кийин эс тартканга чейин ажырай албай жүрдү.
Азыр тасма жолду ийиктей түргөн машинада кетип бара жатып, ошону эстеди. Өзүнчө жылмайып алды. Акыры ошол тилегине жетти – эми араба гана эмес, зымыраган машинасы бар. Бирок, пенде дегениң ынсабы толбогон бир бечара көрүнбөйбү. Кээде ушуга да алымсынбай, мындан чоң, мындан күлүк машина жөнүндө самап кетет. Мунун арымы купулуна толо бербей, өтө жай жүргөнсүй берет. Жайкы аптапта мотордун тез ысып кеткени да кыйла ыңгайсыздыкты пайда кылат. Андай учурда жолду арбыта албайсың. А азыр кыш. Мотор ысыбайт. Антсе деле жол узарып кеткендей. Ашыккан учурда ого бетер. Үч айдан бери көрбөй сагынып, куса болгон балдарына бараткан. Бул кезде Айгүл дале айылдагы анын үйүндө жашап жаткан эле. Башка бара турган жери жок болучу. Ата-энеси бир топ жыл мурда кайтыш болушкан. Инилери болсо ар кайсы чабандарда койчу болуп иштешчү. Чынында ага оңой болбогонун түшүнүп турат. Бирок, ар кимдин бул турмушта өз жолу, өз максаты, өз тагдыры бар эмеспи. Андыктан ар ким өз «куржунун» өзү көтөрөт. Акун азыр өзүн-өзү ушинтип жооткотуп, көңүл түпкүрүндөгү буркан-шаркан түшкөн толкунду ушинтип тынч алдыргансыды. Бирок, Айгүлгө кезигип, анын каргышын уккусу келбеди. Боздогонун, көлдөгөн көз жашын көргүсү келген жок. Айылдын берки чет жагында жашаган иниси Сакыныкына барып, балдарын чакыртып алды. Ушул кезикпеген үч айдын ичинде балдары кыйла жүдөп, колго түшүп калышыптыр. Көздөрүнөн кусалыктын терең катмары сезилип турду. Айрыкча кичинекей Максаты чүлжүйүп, бет чүкөсү чыга, адамдын боору ооругудай абалга келиптир. Алмаз тентеги болсо токтоо тартып, мурдагы шайыр мүнөзүнөн дайын жок. Жанынан карыш чыкпаган балдары ушу кыска убакыттын аралыгында ушунчалык өзгөрүлүп кеткенине бир чети ишене албай да кетти. Аларды бооруна кысып олтуруп, жүрөгү сыздап чыкты. Көзүнөн мөлтүр тамчылар сызылды. Өз сүйгөнүнө кандай «курмандыктын» аркасы менен жеткендигин эми гана түшүндү…
Түшкө чукулдап калган маалда эшик акырын кагылды. Кагазга үңүлүп олтурган Акун баш көтөрүп «кире бериңиз» деди. Кимдир бирөө эшикти батынбагандай, жай ачты. Бакене бойлуу, эткээл келген кара жүздүү карыя баш бакты. Эмнегедир мурду бир башкача чоң көрүндү.
– Салом алейкум, ата, келиңиз. Мындай олтуруңуз.
– Келдим, уулум. Карайлаган там сүзөт дегендей, акыры бир айла болуп калабы деген ниетте келип калдым.
– Келгениңиз ырас болуптур, ата. Жөн-жайыңызды айта олтуруңуз.
– Ээ, уулум, тагдыр башка салса көтөрбөскө пендеде чара калбайт тура. Эки жыл мурда кемпиримден ажырадым. Карыганда какчаңдатып, жалгыз калтырбасын. Адамды бир кырсык чалып алса оңой менен оңоло албайт тура. Эми баш учумду жыйып келатсам, тагдыр деген кара таш кайра белге чапты. Беш ай мурда каран калган милийсалар күлгүндөй болгон уулумдун белин сындырып, төшөктөн тургус кылып салышты. – Карыя чөнтөгүнөн кир болгон жүзаарчысын алып чыгып, бет ылдый куюла баштаган жашын сүрттү.
– Кандайча, баланын эмне күнөөсүбар экен?
– Күнөө кылгыдай бала болсочу, уулум. Үйдө олтурган жеринен алып чыгып кетип, электирдин зымын уурдаганыңды мойнуңа ал деп үч милийса сабаптыр. Докдурлар «балаң эми басууга жарабайт, үйүңө алып барып багып тур» деп чыгарып беришти. Төрт айдан бери шору катып, жалдырап жатат балам. – Карыя кайра шоролонуп ыйлап кирди. Сөзүн андан нары уланта албады.
…Сексенинчи жылдардын капорто ченинде бейиши болгон төрт тамганын келкели келип, каймагы желип турган учурда адамдардын сезимине дүрт эттире чок түшүргөн бир күйгүлтүк окуя болгон. Анда азыркыдай күркөлөрдө күтүрөгөн газеттер кайда. Эки колдун салаасы жетпей калчу. Ошол үркөрдөй газеттердин эң окумдуу, таасирдүүлөрүнүн бири «Литературная газета» боло турган. Бир күнү кезектеги жаңы санын алып, Акундун селт эте түшкөнү дале эсинде. Биринчи бетте он жети-он сегиздерге келип калган үч жигиттин кубанычтуу да, эрдемсий да түшкөн сүрөтү берилиптир. Колдорунда бир кулачтай такта, ага канаттары кериле мык менен кадалган карга. Жүздөрүнөн бакыттын балы тамган ушул жигиттердин табыятына ушунчалык ташбоордукту, мыкаачылыкты жакындата албай, дел болуп олтурду. Сүрөттүн алдындагы жазууну окуса чынында эле карганы ошол үчөө тирүү кармап алып кадашкан экен. Бул «эрдиктерин» даңазалап сүрөткө түшүшүптүр. Кийин ушул окуя, ушу сүрөт бардык гезиттерге чыгып, теледен көрсөтүлүп советтик жаш жигиттердин мындай чектен тыш жорукка баргандыгы тууралу Хемингуэйдин коңгуроосун кагышкан. Мунун кесепети далай министр, жетекчи, мектеп деректирлеринин башына балка болуп урулгандыгын да окуган эле.
Бүлтүйгөн көздөрүндөгү куюлган жашын эски жүзаарчысы менен улам сүртүп коюп, көкүрөгүндөгү көлкүлдөгөн көйгөйүн таш жарчу үшкүрүктүн коштоосунда акырын айтып жаткан карыянын маңдайында олтуруп, эмнегедир азыр ошо каргашалуу окуяны эстеди. Албетте, аны менен бул карыянын көкүрөк дартынын эч кандай байланышы жок эле. Антсе деле жан-дүйнөгө чок таштаган мындан жыйырма жылдай мурда көргөн сүрөт анын көз алдынан кетпей туруп алды. Ага кошумча болуп, карыянын айткандары да кулагына улам жаңырыктай берди. Иштеп олтурган очеркин жылдыра албай, алагды болуп жатты. Анан ордунан турду да, редакторго кирди. Ал жалгыз олтурган экен. Иштин жагдайын жайынча түшүндүрүп берди. Ошол баланын тагдыры жөнүндө жазып келүүнү каалагандыгын айтты. Редактор каршы болгон жок. А бирок мунун чырдуу иш экенин, ошондуктан өтө дыкаттык менен изилдеп чыгып, анан жазуу керектигин астейдил эскертип өттү. Ал Акундун жакшы жазарын билчү. Андыктан ашыкча кеңеш берүүнүн зарылдыгы жок эле.
Карыянын айтып берген дареги Акун жашаган көчөдөн анча деле алыс эмес экен. Бул үйдүн тушунан далай өткөн экен. Беш кабат узун имаратка жакындаган сайын эмнегедир жүрөгү дүкүлдөйт. Анан кайрадан эчаккы газеттеги сүрөт көз алдына тартылды. Аны көз ирмем аралыкка жанагы карыянын элеси алмаштырды. Көп өтпөй тигил сүрөт өз ордун ээледи. Анын көзгө көрүнбөгөн зылдай жүгүнө төө басты боло, төртүнчү кабатка көтөрүлдү. Эшик ачылса эле үчөө бет алдынан чыга калчудай опкоолжуп, эшикти тыкылдатканга батына албай турду. Көлдөн бир чака суу сузуп алсаң – анын бөксөргөнү билинбейт. Ошол көлдөй ашып-ташкан сөздөрдүн арасынан адеп көргөн көрүнүштү баяндоого ылайыктуу сөз таппай, Акун тунжурай түштү. Бет алдында жапызыраак диванда гүлдүү ак шейшепти эндей жамынган жаш жигит жатты. Шейшептин этек жагынан чыгып турган түтүктүн бир учу дивандын алдында турган айнек банкага салыныптыр. Күлгүндөй жигиттин кандай абалда экенин ушул эле далилдеп койду. Бул Абдылда карыянын баласы Назар эле.
Адатта өлүм менен кырсык каш-кабактын ортосунда экендигин тандырбай турган турмуштук кырдаалдар көп болот эмеспи. Ойлобогон, күтпөгөн жерден Назар да ошондой каргыш тийген кырдаалга туш болуп, минтип он гүлүнүн бири жаңыдан ачылып келатканда белинен мертинип, кыймылдоого зар болуп, төшөккө жатып калбадыбы. Кыштын кычыраган ызгаардуу ошол күнкү кечинде үйүндө олтурган. Эшик кагылып, үч милиционер кирип келди. Пастортун көрсөтүүнү талап кылышты. Тыяк-быягын карап жаткан бирөө: «Тактай турган бир маселе бар. Биз менен бөлүмгө барууга тийишсиң, тез эле келесиң» деди. Оюнда эч нерсе жок Назар кыйыктанбады. Бирөөнө окшоштуруп жатышкан болуу керек деген ниетте жөнөп берди. Милиция бөлүмүнө алып барышкан соң милиционер жигиттер таптакыр башкача мамилеге өтүштү. Ай-буйга келбей эле:
– Уурдалган зымды кайда саттың, – деп кекетти Буудайчиев аттуу милиционер.
– Кайдагы зымды? – Назар эч нерсеге түшүнбөй кайра сурады. Бул Нурландын жанын кашайтып жиберди.
– Заматта эч нерсе билбеген келесоо боло калганын кара. Сен уурдаган зымды айтып жатам.
– Мен эч кандай зым уурдаган жокмун. – Назар иштин жагдайын эми түшүндү. Зым уурдабаганын, ал күнү кечке жумушта (шаардагы бирөөнүн тамын салып жатышкан) болгонун, үйгө келгенине жарым саат боло элегин айтты. Бирок тигилерди анын жообу канагаттандырбады. Аларга өздөрү каалаган жоопту алуулары керек эле. Ак ийилсе да сынбастыгын Буудайчиев, Белеков жана Конокбаев аттуу милиционер жигиттер эстерине алып коюшпады. Алар Назарды үч тарабынан камап алып, сабап киришти.
– Мурда-кийин мынчалык таяк жеп, запкы тартып көрбөгөн кишиге кыйын эле болот экен, аба. Адамдын өлөр-тирилерине карабаган жигиттер мынчалык ташбоордукту кайдан алгандыктарын түшүнбөйм. Аларды деле ата-энелери алпештеп өстүрдү го. Асмандан түшө калышкан жок го. – Назардын үнү кардыгып барып, буулугуп кетти. Көзүнө ирмеле калган жашын көргөзгүсү келбей, дубал тарапты карап кетти. Акундун каңырыгы түтөп, ушул тыртайган жыйырма үч жаштагы арык жигитти үчөөлөп тепкилеп жатканын көз алдына келтирип, тунжурап олтурду. Ооба, алар тээп буттары, муштап колдору ооруганда: «Зымды уурдаганыңды мойнуңа алып, кагаз жазып бер» деп тыным алышат. Уурдабаган нерсени кантип уурдадым демек эле. Назар «жок» дейт. Тигилер кайра баштайт. Ошентип таң атат. Эртең менен тышка алып чыгышат да, бетон столбанын жантайыңкы тирөөчүнө чык дешет. Бала жылмакай тирөөчкө чыга албасын айтканда үчөө ташбараңга алып кирет. Жан айласы түгөнгөн бала тырмышып жатып, кыйла жерине чыгып барат. Бирок ал жерден тартылып турган зымга жетпейт эле.
Ак жеринен күйүп, токмок жеп жаны ачыган жигит столбадан түшпөй, прокуратурадан киши чакырып келишин талап кылат. Мурун-кийин мындай өжөр баланы көрбөгөн Аскардын жаны чындап кашайып кетти. Жерден муштумдай таш ала коюп, бардык күчү менен шилтеп калды. Ал бетон столбанын кан какшаткан муздагы бооруна өтүп, араң турган баланын каракушуна тийди. Бир бакырып алып, тоң жерге былч эте кулап түштү. Эки күндөн кийин ооруканадан эсине келди. Кабыргалары, көкүрөк омурткасы сынып кетиптир. Мына ошентип төрт айдан бери кудайга үнү угулуп, төшөктөн тура албай жатат.
– Ыйлап атып көзүмдүн жашы түгөнүп калды окшойт, аба. Азыр жаш чыкпай калды. Күлгүндөй кезимде ушинтип кор болуп, жатып калгандан көрө өлүп калгым келет. – Назар сөзүн андан ары уланта албай буулукту. Канткенде анын көңүлүн аз да болсо жубата турган жылуу сөз таппай олтурду Акун. Чакан бөлмөдө уюган жымжырттык пайда болду. Акыры анын думуктурган кучагынан бошонуп чыгуунун айласы кылды:
– Анан тигил милиционерлер эмне болду, алар жазасын алдыбы?
– Докдурдан тиешелүү кагаздарын жыйнап, ага арызымды тиркеп прокурорго бергенбиз. Милиционерлер иштеринен бошотулду, жакында соту болот дешкен. Анын качан болору белгисиз. Бир айдан бери күтөм.
– Алар сенин алдыңа келип, кечирим сурап, каралашып турушабы?
– Аларга мен айыкканча каралашып, дары-дармек, аны муну алып келип туруу жагы милдеттирилгендигин билдиришкен. Бир коляска, анча-мынча дары алып келишкен. Ошо бойдон көрө элекмин. Чындыгында алардын жүзүн көрөйүн деген ниетим жок, аба. Жарымжан кылып, мени ушундай армандуу абалга жеткирип койгон адамдарды эмне деп аташымды, эмнеге салыштырышымды билбейм. Эмнеси болсо да, алар тиешелүү жазаларын алышса мага бир аз жеңил болот беле. Балким, милиция кызматкерлери тарабынан мага окшоп, тагдыры талкаланган адамдардын саны азаят беле…
Ал кайрадан унчукпай калды. Дивандын алдындагы чакан банкеге саргайган суюктук куюла баштады. Бала ыңгайсыздана, дубал тарапты карады. Балким, ошол учурда адамдарга, укук коргоо органдарынын жетекчилерине жеткире албаган көкүрөк датын, адамдын убал-сообуна карабаган таш-боор милиция кызматкерлерине болгон каргышын айтып, алардын колунан талкаланган тагдырына өксүп, жашоо деген миң кырлуу, каткалаң нерсенин чыга алгыс көйгөйүнө түшүп кеткенине арман кылып жаткандыр. Же эртеңки күнүн караңгылатып, кырчын тагдырына балта чабышып, анан эки айдан бери бир кайрылып келип ал-абалынан кабар алышпаган жигиттердин (андайларды жигит деп атоого да ооз барбайт экен) ыйманы качкан көздөрүнө бир гана жолу карап алгысы келип жаткандыр. Болбосо, ушунча убакытка чейин жаш жанын азапка салып, белин мертинткендердин өз жазасын бербей создуктуруп, адилеттиктин сайраңын алыстатып жаткан сот жетекчилерине карата болгон үмүтүн дале үзө албай жаткандыр. Неси болсо да Акун аны ошол көз ирмемде кандайдыр бир түккө арзыбаган сөз, суу кечпеген каалоо-тилектер менен көңүлүн жубата албай тунжурап олтура берди…
Оо адамдар, биз бул жашоого бири-бирибиздин жолубузду тороп, бири-бирибиздин өмүрүбүзгө, тагдырыбызга, турмушубузга балта чабыш үчүн келдик беле? Өмүрүбүздүн өтөлү ушул элеби? Буга тайсалдабай түз жооп бере ала турганыбыз барбы арабызда? Жообу табылбаган суроолордун салмагына майышкан Акун төмөн түшүп баратты. Улам төмөндөгөн сайын биринчи кабатка эмес, таш-боордуктун, ыймансыздыктын, Шайлобек акын сыздап-боздоп ырдаган кайдыгерликтин бүксүгөн сазына жакындап бараткандай сезилип, жүрөгү зыркырай берди. Кайрадан көз алдына тактага кадалган карга тартылды. Ошол тактанын артында милиция формасындагы үч жигит да такта кармап турушкандай селт эте түштү. Андагы үчөө. Мындагы үчөө. Балким, бул тарыхтын кайталанышы болуп жүрбөсүн. Бирок, бул жерде ошол тактага карга эмес, карабашыл тирүү адам кадалгандай, болгондо да, он гүлүнүн бири жаңы ачылган жигит. Бир кызык жери: эмне үчүн Хемингуэйдин коңгуроосу эми кагылбайт? Же биздин коомдо адам тагдыры карганыкынан да арзан болуп кеткенби? Болбосо аны кага турган идиректүү, ыйманы уктатпаган бир да жан калбай калганбы? Балким, бул акыр заман деген нерсенин жакындап калгандыгынан берген алгачкы шооратыдыр?
Жообу табылбаган бул суроолордун зылдай оор салмагына басырылган Акун бул дүйнөнүн жууса кеткис бир ыплас чуңкуруна кулап кетип, анан таза жери калбай булганып чыккан сымал сезимде баратты. Бир канча күнгө чейин жанына жай бербей бучкактап, миң алакеттен өткөргөн бул сезим акыры көкүрөктөн оргуп чыккан буктуу үшкүрүккө окшогон көлөмдүү макала болуп ак кагазга төгүлдү. Ал газетанын ошол жумадагы санына басылып чыкты.
…Акун өзү иштеген кабинетке киргенде дубалга илинген чоң саат эртең мененки тогуз болгонун көрсөтүп туруптур. Катарлаш столдо олтуруучу Зарып үңкүйө олтуруп алып, бир нерсени берилүү менен жазып жаткан экен. Эми кирген Акунду баш көтөрүп карап калды. Анан ордунан туруп колун сунду:
– Кандай Акун, сен кечикчү эмес элең го, башыңа чөп сындырып койсомбу?
– Ушундай болуп калды, Заке. Анараны иштеген жерине жеткирип коеюн деп ооруканага кайрыла калсам, ал жерден бир тааныш келиндин кичинекей баласы чарчап калыптыр. Аны таштап кете албай, Ак-Сууга жеткирип келгенче ушул болду.
– Кап, жаман болгон экен да. Ыйманы саламат болсун наристенин. Башка иш түшүп турганда соопчулук кылып койгонуң дурус. Сени Жумагүл издеп жүрдү эле.
– Эмнеге?
– Келери менен редакторго кирсинчи деп кетти.
Иш ордуна эми отурайын деп жаткан, Акун балдактарын кайра алып колтугуна таянды. Эмнеге чакырып жатканын түшүнө албай, бушайман ойлорго чырмала, анын кабинетине кирди. Өзү жалгыз олтурган экен.
– Саламатсызбы!
– Кел Акун. Самалат, ден соолуктар кандай?
– Жакшы, кудайга шүгүр.
– Бул макалаңды абдан таасирдүү, көркөм жазгансың. Калеми такшалып калган жазуучунун деми сезилип турат. Жүрөктү титиретет. Биздин чыгармачыл жамааттын көпчүлүгү бул боюнча жакшы пикирде. – Алдында жаткан газетанын Акундун Назар жөнүндөгү макаласы басылган санын алып, бери жылдырып койду. Өзүнүн иши жөнүндө редактордун өз оозунан жакшы пикир угам деп күтпөгөн Акундун чекеси нымшый түштү.
– Ырахмат, Акмат Давлетович.
Акмат макалага көз жүгүрткөн болуп, кыйлага унчукпай, мындан аркы сөздү кандай баштасам экен дегендей кыязда ойлуу олтурду. Анан ага карады:
– Акун, бул аша чапкан сөз, же көзүңө карап мактагандык эмес. Сен ага муктаж эмессиң. Чынында сен таланттуу жигитсиң. Эл-журтка аздыр-көптүр төбөң көрүнүп калган жазуучусуң. Эки жылга чукул бирге иштешип келе жатабыз. Кудайга шүгүр, ишиң, жазгандарың жөнүндө эч нерсе дей албайм. Мындан ары да бирге иштеше берсек жакшы болмок. Бирок, анткенге мүмкүнчүлүк болбойт окшойт. – Ал ордунан туруп кабинеттин ичинде арты-терки баса баштады. Акундун эми эле жадыраган жүзүнө муздак суу себилип кеткен сымал, томсоро түштү. Колунан бир нерсесин капысынан жулдуруп жибергендей Акматка карады:
– Эмне үчүн? Же бир жеримден жаңылыштык кеттиби?
– Жок Акун, бул жагынан эч кам санаба. Бизге жогору жактан газетанын кызматтык штатын отуз процентке кыскартуу тууралу буйрук келди. Өкмөттүн чечимин аткарбай кое албасыбызды өзүң жакшы билесиң.
– Түшүнөм. – Акундун үнү чечкиндүү чыкты. Акмат жалт карап алды. Ал андан муну күтпөгөн болуу керек. Өзүн кыжаалат кылган маселенин оңой чечиле баштаганына жеңилдей түшкөнсүдү. Акун өз каалосу менен иштен бошотуп коюу жөнүндө арыз жазып ага сунду. Акмат колундагы кагазды окубастан Акунду үнсүз карап турду да, анан улутунуп алып четине кол койду…
Акун шаардан чыгып, өзүнүн айылына кетүчү чоң, тасма жол менен келатты. Ойлобогон, күтпөгөн жерден иштеп жаткан ишинен, көнүп калган жамааттан бир заматта кетип калганына ичи ачышып, бук болуп баратты. Мындан эки жылга чукул мурда областтык газетада иштеп турганында кыскартуу деген балакети Акундан башталган. Эми дагы. Канчалык жанталашып, колунан келген бар мүмкүнчүлүгүн сарп кылып иштесе деле баары бир майыптын иши – майып турбайбы. А болбосо чындыгында ал жазганчалык жаза албай, жөн эле караанын көбөйткөндөр канча. Ошолордун көбү университет менен институттардын дипломдорун көтөрүп жүрүшөт. Албетте, аларга Акундун ичтарлыгы жок. Жүрө беришсин, иштей беришсин. Ар ким өз бешенесине жазылганын көрүп, маңдайына буйрулган ырыскысын таап жейт. Тирүүлүктүн озуйпасы ушул: ичээр сууң, көрөр күнүң бүткөнчө кыбыраганың кыбыраган. Жумуш эмне, акыркы күнүң калганча маңдайыңа жазылган энчи эмес да. Ошондуктан байлык менен бийлик колдун кири деп айтылып калгандыгы төгүн дейсиңби. Ал деле буйруган күнүн көрөр. Ачка, жылаңач-жыртык калмак беле. Кудайга шүгүр, анча-мынча пенсия алат. Мындан тышкары ар кайсы газеттерге жазган ағгеме, ырлар, макалалары үчүн калемакы алып турат. Анын үстүнө Анарасы иштеп жатпайбы.
Албетте, өзү деле иштеп турса жаман болбос эле го. Анын тапканына бир топ жөлөк болмок. Ага кыйынчылык келтирмек эмес. Бирөөнүн чучуктай болгон батиринде турушса. Ага айына отуз сом төлөйт. Аны менен кутулуп калса жакшы эмеспи. Ээси бир кудай урган неме экен, күн алыс келип алып эле, «мен ичкенди жакшы көргөн кишимин, бир нерсе алып бербесең болбойт» деп эле демитип турат. Ага канча бөтөлкө алып бергенин да билбей калды. Кийинки кездери ал келе жатканын көрүп эле айласы кетчү болду. Ошол учурда акчасы болсо жакшы, алып берип кутулат, а жок болуп калса эзилип олтура берет. Үйдөн чыгарып жиберерин кыйытат. Эмне дейсиң, кошуна-колоңдон карыз сураганга мажбур болот. Төрт-беш күн өткөндөн кийин эле баягы көрүнүш кайра кайталанат. Эми минтип жумушунан да бошотуп коюшту. Мурдагыдай үйүндө жалдырап олтуруп калса эмне болот? Жок, азыр машинасы бар эмеспи. Баштагыдай үйкүчүк болуп калбасы турган иш дечи. Балким, дагы бир ылайыктуу жумуш табылып калгысы бардыр. Баса, бул жөнүндө Анарага кантип айтат болду экен. Аны ал кандай кабыл алат? Балким, капаланар? Бирок, азыр анын эч нерсе жөнүндө ойлогусу келбеди. Жөн гана эки жээгинде теректер жыш тигилген чоң жолдо кетип бара жатты.
Тасмадай созулган ушул жол анын туулуп өскөн айылына алып барат. Негедир азыр ал ушу бойдон жүрүп олтуруп, түз эле айылына, өзүнүн үйүнө баргысы келип кетти. Үйгө барбаганына бир нече ай болгон. Балдарын сагынып, куса болгонун эми сезди. Ичи тызылдай түштү. Көзүнө жылуу жаш ирмеле калды. Эми эле созулуп жаткан жолду кандайдыр бир белгисиз күч эритип жибергендей мөлтүлдөп, ийрелеңдеп кетти. Машина жол четине барып токтоду. Акун жерге түштү. Калың бактын арасына кирди, жалбырактар бирин-сериндеп түшүп жатат. Кайрадан күз келди. Мезгил деген ушул экен да. Кечээ эле жай айы эмес беле. Ушинтип олтуруп, өзңдүн өмүрүңдүн да кандайча өтүп кеткенидигин байкабай калат турбайсыңбы. Саргайган жалбырактарды шуудурата кечип, жогору тарапка жай басты. Шуудураган үн эмнегедир ага аянычтуу угулду. Өз күндөрүн жашап бүткөн сарбариктер армандарын айтып жатышкандай сезилди. Тебелегиси келбей кетти. Кичинекей арыктан нары өтүп, аңызга түштү. Бул жердин картөшкөсү казылып алынган экен. Ылдыйраак жагында дале казып жүрүшүптүр. Мектеп окуучулары окшойт. Аларга жакын баргысы келбеди. Бир топ барып кайра тартты. Ушул учурда артынан кимдир бирөөнүн кыйкырганы угулду:
– Акун аба! – Ал артына жалт карады. Тигиндейрээкте бир келин келе жатыптыр. Аны тааныган деле жок. Антсе деле аны утурлай басты.
– Жакшысызбы Акун аба? Бул жакта эмне кылып жүрөсүз?
– Жакшы. Жайынча эле жұрөм. – Ал андан ары эмне айтарын билбей туруп калды.
– Сиз мени тааныбай турасызбы, Акун аба?
– Өңүң жылуу учурап жатат, тааный албай турам, кечирип кой. – Ал айыптуудай жылмайды. Келин күлүп калды.
– Өзүңүздүн карындашыңызды тааныбай калгандыгыңыз болмок беле, аба. Мен Эшен абаңыздын кызы эмесминби. – Акун эми тааныды. Бул туугандарынын кызы Сонун болучу. Аны кичирээк кезинде көрүп жүрчү. Кезикпей калганына он жылдан өтүп кеткен.
– Сизди шаарга көчүп кетти деп уктум эле.
– Ооба, шаардамын.
– Иштериңиз жакшыбы? Жаңы жеңебиз кандай?
– Кудайга шүгүр, баары жакшы. Сонун, менин балдарымды көрө алдыңбы жакын арада? Алар кандай жүрүшөт?
– Акун аба, мен Аң-Өстөндө турат эмесминби. Айылга көптөн бери каттай элекмин. Убакыт жок, картөшкөнү бүткөрсөк барып келем го. Үйдөгүлөрдү сагындым.
– Болуптур анда Сонун, мен кетейин. – Ал машинасы тарапка басты. Андан кыйла алыстап кетиптир. Бир аз узай бергенде Сонун кайра чакырды:
– Акун аба, бир-эки мүшөк картөшкө салдырып берейин балдарга, ала кети¢из.
– Жөн эле койбойсуңбу, сага сөз тийип калып жүрбөсүн, Сокен?
– Жок аба, кам санабаңыз.
– Ырахмат, Сокен. Ишиң ийгиликтүү болсун.

* * *

Турмуш. Анын күнүмдүк түйшүгүда оңой нерсе эмес. Ыбырсып жүрө берип, мезгилдин көрүнбөс дөңгөлөгүнүн кандай чимирилип баратканын элес албай каласың. Ак таң менен кара түндүн ортосундагы мүнөттөр шамал күбүгөн барик сымал көздөн кайыйт. Анан тамандарга тапталган бариктердей бүрүшүп, пайдасыз өлө берет. А мындай ар бир күндүн өтүшү анын көөдөнүнө жыйнала берип, акыры көтөрө алгыс жүккө айланып бараткандай. Жумушсуз калган Акунга ушундай сезилет. Негедир мурда байкабаптыр. Бир нерсе жазайын деген аракетинен оңчулуктуу майнап чыкпай койду. Эки-үч күн олтуруп жазган аңгемеси көңүлүнө толбоду. Он баракка чукулдап калган экен. Анысын бырчалап айрып, оту өчүп бараткан мешке ыргытты. Негедир ичи ачыша, колунан бир нерсесин түшүрүп алгандай шалдырап олтуруп калды. Үй ичи кыйла муздап калган. Жер али кара болгону менен күн сууп калган. Ал мештин алды жагында турган отургучка олтуруп, отун салып коюуга ниеттенди. Бирок, эртең менен Анара киргизип койгон отун түгөнүп калыптыр. Анын акыркысы экендигин да эске салып кеткен.
Ал айылдын четиндеги калың бакка келди. Жерде жаткан, же сынып калган куураган бутактарды бирден сүйрөп, машинанын жанына ташып келди. Анан чөк түшө олтуруп алып, кол араа менен таарып кирди. Ичкелерин балта менен кертти. Бешим ченге чейин кыйла отун даярдады. Буттары чымырап уктап, бели зыркырап чыкты. Күндүн чыкыроондугуна карабастан, чекесинен мончоктогон тери бетинен ылдый куюлду. Ага карабай, жеңи менен улам сүртүп коюп, кандайдыр бир өжөрлөнө, каруусу кеткен колу менен балтаны шилтей берди. Сүйрөп келген бутактар түгөнгөндө гана токтоду. Чөгөлөп олтурган боюнча кертилген отундарды машинанын багажнигине салды. Чарчап, ар кай жери ооруксунуп, кыйналып чыкса деле көңүлү ачык эле.
Ушундан баштап күндө бир маал ушинтип отун кертип келмей өзүнчө бир көнүмүш адатка айланды. Бул бир четинен Анарага жумушунан кийин отун терүү түйшүгүнөн арылтса, экинчиден өзүнө эрмек болуп, көңүл чөгөргөн ойлордон алыстоого түрткү берет.
…Түнкүасманда ала-телек булуттар каалгып, жай жылып бараткан Айдын бетин калкалай калышат. Андай учурда айлана көлөкөлөнө түшөт. Бирде жашынып, бирде бажырая калган жылдыздарды Акун терезеден карап жатты. Түн бир оокум болуп калса да негедир анын уйкусу келбейт. Баш-аягы жок мончоктой чачыраган ойлорго чарпылат. Бир капталынан экинчисине оодарылгысы келсе деле жанындагы бир калыпта дем алып жаткан Анараны ойготуп албайын деген ниетте былк этпейт. Балким, ал таттуу уйкунун кучагына эчак эле кирип кеткендир. Күнүкечке телпеңдеп басып жүрүп абдан чарчаса керек.
Мурдагыдай иштеп, пенсиясына кыйла кошумча акча таап турган кезде да жакшы эле. Тиричиликке бир топ эле жеңилдик болучу. Эми ушу өздөрү жашап жаткан жепирейген батирдин бир капшыты кандайдыр бөксөрүп калгандай, ушунун кесепетинен Анарага, анын кымбат, асыл адамына оорчулук келип кыйналып жаткандай муздак сезим көөдөнүнө жуга калат. Ошол боштукту өзү жасап алгандай айыптуу сезет. Кээде ушул ой жанына тынчтык бербей, эмне кыларын билбей кетет. Колдон келсе Анарасынын бутун жерге тийгизбей колуна көтөрүп жүргүсү келет. Кабагы бүркөлө калса жаны кейип кетет. Жок, бул ага кандайдыр бир көз каранды болгондугунан эмес. Андай нерсенин жыты да жок. Ага болгон сүйүү, ага болгон сыйлоо, урматтоо, ага колу жеткенине, аны менен жашап жатканына сыймыктануу сезиминен улам болсо керек. Бул үчүн ал өз тагдырына ыраазы. Чындыгында ал өз сүйгөнүнө бул тирүүчүлүктө жетем деп ой жоруган эмес. Көрсө, турмушта ушундай да кереметтер болот тура. Бирок, аны менен кошо баардыгы эле бүтүп, баардык жагынан телегей тегиз болуп калбайт экен. Антпегенде ал азыр сар-санаага батып, коргошундай ойлордун салмагына басырылып, ичтен эзилип жатпайт эле го. Ал капысынан терең улутунуп алды. Анара ойгонуп, бери оодарыла мойнунан кучактады:
– Эмне болду, Акун?
– Сен ойгоо белең, Анарка?
– Негедир көңүлүм тынч эмес, Акун. – Ал жылуу, дары жыттанган колу менен анын жаагынан назик сылады. Башын төшүнө жөлөдү. Акун төшүнө жайылган чачын акырын кармалады. Ал узун эле, көптөр анын жерге бир карыш кана жете бербеген олоң чачына суктаныша турган. Бул сөзүнөн улам көңүлү удургуй түштү.
– Бир жериң ооруп турабы?
– Дененин ооруганы эч нерсе эмес, аны өзүң деле жакшы билесиң го. Көңүлүм ооруп жатат, Акун.
– Эмне, мен бир нерсени туура эмес кылып алдымбы? Же менин иштебей калышым кыжаалат кылып жатабы? Баш аман болсо… – Анара сөзүн андан ары улантууга мүмкүнчүлүк бербей, алаканы менен акырын оозун басты.
– Жок Акун, ал жагынан кабатыр болбо. Сени иштеп, акча тапсын деп келген эмесмин. Жанымда болсоң болду. Мен иштеп атпаймбы, сенин пенсияң менен калем акың деле аздык кылбайт. Мени ойлонткон башка нерсе. Кийинки кездери сенин ойлуу тартып, кыйналып жүргөнүңдү сезем.
– Сага ошондой сезилип жаткандыр.
– Күн өткөн сайын санаага чөгүп баратканың байкалууда. Экөөбүздүн бирге жашап жатканыбызга алты айдын жүзү болду. Ошондон бери балдарыңа бир гана сапар бардың. Аларды сагынып, кусаланганыңды билип турам. Сенин тынч жаткан дүйнөңдү бузуп, турмушуңа бүлүк салганыма өкүнүп кетчү болдум, Акун.
– Антпечи, Анарка. Мен сени менен гана бактылуу экенимди жакшы билем. Ишенсең, мен эми гана жашай баштагансыйм. Сага туш кылган тагдырыма миң мертебе ыраазымын.
– Баары бир балдарың жүрөгүңө тынчтык бербей жатышканын жашыра албайсың. Аларды сагындың. Мүмкүн, Айгүлүңдү сагынгандырсың? – Ал сынагандай башын көтөрүп, Ай жарыгынын тилкеси жүзүнө келип төгүлгөн Акунга карап калды. Акун аны мойнунан кучактап, алкымынан жыттады:
– Эгерде аны сагына турган болсом сени сүйбөйт элем да. Экинчи мындай тамашалабай жүрчү, Анарка. Ал эми балдарымды сагындым. – Акун айыптуу немедей үнүн акырын чыгарды.
– Барып кел. Алар да куса болушкандыр. Максатыңды кийим-кечеси менен ала кел. Алмаз болсо окуп жатпайбы, аны жайында алып алабыз. Балдарың жаныңда болсо санааң тынч болот.
– Ырахмат сага, Анарка.
– Эмне үчүн?
– Мени туура түшүнгөндүгүң үчүн. – Ал аялын эркелете кучактап, оозунан өптү. Баятан толуп турган Айдын бетин калкалаган жыртык булуттар четке жыла берди. Сүттөй жарык терезеден агылып кирип, эки адамдын бешенесин жаркытып, саамайларына төгүлө берди. Үй ичи да кыйла жарык боло түштү…
Кар сампарлап жаап атты. Аны терезеден көргөн Акун жылуу төшөктөн тургусу келбей, негедир өзүнчө ыкшоолонуп жатты. Бирок, туруу керек эле. Анараны иштеген жерине жеткирүү керек. Ал жерге чейин кыйла алыс. Түз каттамдагы автобус да жок. Андыктан эртең менен жеткирип, кечинде кайра алып келип туруу – анын күндөлүк жагымдуу милдети. Ал оорукананын короосуна кирип, Анараны түшүрдү да, төмөн карай, шаардык кеңешти көздөй жөнөдү. Мындан төрт ай мурда, областтык газеттин редакциясында иштеп турган кезинде партиянын областтык комитетинин секретары Жумгалбек Аманбаевге кирип, үй берүү боюнча жардам сурап кайрылган. Ал киши бу маселени тез арада чечип берүүнү шаардык кеңештин коммуналдык чарба бөлүмүнүн башчысына тапшырган. Эми ага анда-мында кирип, бул маселенин чоо-жайынан кабар алып турат. Ага өткөн жумада эле кирген болучу. Бирок, бөлүм башчысына кезиге алган эмес. Кайдадыр чыгып кеткен экен. Бул жолу барууга мойну жар бербей, бирок Анаранын жолду ката «кирип чык» деп айтып келгенинен эле макул болду.
Ал экинчи кабатка көтөрүлүп, бөлүм башчысынын эшигин акырын ачты. Кезек күтүп төрт-беш киши олтурган экен. Аны көрө калган секретарь келин:
– Сизди Николай Васильевич издеттирип атты эле. Дарегиңиз боюнча барган киши таппай келди. Ичкеридеги киши чыккандан кийин кире бериңиз, – деди.
– Келиңиз, – деди Николай Васильевич Акун киргенде. Анан столунун бурчундагы кнопканы басты.
– Ольга Викторовнадан Асанкуловго берилген үйдүн ачкычын алып келип берчи, – деп кайрылды эшик алдына тура калган секретарь келинге. Ал шарт чыгып кетти. Анан ал Акунга карады:
– Бул үйдүн бошогонуна жарым айдан өтүп калды. Сизди таппай аттык. Бу маселенин чечилишине Жумгалбек Бектурсуновичтин өзү кызыкдар болуп турду. Мынакей ачкычыңыз, үйүңүз кут болсун. – Ал секретарь келин алып келген ачкычты Акунга сунуп, колун бекем кысты. Акундун жүрөгү булкуп алды. Кубанганынан көзүнө жылуу жаш ирмеле калды. Анысын жашыргысы деле келбеди.
– Чоң ырахмат сизге, Николай Васильевич, – деди ал кардыга чыккан үнү менен. Биринчи кабатка кандай түшүп, машинасына кандай келип олтурганын оңчулуктуу деле биле албай калды. Кар дале бапылдатып жаап жатыптыр. Терезе көрүнбөй калыптыр. Машинанын жылуулук берүүчү тетигин иштетип, лакылдап соккон жүрөгүн токтотуп, бир аз олтурду. Төш чөнтөгүнө салган ачкычты алып чыкты. Эки окшош ачкыч, анан кичинекей катуу баракчага жазылган үйдүн дареги бар экен. Өзгөчө бир асыл буюм тапкандай алакан отуна салып карап турду да, аярлай төш чөнтөгүнө салды.
Залдын аркы башындагы эшиктен чыгып келаткан Анара Акунду көрө коюп туруп калды. Кеткенине жарым саат боло электе кайра жетип келгенине түшүнө албай, утурлай басты. Демейде ооруканага кирбей машинасында күтүп олтурчу. Эми…
– Акун, тынччылыкпы, эми эле кетпедиң беле? – Акундун алдына келип, анын жүзүнө үңүлө карап калды. Ал кубанычын билдирбөөгө тырыша, унчукпастан төш чөнтөгүндөгү ачкычты алып чыгып Анарага сунду. Эч нерсеге түшүнө албаган Анара:
– Бул эмнең, – деп сурады.
– Ачкыч. – Акун үнүн жай чыгара, олуттуу компоюп койду.
– Ачкыч экенин көрүп турам, бирок эмненики?
– Үйдүкү.
– Биздин үйдүкү башка эле го. Табышмактатпай жайынча түшүндүрчү, Акун.
– Бул ачкыч бизге берилген жаңы үйдүкү. – Акун ар бир сөзүн таптап айтты. Анаранын жүзүжайнай түштү. Колундагы ачкычты кайрадан көңүл коё карап, кагаздагы жазууга көз жүгүртүп өттү. Анан көргөн көзүнө ишенбегендей, жөн эле тамаша кылып жатпасын деген кыязда тиктеди.
– Чын эле бериштиби, Акун? Же тамашалап жатасыңбы?
– Тамаша башка учурда болот да.
– Макоо десе. Жөн жооп берсең эми.
– Чын эле, бул ачкыч биздин үйдүкү.
– Ой-ий, чындап эле үйлүү болдукпу, Акун?
– Ооба, Анарка. Биздин эми өз үйүбүз бар. Куттуктаймын, кымбатым. – Ал Анараны кучактап өптү. Анара да көкүрөгүнө бекем кысты.
– Мына эмесе, Ромое менен Джульетта Шекспирдин доорунда эле жашаган экен деп жүрсө, биздин заманда деле бар турбайбы. – Тигил кабинеттен чыга калган Жамила экөөнө жагымдуу жылмаюу менен карады. Ал Анаранын жакшы курбуларынын бири, невропатолог эле.
– Туура айттың Жамиш, аларыңдан биздин эмнебиз кем эле? – Анара кандайдыр бир сыймыктануу менен айтты.
– Аның да туура. Бирок, түндө бүтпөй калган «ишиңерди» бул жерден уланталы дегениңерди кандай кабыл алсак. Же кабинетимди бошотуп берейинби? – Жамила шыңк эте күлүп койду.
– Желмогуз десе, эси-дартыңдын баары эле ошо. Кубанычтан жүрөк жарыла жаздап турса. Андан көрө сүйүнчү бер.
– Болсун, кубанычыңарга тең ортокмун. – Анын суроосун күтпөй эле:
– Акун үй алыптыр, ачкычы мына, – деди Анара жүзү жайнап.
– Ай-ий, эң сонун болгон турбайбы. Кут болсун. Акжолтой болуп, бала-бакыраңардын шаңына толгон үй болсун. – Жамила Анараны, анан Акунду кучактап өптү. Заматта залга ак халатчан адамдар толуп, экөөнү чын жүрөктөрүнөн куттуктап жатышты. Бул күнү ал экөө чынында эле абдан бактылуу эле. Үч күндөн кийин, февраль айынын бешинде шаардын Биринчи Май көчөсүндөгү 56-чы үйдүн экинчи кабатындагы эки бөлмөлүү, баардык ыңгайлуулугу бар жетинчи батирине көчүп киришти. Бул ал экөөнүн жаңы башталган үй-бүлөлүк турмушундагы алгачкы эң чоң жетишкендик болучу.
Деги турмуш дегениң кызык да. Бир карасаң – жылт эткен жылчыгы көрүнбөгөн түн. Да бир карасаң – шаңкайган асманда саамайыңа нурун төккөн жаркын күн. Кечээ эле ызгаардуу кыштын суугуна чыйрыгып тургансың. Ал эми бүгүн байкасаң – жаз мээрими көңүлүңө көрүнбөгөн канат бүткөрө алда кайда алып жөнөгөнүн туясың. Бул мезгилдин калыбынан жаза тайбаган, чаалыкпаган арымы. Жашырганда эмне, муну туйган бар, туйбаган бар. Туйбаган пендеге баары бир. Кыштын ызгаарына үшүп, жаздын аптабына жылынып коюп жүрө берет. Ал эми түшүнгөн жанга бул өзүнчө бир зор түйшүк. Анткени ал ошол арымдан артта калып, анын чаңына басырылып калбоого кудуретинин жетишинче аракет кылат. Бар мүмкүнчүлүгүн жумшайт.
Мындайлардын катарында Акун да бар. Ал жумушунан бошоп, бир нече жыл чогуу иштеп, жакын сезилип калган эмгек жамаатынан чыгып калганына ичтен сызып, кыйлага дейре коңултактап жүргөнүменен өзүн таштап жиберген жок. Ар кандай күтүлбөстүктөргө бышкан. Эми жаңы үйгө көчүп киргени санаасы бир ыңгай боло, көптөн бери артынан сая түшө албай келаткан чыгармачылык ишине чыгына отурду. «Өрүк гүлү» деген китеби чыккандан кийин жумушуна, ар кандай түмөн түйшүктөрдүн салмагына басырылып жүрүп, кыйраткан деле чыгармаларды жаза албаптыр. Чачылган кагаздарынын арасынан эки-үч аңгеме, жыйырмага жетпеген ырларды тапты. Кол тийбей чаң баскан машинкасын тазалап, жаңы лента салды. Ушундан тарта анын үйүнөн түндүн тээ бир оокумуна дейре жарык өчпөй, машинканын чыкылдаганы басылбай тура турган болду.

* * *

Бир адамдын турмуш жолунда канча бир күтүлбөгөн окуялар болуп өтөт дейсиң. Сырттан караганда ал анчалык деле мааниге ээ болбойт көрүнбөйбү. Качандыр бир кезде боло туруучу нерседей туюлат. Ал эми бүтүндөй бир зор мамлекеттин башына түшкөн өзгөрүш миллиондогон адамдардын жашоо-турмуш нугун өзгөртүп, тагдырларына өз таасирин тийгизет тура. Эч кандай күч ордунан козголто албоочудай сезилген айбаттуу өлкө өзүнөн өзү кулап калды. Кечээ эле түбөлүктүүдөй көрүнбөдү беле. Дүйнөдө мындан башка жакшы, сүйүктүү, адилет өлкө жоктой көрүп сыймыктанып, аны алыбыздын жетишинче даңктап, ай-асманга көкөлөтө ырдачу эмес белек.
Эми ошол дүйнөнүн алтыдан бирин ээлеген «темирдей ширелген союз» бир заматтын ичинде күр эте кулап түштүда, бытыраган майда мамлекеттерге айланды. Демейде бир нерсени куруу тирүүнүн тозогу болсо, ошонун эле өзүн кайра бузуштан өткөн оңой нерсе жок эмеспи. Анын сыңарындай ошол бытырап, чилче тараган зор өлкөнүн бир өңүрүнөн бөлүнүп чыгып, жаңыдан өз түндүгүн көтөрүп жаткан Кыргыз өлкөсү да кыйла өзгөрүүгө дуушар болду. Жасаганынан – бүлүндүргөнү, табылгасынан – жоготуусу алда канча арбынга турду. Мурдагы даңазасы таш жарган завод-фабрикалар көп өтпөй эле биринин артынан экинчилери жабыла баштады. «Кимди ким көрдү, Быржыбайды там басты» дегендей эле абал өкүм сүрдү. Мындайда не бир жел жетпеген шылуундар чыгат го. Айрыкча кызмат, бийлик тизгинин чойгон айрым кара жемсөө адамдардын күнү тууп, торгойлору кой үстүнө жумурткалап кирди. Алар өз элинин, өз жеринин жан кечти каракчысына айланышып, колуна тийгенин улуп-жулуп, тоноп киришти. Үйүр-үйүр жылкылар, короо-короо койлор жер жуткандай жоголду. Ар бир айылдын гаражында жайнап турган машина-тракторлордун сайда саны, же кумда издери калбай жым-жым болду да калды.
Ал эми колунда жок көпчүлүк карапайым адамдардын жашоо-турмушу кескин кыйындады. Айыл-кыштак жерлеринде картөшкө менен кара сууга күнүтүшүп олтуруп калгандар көбөйдү. Алда качан унутулуп калган талкан чай кайрадан эл аралай баштады. Алакандай калаанын базарларында, урунттуу көчөлөрүндө кайырчылар пайда болду. Жабылып, таланып тонолгон ишкана, мекемелердин жумушчулары ишсиз калышты. Кулакты шибеге менен сайып алгандай өөн угулган «кул базар» деген нерсеси чыкты. Күлгүндөй жигиттер, суйкайган келин-кыздар аны байырлашты. Турмуш аларды ушуга түрттү. Ушуга мажбурлады. Бир кезекте алы-жаныбыз калбай даңктап ырга кошкон социалисттик коомдун «бирөө бардыгы үчүн, бардыгы бирөө үчүн» деген көңүл жылыткан жакшынакай урааны СССР аттуу зор мамлекеттин урандыларынын алдында калды. Күчтүүлөр, колунда бийлиги, чөнтөгүндө калың капчыгы барлар менен алдым-жуттумдар алдыга чыгып, калгандары алардын көзүн караган мезгил келди. Коом көз көрүнө эки тапка жиктелди. Бул жиктин бир тарабында байлар болсо, экинчи тарабында жакырлар. Кыскасы, анчалык узак эмес мезгилдин аралыгында түшкө кирбеген, ойго келбеген өзүнчө табышмактуу да, коогалаңдуу да доор өз дооранын жүргүзүп жатты.
Мындайда жетим-жесир, жалгыз бой, майып адамдарды, алардын кечирип жаткан турмуш-тиричилигин айтып түшүндүрүү кыйын. Жарыбаган пенсиялары нанга да жетпейт. Ошондуктан жокчулуктун, ачкалыктын кекиртектен муунткан кесепетине туруштук бере албай өз жандарын кыйышка мажбур болгон майыптар арбыды. Алардын арасында Акундун жакшы тааныштары да бар эле. Мындай тагдырга тушугуп, өз өмүрлөрүн өз колдору менен кыйып кетишкендерине бир четинен түшүнө албай, экинчиден кабыргасы кайыша кайгырып, көзүнө жылуу жаш ирмелди. Эми аларга эч кандай жардамдын кереги жок эле. Анын үстүнө Акун кимдир бирөөгө жардам бере алмак эмес. Жылаңач-жыртык, ачка калбаганы менен өзү деле өп-чап турмушта жашап жаткан. Иштебей үйдө олтуруп калгандан бери Анаранын айлыгы менен өзүнүн чеке жылытпаган пенсиясы күнүмдүк тамак-аштан да артпай калчу болгон. Гезиттерден да мурдагыдай калемакы келбей калды. Өз учурунда бул да кыйла тыгынчык боло турган. Эми андан да үмүт үзүлдү…
Он чакты күн мурда баштаган аңгемесинин аягына чыга албай жатты. Эртеден бери болгону бир нече сап жазып койду да, ошол бойдон жылдыра албады. Көрүнбөгөн тосмого келип такалып калгансыды. Башына оңчулуктуу бир сүйлөм келбей койду. Буйруса бүгүн бүтөм деген ниетте эле. Болчудай эмес.
Ордунан туруп, уюп калган буттарын жазды. Терезенин жанына басып келип, сыртты карады. Көчөдө аркы-терки өткөн адамдар, машиналар. Бак-дарактар жашыл тарта баштаган. Ошентип кайрадан жаз келди. Баардыгы мурдагыдай, эч нерсе өзгөрбөгөндөй. Болгону терезенин алдындагы аялдамага келип токтоочу төртүнчү маршруттагы автобус эмнегедир адашып кеткендей. Анын бул көчөдө жүрбөй калганына үч жылдан ашкан.
Түштөн өтүп калган экен. Ашканага кирип, Анара даярдап кеткен чайды кайнатып ичкиси келди. Нан салган кутучаны ачты. Жарым бөлкө калыптыр. Аны Анарасыз жалгыз жеп алгысы келбеди. Анара ачка калчудай сезилип туруп алды. Негедир столуна олтургусу келбей, балконго чыкты. Анарага баргысы келди. Бирок, анын иштен бошооруна дагы эки саатча убакыт бар экен. Машинада май аз экендигин билип, ал эртең менен жөө кеткен. Жеткирип койбогонуна азыр өкүнүп кетти.
– Убара болбой эле коюуң го, Акун. Өзүм деле кетет элем да. – Чыга калган Анара анын жанына келди.
– Сен үчүн Мекеге чейин барсам да убара болбосумду билип кой, Анарка.
– Ырахмат, Акун. – Ал эңкейип оозунан өптү. – Эмне эрте келдиң? Али эки саатка чукул убакыт бар. Аңгемеңди жазып бүттүңбү?
– Жок. Бүткүл оюмду сен ала кетсең кайдагы аңгеме. Эч жаза албай койдум.
– Деле кой. – Ал мурдунан назик чымчып жагымдуу күлүп койду. – Бүтөөрсүң, бир аз эс ал. Олтурганыңа канча күн болду. – Ал бир азга унчукпай калды да, айланып келип машинага олтурду. Анан ойлуу тартып, Акунга олуттуу карады. Маанилүүбир нерсе айтаарында ушунтип кала турган эле.
– Акун, мен бүгүн декреттик отпускага арыз жаздым. Бу жердин айлыгы менен кыйналып калчудайбыз. Базарга чыгып, соодага өтпөсөм болбойт окшойт.
– Койсоңчу Анарка, курсак көтөрүп базарда олтурганды оңой көрөсүңбү? Кыйналып каласың. Буйруган нерсени көрө жатарбыз. Балким, мен дагы бир иш таап калаармын.
– Жок Акун, сен жазышың керек. Иштебей эле кой. Ден соолугум болуп турса ачка калбаспыз. Соодага чыгып көрөйүн. Эгерде ал жагы жакшы болуп баратса, анда биротоло ага өтүп алайын. Айлык менен кыйналып калчудайбыз.
Акун аны кыйлага чейин кыйыла карап турду. Курсагы бөрсөйүп, билинип калган. Мунусу шыңга боюна кандайдыр бир жарашык берип турат.
– Төрөгөнчө коё турсаң кантет?
– Сенин пенсияң менен олтуруп калсак кандай болот? Балага да даярдык көрүп коюш керек. Же бир ишенер, колдон-буттан алып кете турган кишилерибиз болбосо. – Акунду башынан сылай кучактап көкүрөгүнө кысты. Аялынын дүкүлдөгөн жүрөк дабышын тыңшап, бир саамга үнсүз олтурду. Бу көз ирмемдин көпкө созулушун ниетинде самап кетти.
Адатта «кыбыраган – кыр ашат» деп коюшат эмеспи. Бу да туура. Тирүү жандын кыбырап турмагы жөн. Анткени турмуш деген нерсенин өзү тыным билбеген кыймыл, жан үрөгөн күрөш. Айрыкча анын багытын, маңызын түшүнө билген жанга. Ал эми Анара дал ошондойлордун катарына кире турган. Анткени ал бул түшүнүккө заңгыраган тасма жол менен келип калган жок. Кезинде баардык курбуларындай эле анын да өз дүйнөсү, ошол дүйнөдө бажырайып ачылган гүл сымал ажайып тилектери бар болучу. Аны аздектеп асырап жүрүүчү. Ассоль (жазуучу Гриндин каарманы) күткөн ханзааданы кыялында ал да күткөн. Ал жөнүндө кандай гана таттуу ойлордун дайрасында чабак урбады дейсиң.
Бирок, тилекке каршы, кыял менен турмуш дайым эле эриш-аркак боло бербеген нерсе тура. Орто мектептин босогосун аттап чыгары менен жолу кыйчалыштады. Эзели жүзүн көрбөгөн тоолук жигит алакачып кетти да, кыялындагы баягы татынакай дүйнөсүн ташка чаап талкалап салды. Сезим отун жандыра албаган түркөй адам менен өмүр кечирүү болбогон нерсе экендигин көп өтпөй эле түшүндү. Анын кордугуна, көгала кылган муштумуна, көңүл сыздаткан ачуу сөздөрүнө жети ай араң чыдап баса берди. Адам кадырын билбес, жан дүйнө асылдыгын түшүнө албас күйөөнүн азабынан кутулду. Бирок, дагы бирөөгө тушукту. Эми көкүрөгүндө көңүл асманын кара булуттай чулгаган бир күңүрттүк, аңгыраган боштук пайда болду. Мунун салмагына туруштук бериш кыйын эле. Ошондой эт менен челдин ортосунда жүргөн мезгилде колуна капысынан тийген гезиттен Акундун өкүнүчтүү тагдыры жөнүндө жазылган макаланы окуп калды. Ага боору ооруду, кандайдыр бир көмөк көрсөткүсүкелди. Кат жазып жиберди. Баардыгы мына ушундан башталды. Төрт жылга дейре уланган кат алышуу экөөнү акыры сүйүүнүн гүл жайнаган кыраңына алып чыкты. Баягы кыялындагы ханзаадасын эми тапкансыды. Аны чын жүрөгү, бүтүндөй дили менен сүйүп, ал үчүн болгон-бүткөн ысык-суукка кайыл экендигин түшүндү.
Бирин-бири жалындап сүйүшкөн эки жүрөк үчүн ортодогу жолдун алыстыгы тоскоолдук деле кыла албайт экен. Жок, чынын айтуу керек. Канча кылган ата-бабасы мурда-кийин көрбөгөн, билбеген жерге кетип калуу кооптонтпой да койгон жок. Апасынан, бир туугандарынан күнчүлүк алыска кетүү ал үчүн оңой эмес эле. Бирок, ошол жакта жалгыз болмок эмес. Өзүнүн эң кымбат адамы дайыма жанында болмок. Көөдөнүндөгү сыздаткан жалгыздыкты, чыйрыктырган боштукту ал биротоло ээлемек. Ошондуктан жүрөктү өрөпкүткөн сүйүү сезими булардын баардыгын жеңип туруп алды. Алдыдагы кез келе турган кыйынчылыктар өткөндөгүгө караганда алда канча жеңил, андыктан оңой эле өтүп кете тургандай сезилди. Ырас, сүйүүдеген – сүйүү. Ал эми турмуштун өз чен-өлчөмү, алдынала болжоп биле албаган өз жолу менен мыйзамдары бар. Демек, көңүл түпкүрүндө майып жигит менен кол кармашып бирге өмүр сүрүү анчалык деле жеңил нерсе эмес экендигин сезген. Мойнуна кыйла салмактуу жүк илинерин билген. Антсе деле сүйүүү чүн учурунда деңиз тайыз көрүнөт тура. Мына, эми ошол жашынып жаткан кыйынчылыктардын башы кылтыйып көрүнө баштады. Кантмек эле, жашоо күрөшө билгендики эмеспи. Курсагына көз жара элек наристесин көтөрүп, жонуна баштык-үштүгүн көтөрүп базарга чыкты. Таң кылаяры менен башталган анын күүлдөгөн, көз ирмемге токтобогон жандуу турмушуна аралашты…
Түштөн кийин жамгыр катуулап кирди. Терезеге чабыла тийген тамчылар ийрелеңдеген из калтырып, төмөн кулашат. Баятан бери машинкасын чыкылдатып олтурган Акун ордунан туруп, терезеге жакын келди. Көчөдө адамдар сээлдеп калыптыр. Асфальт бетинде жамгыр суусу булак болуп ага баштады. Көптө барып басылчудай. Анараны бүгүн базарга чыкпай эле кой деп айтпай калганына өкүндү. Ал анын жаанга кие турган плащын желим баштыкка салды да, машинасын айдап базарды көздөй жөнөдү.
Анара базарга чыккандан тартып, Акун эшикке эки жолу чыгат. Эртең менен Анараны жүгү менен базарга жеткирет да, кечинде күүгүм ченде кайра алып келет. Күндүзү олтуруп алып, машинкасын чыкылдатуу менен алек. Аңгеме, ырларын жазат. Китеп, гезиттердин жаңы сандарын окуйт. Кечке чукул калган маалда тамак даярдайт. Керели кечке күндүн мээ кайнаткан аптабына какталып олтуруп талыкшып чарчаган Анараны алып келгенде бышкан тамак плиткада ысык бойдон турган болот. Ага кичине болсо да кол кабыш кылып, көмөгүн көрсөтүүнүн ниетинде. Мунусуна Анара да ичинен ыраазы. Бөкчөйүп олтуруп алып, тамак бышырып жатканын көз алды-на келтирип, кээде аяп кетет. Бир нече сапар «столуңда эле олтуруп, чыгармаңды жаза берчи, өзүм деле жетишем» деген болучу. «Кардың ток болбосо, кайдагы чыгарма» деп күлүп кутулган.
Жашыл жалбырак билинбей саргайып, акыры күбүлүп түшөрүн билбейт эмеспи. Анын сыңарындай, күнүмдүк майда барат түйшүк менен ыбырсып жүрө берип, мезгилдин кантип шуу коюп өтүп жатканын да аңдабай калат экен адам. Бу тиричиликтин кыймылы дегени ушу тура. Ошо кыймыл күндү– айга, айды – жылга тогоштура берет. Анара экөөнүн ушул үйгө көчүп киришкенине беш жылдан аша чааптыр. Анда шопоюп экөө гана эле. Эми төртөө. Бир кыз, бир уулдуу болушкан. Үй ичи топурап, наристелердин шаңына толот. Айылдагы кичүү уулу Максатты да колуна алып алган. Алмаз болсо интернатта окуйт.
Анара мурдагыдай эле базарга чыгат. Бул учурда ал соода-сатыктын аки-чүкүсүн айра таанып, жетишерлик тажрыйба топтоп алган. Баштагыдай беш-он сомдун көзүн карабайт. Сан түйшүктүү соода ишинин үзүрүн көрүп, кеңири кийинип, кеңири ичинишет. Ал тургай Акундун кичинекей машинасынын жанында кызыл «Москвич» пайда болгон. Аны Анара өзүайдайт. Кээде короодон экөө эки машинаны айдап чыгышат. Бул экөөнүн ийгилигине, ынтымагына, бири-бирине болгон сый-урматына кошуна-колоңдору көз артып, суктанып калышат. Ал эми жакшы санаалаштары алардын турмушуна чын дилдери менен кубанышканын жашырышпайт. Анаранын жумушун аз да болсо жеңилдетүүнү негизги милдетим деп эсептеген Акун көпчүлүк учурда балдар менен үйдө олтурат. Анын түйшүгүнө дагы жаңылары кошулган. Эми балдарды карап, аларга убагы менен чайын берип, кийинтип алып бир маал эшикке алып чыгат. Жөжүрөтүп ээрчитип нары-бери басат. Соода окуу жайынын калың багына барып, дүмүргө олтурат. Балдарынын кубалашып, шатыра-шатман түшүп, ойноп жатышкандарын көрүп, ичи элжирейт. Алар менен кошулуп ойноп кеткиси келет. Жараткандын ушундай бактыга тушуктурганына тобо келтирет. Бир эсе өзүнүн майып экендигин, кош балдак менен эптеп кыбырап жүргөндүгүн да унутуп коёт. Ооба, деги балдардын жарык маанайындай, шат күлкүсүндөй жүрөк эзилген ырахат бар болду бекен дүйнөдө? Кайда-ан.
Күндүзү билинбеген түйшүк менен алпурушуп атып, чыгармага олтурууга убактысы деле болбойт. Балдар жатып тынч алгандан кийин гана столуна барат. Түндүн тээ бир оокумуна чейин машинкасынын чыкылдаганы басылбайт. Төркү бөлмөнүн эшигин жаап алып олтурганы олтурган. Айрым кездерде эртең мененке чейин ордунан турбай жазып чыгат. Андай учурда Анара ооруп калбаса экен деген ниетте көзүн карап, кабатырлана берет. Балдарды бакчага берсемби деген ойго да келет. Бирок, ага Акун макул эмес, балдарынан карыш алыстагысы жок. Жазганга күндүзү мүмкүнчүлүгү жок болсо түнкүсү деле жетет. Ошентип олтуруп эле бир топ чыгармаларды жазып коюптур. Бир аз мурда жергиликтүү басмадан «Нооруз» аттуу көлөмдүү ыр китеби жарык көргөн. Ал анын экинчи китеби эле. Анын чыгышы Акун үчүн абдан кубанычтуу болду. Анын үстүнө шаардын акими Абдурехменова Асылгүл айымдын демилгеси менен бул китептин бетачар аземи өткөрүлдү. Зал толтура элдин алдында шаардык гезиттин редактору Мирзат деген жигит сүйлөп, Акундун тагдыры, чыгармачылыгы жөнүндө кеңири токтолду. Бир топ мактоо сөздөрүн арнады. Андан соң акимчиликтин атынан башына калпак кийгизишти. Үч-төрт мекеме, уюмдун жетекчилери, өкүлдөрүчыгып сүйлөштү, анын чыгармачылыгына болгон ой-пикирлерин билдиришти. Анан ар кандай белек-бечкектерин беришти. Анарага жоолук салып, бир чоң тутам гүл карматышты. Бул күн анын эсинен көпкө чыкпай, көңүлүнө учкул канат бүтүрдү. Чыгармачылык шыгына дагы шык кошулгансып, өзүнчө эргиди.

* * *

Күн кыңайып калыптыр. Акун ордунан туруп, уюп калган белин жазды. Таш бетиндеги алакандай сүрөттөр терең ойдун салмагына басырылгандай мелтирешет. Ким билет, балким алар Акунду аяп, ага боор ооруп жатышты бекен? Баса, анткендей Акун эмне, ошончолук эле байкуш болуп, адамдын боору ооругандай абалга жетип калдыбы? Капысынан келе калган бул ойдон ал селт этип алды. Анаранын жаткан жайын карады. Үйүлгөн топурак бозоруп, сырын ичине жашыра мостоёт. Негедир басырылып, кичирейе түшкөндөй. А балким, ошондой көрүнүп жаткандыр. Оор улутунуп алды да, үйдү көздөй басты.
Акун ойгонгондо, таң сүрүлүп калган экен. Туруп эшикке чыкты. Иниси короодогу малды тейлеп жүрүптүр.
– Жата турууңуз го, аба. Али күн чыга элек.
– Уйкум канып калыптыр. Эрте эле чыгабызбы?
– Чай-пай ичели аба. Келиндердин даярдыгы бүтүп деле калды. Баштык-үштүктөрүн салыштырганча бир топ убакыт өтөт го. Түшкө чукулдап барып чыгып калабыз.
– Мейли. Анда мен өйдө барып, куран окутуп келейин. Кайра качан келем, ким билет.
– Уйду бадага кошуп коюп, мен да барам аба. Турсунбай абам чыгам деп атты эле. Аа, тигине, келатат.
– Салом алейким, аба.
– Алеки салам. Жолго кайсы маалда чыгабыз?
– Түшкө жакын.
– Камынганча эле түш болот. Жазуучулар саат канчада келишет экен?
– Үчтө.
– Анда эртерээк кыймылдаш керек экен.
– Үлгүрөбүз аба. Баардык тамак-аштарын келиндер кечээ күнүэле даярдап коюшкан. Балдар отун жарып, мүшөктөргө салып коюшту. Он бирде машина келет. – Иса ишенимдүү сүйлөдү. Ал эми саалган көк уйду бошотуп, жогорку көчө тарапка айдады. – Силер баса бергиле, мен тигиндей чыгам.
Акун Турсунбай абасы экөө айылдын четиндеги бейитти көздөй басышты. Бүгүн асман шаңкайып, кыт чөккөн көлдөй көгөрүп турат. Көзгө илинер токумдай булут жок. Күн өтө ысык болчудай. Айылдан чыга бергенде мөңгүлүү тоолордун башын жаркырата күн кылтыйды. Анын али алсыз, уяң нуру бараткан жолго төгүлдү. Аны тебелеп, экөө ичинен тынган бейитти көздөй баратышты. Анда түнөгөн түндүн этегинен үзүлүп калгансыган эпсиз-жөнсүз көлөкөлөр бет алдыда караят.
– Мен бул жерде бир аз олтуруп турайын, силер баса бергиле, – деди Акун куран окулуп бүткөндөн кийин. Бозоргон дөбөчөнүн алдында чөк түшүп олтурган Турсунбай бурула берип, Акунду карады. Демин ичине тарта терең үшкүрдү. Инисине болгон аеону ушуну менен чыгарып алгысы келди окшойт.
– Мейлиң. – Ал көз учуна ирмеле калган жашын сүрттү. Акунду далысынан акырын таптап, эркелеткен болду. Анан туурулган колдору менен Акундун колун кармады. Үнү каргылдана чыкты:
– Өмүрдүн өксүгү– өлүм дейт, Акун. Ажалга чара жок экен. Көнбөскө арга кайда. Маңдайынан күн көрүнгөн келин эле. Жакшынын жаны морт болот бейм. Эми кайрат кылуудан башка колдон келе турган нерсе жок. Муну өзүң жакшы түшүнөсүң, Акун. – Ордунан туруп тизесиндеги чаңды күбүдү. Тигиндей жаткан балдактарды алып берди.
– Көпкө олтурбаңыз, аба. – Иса колтугунан көтөрө өйдө турууга көмөктөштү да, төмөн басышты. Баратып, анын да көзүн сүрткөнүн байкап калды Акун. Жүрөгүтыз этти. Көөдөнүнөн бир нерсе учуп чыгып, анын орду аңырайып бош калгандай коңултактай түштү. Ошол боштук ушул чөлкөмдү, ал тургай бүтүндөй айылды каптап бараткандай. Жан-дүйнөсүндөгү эми эле бүрүн ачып турган бир чырпык кырс эте сынып кеткендей алсыраганын сезди. Бак түбүндөгү кечээги күнкү жерге барып, бет алдындагы үйүлгөн молону карап олтурду. Ал – Анараныкы. Анын мындан аркы жата турган «үйү». Караңгылык менен жалгыздыктан бүткөн түбөлүктүү дүйнөсү. А балким, андай деле эместир. Караңгылык менен кошо жарык да бардыр?..
Бет алдыда акырындык менен күн көтөрүлүп бара жатты. Анткен сайын таш эстеликтердин чубалжыган күңүрт көлөкөсү билинбей кыскарат. Кудум өмүрдүн өзүндөй. Кызык. Бул салыштыруу мурда оюна да келбептир. Өмүр. Чын эле сен көлөкөдөй кыскасыңбы? Жок. Туура эмес салыштыруу. Неге дегенде көлөкө – күн менен батып, күн менен чыгат. Ал күн тийген жердин күкүгү. А өмүр андай эмес. Бир батып кетсе – бүттү. Анын кымбаттыгы, асылдыгы ушунда.
Атаганат, бул пенде дегениң ушуну учурунда сезип, учурунда баалай албайт турбайбы. Болбосо ар бир күндү, ал тургай ар бир саатты колдон учкан кушка айландырбай мыкчый кармайт беле. Тырмактын агындай болсо да пайдалуу урунат беле. Муну учурунда сезип, билгенде адамдар бирин-бирине башкача бир аяр мамиле кылып, бирин-бири аяп турушат беле. Бири-бири үчүн күйүп, биринин кымбат экендигин, асыл экендигин экинчиси түшүнүп, ошого жараша баалап, урматтап турушат беле. Чынында да колуңда жаркырап турган алтындын баркы өз наркында билинбейт тура. Качан гана колуңдан түшүрүп, жоготуп алганыңда тилиңди кырча тиштеген бойдон олтуруп калат экенсиң.
Акун азыр ушуларды ойлоп олтуруп, көзүнө жаш ирмеле түштү. Жок. Анын Анараны баалай албай, кадырлай албай калдым деп өкүнүүгө эч негизи жок. Аны менен жашаган он жылдын аралыгында анын көңүлүн оорутуп, гүлүн тепсеген жок. Колунан келишинче сыйлады. Анын да сыйын көрдү. Албетте, үй-бүлө болгондон кийин казан-аяк кагышат дегендей, кээде пикирлери келишпей, кер-мур айтышып кетишкен учурлары деле болбой койбоду. Ал тирүүлүктүн, үй-бүлөлүк турмуштун бир белгиси болот турбайбы. Бирок, азыркы замандын көпчүлүк эрди-катындарындай болуп чыркырашып, ыркырашкан жок. Бири-биринин көңүлдөрүнө шыргалаң суу себишкен жок. Кандайдыр бир жетишпеген жактарын чукулашып, жан сыздатышпады. Бири экинчисине аярлап, өбөк-жөлөк болуп турушчу. Бирөө бир жакка бара турган болсо экинчиси баардык жумушун таштап коюп бирге жөнөчү. Буга өздөрү да көнүп калышкан.
Антсе деле көңүлүндө бир күдүк, жетишпеген бир нерсе калгандай кыжаалат боло берди. Анын өмүрүнүн мынчалык кыска болорун билгенинде башкача болот беле. Андан өткөн аяр мамиледе болуп, ага өз учурунда айта албай калган жакшы сөздөрүн айтып, көргөзө албай калган сыйын көргөзөт беле. Алып бере албай калган шакек, иймектердин баардыгын алып берет беле. Ооба, ошентмек. Көзүнүн агы менен тең айланмак. Кээ бир учурларда аялдык кылып, дүрт этме мүнөзүменен бетке чапкан бирин-экин сөздөрүн кулак сыртынан кетирип коймок. Анан баягы отурушуна сөзсүз бармак. Аны ыйлатмак эмес. Негедир ошо көңүлүнөн чыкпай, чийки май жегендей болуп туруп алды. Кежир эшектей болуп ошондо неге кежелди экен.
…Ал күнү үйдө эле. Үч-төрт күн мурда баштаган новелласын улантып олтурган. Бирок, жарым баракка чукулдап келип эле токтоп калды. Андан ары жылдыра албай койду. Негедир ойлору чачырап, бир нукка келбей атты. Бир маалда Анара кирип келди. Жүзү жадырап, кубанычтуу. Демейде кеч бешим ченде келе турган. Мынчалык эрте келгенине таң кала карап калды. «Акун, базардагы чогуу соода кылган келиндер акча чогултушуп, сенин китебиңди куттуктап берели деп жатышат. Бир кафеге заказ берип коюшту. Жүрү, сени күтүп жатышат» – деди. Ошондо «Үмүт Жол» деген китеби жаңы чыккан. Эки-үч күн мурда базарга түшүп, тааныш келиндеринин баары сатып алышканын айтып келген. Эми ошол китептерине колтамга жаздырып алышмакчы экен. Анаранын жадыраган жүзүнөн ушуга кандайдыр сыймыктанып, кубанып турганын сезди. Бирок, эмнегедир мойну жар бербей, баргысы келбей койду. Машинкасына байлап койгон немедей, Анаранын өтүнгөнүнө, суранганына мойноп болбоду. Тырышып олтура берди. Мындан эч нерсе чыкпасын билген Анара бозала болуп чыгып кетти. Машинага отуруп баратып, кол жоолугу менен көзүн сүрткөнүн терезеден карап турду.
Ошентип, анын кубанычына шыргалаң суу чачып жиберди. Эмнеге антти? Ошого себеп бар беле? Азыр анын жаткан жайын мелтиреп карап олтуруп, ошого себеп боло турган бир илинчек таба албады. Ичи туз куйгандай ачышып чыкты. Неге барбадым экен, неге барбадым экен деген ой жүрөктүн кагышындай бир калыпта сезимине урулуп жатты.
Күн кыйла көтөрүлдү. Ага дал бет маңдай олтургандыктан заматта чекеси нымшып чыкты. Бактын наркы, көлөкө тарабына өттү. Кыйылган бактын дүмүрүнө көчүк басты. Бактын баштары жай, чаалыккандай термелип, билинер-билинбес шуулдайт. Бул чөлкөмдүн суз, жан сыздаткан арманын баян кылып жаткандай.
Бейиттин тигил тарабындагы алакан отундай ачык жерге шымаланган төрт-беш жигит жаңы жай каза баштады. Демек, дагы кимдир бирөөнүн өмүр шамы жалп өчкөн экен. Ким болду экен? Жашпы, же карыбы? Бирок, өлүм үчүн жаш менен карынын айрымасы кайсы. Баары бир жоготуу, баары бир өксүк. Эми бул кимге жаңылык дейсиң. Төрөлүүбар жерде – өлүм болот экен. Бул жашоо деген улуулуктун айныгыс мыйзамы. Ошо мыйзамдын ийри-муйру сызыгы менен соңку чекитти көздөй бет алып, анын алыс-жакынынан караманча кабарың жок декилдеп кете берет экенсиң. А соңку чекит дегени – дал ушул жерден коюлат.
Чукул жерден көрүнбөгөн чегирткенин чырылдаганы ойдон алаксытып жиберди. Эми байкады – баятадан бак арасында учуп-конуп, чурулдашкан канаттуулардын бир нерсеси жетишпей жаткан сыяктанды. Кыйлага көңүл коё тыңшап олтурду. Анан тапты. Торгойдун үнү жок экен. Бейит ого бетер томсоруп, суз тартып кеткенсиди. Акун өзүнөн өзү муунгандай, дем жетпегендей кыйналып чыкты. Башы айлана баштады. Балким, ачкалыктандыр. Кетүүгө ниеттенип, ордунан туруп көчүгүн күбүдү. Бул эмнеси? Кайдандыр алыс жактан бир даана эмес үн угулду. Акун бар дити менен тыңшады. Ал жакындап келатты. Мына, эми таанылды. Торгой экен. Бактын арасынан эмес, тээ ободон сайрап жатты. Ал башка канаттуулардын чырылдашкан үнүн басып кетти. Акун кайра өз ордуна олтурду.
Асман көк деңиздей тунуп турат. Жогору тигилип, канча көз талытып караганы менен торгойду көрө албай койду. Дал төбөдөн, чукул эле арадан сайрап жаткандай. Ал өткөндөгүдөй, кечээки күнкүдөй безилдеп кирди. Акундун бүт ой-дүйнөсүн ээлеп алды. Мүмкүн бул боз торгойго айланып кеткен эң кымбат, эң асыл адамы – Анарасы болуп жүрбөсүн? Ал ага кайрылып: «Акун, кымбатым, тагдыр бизди биротоло бөлүп таштады. Ага көнбөскө, башка салганын көрбөскө эч кандай чарабыз жок. Чыда, асылым. Эми менин жайым башка. Сенин жайың башка. Сен – тирүүсүң. Демек, алдыңда дагы бир кыйла баса турган жолуң, көрө турган күнүң бар. Өзүңө бекем бол, балдарыңа арка-жөлөк бол. Алар үчүн сен эми – ата дагы, эне дагысың. Калкалана турган, караан кыла турган саябан дараксың. Аларды ызгаардан калкалап, аптаптан сакта. Менин сага берип кеткен белегим – ошолор. Ушуга ыраазы бол. Артыма калтырып кеткен мурасым – ошолор. Турмуш жолунда басып өткөн изим – ошолор. Ошолордун өмүрлөрү узун болсун. Экөөбүздү өксүткөн тагдыр аларды эч өксүтпөсүн. Ушуну тиле, ушуну сама. Бейитти эми байырлаба, Акун. Ыраазымын сага. Жетишет. Эми сага тиричиликтин зылдай салмактуу жүгүтүштү. Көтөр. Майышып калба. Мөгдүрөп, башыңды жерге салып чөгүп кетпе. Билем, сен эрктүүсүң. Көтөрө аласың. Ошентүүгө тийишсиң. Неге дегенде сен – тирүүсүң. Балдарың чоңое элек. Жазыла элек чыгармаларың бар. Андыктан сен – жашоого тийишсиң. Бейитти байырлаба, бейитти байырлаба» – деп жаткансыды.
Жашоого тийишсиң. Негедир ушул ой көңүлүнүн түпкүрүнө мөлт этип чөгүп кеткенсиди. Анан ал аны кайдадыр жетелеп жөнөгөнүн сезбей калды…
Анаранын үйдө отуруп калганына эки айга чукулдап бараткан. Докдурга көрүнсө «сен эгиз төрөйсүң, кыйналып калышың мүмкүн. Андыктан базарга чыкпай, ден соолугуңа сак бол» – деген. Буттары шишип кеткендиктен ооруканага он үч күн жатып, дарыланып чыккан. Али төрөлө элек чүрпөлөрдүн ороо-чулгоосун даярдап, куурчактыкындай болгон көйнөк-кечелерин тигүү менен алек. Билинбеген менен бул деле кыйла түйшүк белем.
Акун үйгө түштөн кийин келди. Эшиктин алдынан тосуп алган Анара аны үмүттүү көздөрү менен карап калды. Акун тике карай албай жалтактады. Анын артынан Махаббат чуркап чыкты.
– Ата, акча алып келдиңби, – деди тизесинен кучактай берип.
– Жок кызым. – Акун өзүнчө мукактанды.
– Апам айтпадыбы, атаң көп акча алып келет, анан ун алып нан, көп тамак бышырам деп.
– Акча бүгүн болбой калды, каралдым. – Акун кызынын башынан акырын, айыптуу немедей сылады. Махаббат үмүтүнө суу себилгендей четке чыга берди.
– Эмне болду? – Эч нерсе айтпаса деле жолу болбой келгенин сезген Анаранын деми сууй түштү. Бул биринчи эле жолкусу эмес. Төрт-беш сапар барып, шылкыйып кайтат. Ага боору ооруп кетет. Эгерде мурдагыдай базарга чыгып турганында ошо акча өлүп кетсин деп жибербей эле коймок. Мындан эки жылга жуук мурда Акундун жаңы чыккан китебинен эки жүздү Оргочор айыл өкмөтүнүн башчысы болуп иштеген Жанышка алып барып беришкен. Ал аны саттырып, акчасын жыйнатып берүүгө убадасын берген. Ошондон бери Акун күн алыс каттап убара.
– Эмки жумада чогулттуруп берейин дейт, – Акун шылкыны бош жооп берди.
– Өткөндө эле ушинтип айтпады беле. – Анара шалдая кайра тартты. Эки күндөн бери үйдө нан жок эле. Ар кимдерден беш-он сомдон сурап атып, карыздар да көбөйүп кеткен. Жаныш эки миң сом берип калса алардан кутулуп, бир топко тамак-аш кенелип калмак.
– Анара, сатыла элек товарларыңан калды беле, – деп сурады Акун дивандын четине олтуруп жатып.
– Бар, эмне болду?
– Эшиктин алдына коюп берсең, мен чыгайын.
Анара аны таң кала карап калды. Тамаша кылып, болбосо чын эле айтып жатканын түшүнө албай турду. А бирок, Акундун жүзүндө тамашанын кыпыны да жок болучу.
– Кыйналып каласың го. Анын үстүнө өмүрүңдө соода кылып көрбөсөң.
– Ким эле соодагер болуп төрөлдү дейсиң. Көнөмүн. Ар биринин баасын жазып бер.
Анара аны кучактап, башын төшүнө жөлөдү. Акундун колуна жылуу тамчы тып этти. Ал үн чыгарбай ыйлап жатты. Анан ийиндери солкулдап кирди.
– Койчу Анарка, бул кыйынчылыктан да чыгып кетебиз. Андан көрө буюмдарыңды ирээтте.
– Жылуу кийин, эшик суук. Селейип тоңуп калар бекенсиң? Балким, машинаны сатып жиберсек кантет?
– Шашылбайлычы, Анарка. Үч-төрт күн чыгып көрөйүн. Мүмкүн, соода болуп калаар. Баса, бул акчага балдарга нан алып бер, жолдон бир кишини сала келдим.
Нан дегенди угуп, баятан ыйлап олтурган Бекен ордунан тура калды. Эртең менен мүшөктүн түбүн кагып, муштумдай камыр жууруп, эки катырма жасап берген. Ал балдардын жумуруна жук деле болгон жок окшойт. Тепеңдеп жетип келген Бекенди алдына олтургузду. Бетинен өөп, негедир зээни кейип кетти. Балдарын ушундай абалга калтырам деп ойлогон жок эле. Же пенсиясын убагында берип турсачы.
Ошентип, Акун көчөгө чыкты. Эки кулачка жакын келген столго майда-барат буюмдарды жайып коюп, көчөдөгү нары-бери өткөн адамдарды карап олтурат. Чындыгында бул мурдатан башынан өткөрүп көрбөгөн жумуш кыйла ыңгайсызданууга дуушар кылды. Тааныш-туунуш адамдар келатса баш көтөрө албай төмөн карайт. Бирок, мунун эмнеси уят? Соода кылуу намыстуу ишпи? Албетте жок. Бул азыркы замандын жашоо үчүн зарыл болгон бир тетиги. Мурда карапайым калк үчүн эч белгисиз болуп келген жаңы тетик. Эми жан айласы кылып, нан таап үй-бүлөнү багуунун каражатына айланды. Аял-эркек дебей жапырт базарды көздөй бет алышты. Алардын арасында мугалимдер да, дарыгерлер да, ал тургай милиция кызматкерлери да бар. Окумуштуулук даражасы бар айрым адамдардын да базарда чүпүрөк-чапырак сатып олтурушу таң калыштуу эмес. Турмуш баардыгына көндүрөт экен да адам баласын. Демек, мындан тартынып, башты жерге сала турган жумуш эмес.
Түндө кеч жаткан Акун чочуп ойгонду. Таңга маал кө- шүлүп кетиптир. Түшүндө да жазып жаткан аңгемесиндеги каарман менен алпурушуп, тынч уктай албай эзилип чыкты. Башы ичкен немедей салмактанып калыптыр. Саат жети болуп калган экен.
– Бүгүн чыкпай эле койчу Акун. Эшикте кар жаап, бургуйлаган бороон болуп жатат. – Анара кийинип аткан Акунга карады.
– Тагдырдын бороонуна эле кайыга бербей, кыштын бороонуна да кайыгып көрүш керек. Ошондо жылуулуктун кадыры көтөрүлөт. – Ал көңүлдүү көрүнүүгө аракеттенди.
– Менин оптимистим. – Анара эңкейип келип аны бетинен өптү. – Деги сени оорутуп албасам экен. Жылуу кийин.
– Сенин жылуу сезимиң курчап турганда мага тийе турган кайдагы суук. Андан көрө чай-пайыңды тездет.
– Даяр. Тамак бышырып койдум. Бети-колуңду жуу.
– Качан үлгүрдүң?
– Түндө дайындап койгом.
– Көп күчүркөнө бербе, Анара. Кыйналып калып жүрбө. Эч жериң ооруксунбай элеби?
– Кудай сактасын. Азырынча жакшы элемин. Кабатыр боло бербе.
– Аман-эсен көз жарып алсаң, кыйналганың билинбей калат.
– Эгиз төрөгөн абдан оор болсо керек. – Анара жүрөк-заада болгондой Акунга жалооруй да, эреркей да карады.
– Кабатырланба, Анарка. Аялдардын чыныгы асылдары гана эгиз төрөрүн унутпа. Баардыгы жакшы болот.
– Тим эле… жаман кемпириңди жанга теңегиң жок.
– Албетте, бул дүйнөдө экинчи Анара жок.
– Кой эми эдиреңдебей. Анара аттуулар толуп жатпайбы.
– Бирок алар – сен эмес да. Сенин ордуңду баса турган Анара төрөлө элек, төрөлбөйт дагы.
– Болуптур, болуптур. Жүрү, тамагыңды ич. Сени чыгарып коюп, базардан эт-аш алып келейин. Сен соодага олтургандан бери куушурулбай, кененирек ичип-жеп калдык. Кечээ пенсияңды да алып келген.
– Жакшы болуптур. Машина менен барасыңбы?
– Айдай албайм го, рулуна курсагым тийип калды.
– Анда такси эле менен барып кел, болбосо кыйналып каласың.
– Макул.
Кар учурган бороон улуйт. Кар тоскогу бетке чабылып, моюнга кирип дене-бойду ичиркентет. Көчөдө өйдө-төмөн өткөн адамдар деле жок. Бүгүн чыкпай эле койсо болмок экен. Соодасы да болбой атты. Он чакты куту тамекиси, төрт-беш наны өттү. Буту селейип какшап чыкты. Ордунан туруп нары-бери басты. Бир аз жылыгансыды. Мурда эле ушинтпей деген ойго кетти. Басырыла элек карды кычыратып, өйдө-төмөн узагырак баса баштады. Мындай каткалаң учурда мезгил да жылбай, бир орунда токтоп калгансыйт белем. Караса саат араң он жарым болуптур.
– Ой, коммерсант! – Капысынан чыккан үндөн селт эте башын көтөрдү Акун. Кандайдыр бир ойдун салмагына басырылып отуруп жанына келген кишини байкабаптыр. Ал кошуна үйдө жашаган профессор Шайык экен. Ал киши улгайып калганына карабастан Акун менен жакшы мамиледе эле. Жакын санап, тамашалаша кете турган.
– Чочутуп алдым көрүнөт, же жакшы оюңдан алаксытып жибердимби?
– Эч нерсе эмес, Шайык аба. Салом алейкум. Ушул бороондо кайсы жакшы ой байырлайт дейсиз мени.
– Мунуң да туура Акун. Мындай кутурган итти байласа тургус ызгаарда сендей адамдын сагыз сатып көчөдө олтурушу, биздин коомдун трагедиясы. Бул үчүн биз уялышыбыз керек. Адам интеллектисин негизги байлык катары эсептеген чет өлкөлүктөр сендей таланттуу адамды бөпөлөп алмак. Ал эми биз, биздин чар учкандай сапырылган коом сени сени көчөгө чыгарып, көр-жерлерди саттырып койдук.
– Жакшы сөзүңүз үчүн ырахмат, аба. Эми коом деген катып калган статуя болбогондон кийин өзгөрүлөөр. Жакшылык алып келген күндөргө да жетербиз. Мындан жаман мезгилди деле башыбыздан өткөрбөдүк беле. Муну сиз менден жакшы билесиз го, аба.
– Сен оптимиссиң, Акун. Мага ушунуң жагат. Эч нерсе эмес, өзүң айткандай жакшы күндөрдөн үмүт үзбөйлү. Бирде жигит жөө жүрүп, бирде төө минээрин унутпайлы. Чыгармачылыгыңдын өркүндөй беришине тилектешмин, Акун.
– Чоң ырахмат, аба.
– Сенден бир соода кылып кетейин. Келе, тетиги шоколадыңдан үчтү бер. Небелерим алдымдан чуркап чыгышат. Өз балаңа караганда неберең таттуу көрүнөт экен. Баса, газетага сенин бир чыгармаң жарыяланыптыр. Жана университеттин мугалимдери окуп, жакшы пикирлерин айтып олтурушканын кулагым чалып калды.
– Кайсы газетте экен?
– «Заман жүгү» газетасынын кечээки санында. Андан бирди алдым эле. Сенде жокпу?
– Жок, аба. Мен уккан да эмесмин.
– Анда ме, мен башкасын алып алам.
– Ырахмат аба. – Шайык чоң папкасынан газет алып чыгып, Акунга берди да, жакасын кымтыланып басып кетти. Ал кишинин келип-кетиши кандайдыр бир жылуулукту пайда кылып, анын чыйрыккан жан дүйнөсүнө агылып киргендей болду.
Бир карасаң соода деген нерсе кумар оюнуна окшоп кетет. Ушул бир нерсе сатып алса экен деген үмүттө жакындап келаткан адамдан көзүңдү албай, саксактап карап турасың. Шыдыр өтүп кетсе шаабайың сууй түшөт. Анан тээ нары жакта келатканга үмүтүң илинет. Аны күтөсүң. Кан жол эмеспи. Кантсе да он кишинин эки-үчөө соода кылып өтөт. Ошентип кечке чейин чөнтөккө анча-мынча тыйын-тыпыр түшүп калат. Мына, Акун төрт күн чыгып, беш жүз сексен сом тааптыр. Ал эми Анара чоң базардан бир күндө мындан көбүрөөк тапчу. Ушуга да шүгүр. Негизгиси – балдарынын ачка калбаганына сүйүнөт.
Түштөн өтүп калган маалда Анара чыкты. Анын базардан кайтып келгенин көргөн.
– Кайыгып калдың го. Бүгүнчө жетишет, Акун. Үйгө кир, тамак бышып калды. Жылын.
– Бир аз тура турайын, соода эми жыла баштады.
– Жок. Үшүп кеттиң. Буйруганы болот. – Анара столдогу буюм-тайымдарды жыйыштыра баштады. Көк муштум болуп үшүгөн Акундун сүйлөөгө да оңдуу тили келбей калган. Антсе да ниетинде дагы кичине тура турсам, анча-мынча соода болуп калар деп атты. Ушул учурда Акундар жашаган подьезддин жанына бир машина келип токтоду. Андан бир жигит түшүп, подьездге кирип баратып, кайра тартты. Акундун жанына келди.
– Саламатсызбы?
– Саламатчылык, кел.
– Сиз Акун Асанкуловичсизби?
– Ооба. Эмне болду?
– Сизди шаардык акимиятка тезинен келсин деп чакырып жатышат.
– Тынччылыкпы деги, менде кандай иштери бар экен? – Ал өзүнчө кабатырлана түштү. Дегинкисинде ал чоңдорго, ар кандай мекеме-уюмдарга жардам сурап бара бербеген адаты бар эле.
– Биздин шаарда эларалык «Заман Кыргызстан» газетасынын областтык бөлүмүнүн ачылышы болуп жатат. Ошол салтанатка сизди катышсын, алып келгиле деп Абдурехменованын өзү жиберди.
– Анда кийинип чыгайын. – Акун үй тарапка басты. Жигит колтуктай жөнөдү.
– Жок байке, убакыт жок. Башталып калды.
– Ушул кебетем менен барганым уят эмеспи. Жыртык ботинкамды кийип алдым эле. Жок дегенде курткамды алмашып кийейин. Куучудай болуп…
– Эч нерсе эмес, жүрө бериңиз. – Ал бери бурулуп, алдыга тура калган машинага олтургузду. Акимияттын биринчи кабатындагы конференция залында эл жык толтура экен. Ал эшик алдында туруп калды. Бош орун көрүнбөйт. Жанагы жигит жетелеп, залдын төрүн көздөй басты. Кимдир бирөө тура калып, орун берди. Олтуруп жатып, жанындагы адамга көзү урунду. Жүрөгү туйлап кетти. Ал кишини телевизордон далай көрүп, радиодон үнүн угуп, китептерин башына жаздап окуп жүргөн. Бирок, жакындан көрө элек болучу. Ал кыргыз журтуна аттын кашкасындай таанымал окумуштуу, даңазалуу инсан Кусейин Карасаев эле. Ойлобогон жерден улуу адамдын жанына олтуруп калганына бир чети сыймыктанып, экинчи четинен жүдөгөн тайлактай болуп, жыртык-журтук кийимдерди кийип алган кебетесинен уялып, баш көтөрө албай атты. Өзүнөн өзү кысылып, муундарын майда калтырак басып жатты. Бул жерге аны эмне үчүн чакырышканына да түшүнө албады.
Залдын төр жагындагы секичеге алдыртадан көз чаптырды. Шаардын, областтын айрым жетекчилери, анан ортодо түрктөр, алардын арасында жазуучу Мурза Гапаров олтуруптур. Ал муну күткөн эмес. Буга бир чети кубанып, бир чети ага ушундай абалда көрүнгөнүнө бушайман болуп кетти. Бирок, эч нерсе кыла албайт эле. Заматта чекесиндеги нымшып чыккан терин акырын сүртүп, сүйлөп жаткандарга кулак төшөп олтурду. Алар бул шаарда «Заман Кыргызстан» газетасынын областтык бөлүмүнүн ачылыш мааниси, чакан областтын маданий турмушуна тийгизе турган таасири жөнүндө улам бири чыгып айтып жатышты.
Бир оокумда Мурза чыкты. Акун анын бул газетанын башкы редактору экендигин билүчү. Окуп жүргөн. Ал берки кишилерге караганда кыска, анан кыйла маанилүү сүйлөдү. Сөзүн аяктаган учурда Асылгүл Абдурехменова ордунан турду. Кол чабуулар бүткөндө бир аз сүйлөп келип, анан Мурзага карады:
– Урматтуу Мурза Гапарович, өзүңүз белгилеп өткөндөй эле, сиздердин газеттин бөлүмүнүн ачылышы областтыбыздын маданий турмушунда жакшы саамалык болду. Бул биздин чыгармачыл адамдар үчүн чоң өбөлгө болоруна шек жок деп ойлойм. Эми сизге тааныштырып кое турган бир белгилүү адамыбыз бар. Ал өзүнүн татаал тагдырына карабастан өжөрлүк менен көптөгөн чыгармаларды жаратып келе жатат. Эки китеби жарык көрүп, үчүнчүсүн жакында басмага тапшырып келди. Буйруса, анын колго тийип калары алыс эмес. Биз бул кишиге бере турган кичинекей белегибиз бар эле. Аны ушундай салтанаттуу учурда тапшырууну туура көрдүк. – Ал сөзүн бүтүп, эшик тарапты карап калды. Ушул учурда Мурза ордунан турду. Шыдыр эле Акун тарапты көздөй басты. Аны менен кол алышып учурашып, ал-жайын сурады. Анан колун анын далысына койгон боюнча акимге карады:
– Ырахмат, Асылгүл Барыктабасовна, сиздердин бу жигитке кылган камкордугуңуздар үчүн абдан ыраазымын. Чындыгында бул жигит ар тараптан колдоого алынууга татыктуу, таланттуу инсан. Адабий чөйрөдө кыйла белгилүү. Бирок, сиз бир аз кечиигип калдыңыз. Анткени мен Акун менен он жылдан ашуун убакыттан бери жакшы таанышмын. Тыгыз байланыштамын. Анын биринчи китебинин жарыкка чыгышына түздөн-түз көмөкчү болгомун. А кезге жазуучулар союзунун область боюнча адабий кеңешчиси элем. Акундун ошол китеби анын саамалык жыйнагы болсо дагы, окурман журту тарабынан жылуу кабыл алынган. Республикалык жана жергиликтүү газеталарда «Өрүк гүлү» китеби туурасындагы жакшы пикирлер жазылган макалалар жарык көргөн эле. Адабий чөйрөдө гана эмес, окурман журтуна да анын ысмы аздыр-көптүр белгилүү болуп калды. Аманчылык болсо Акундун далай жакшынакай китептерин окуурубузга ишенем.
Олтургандар кол чаап жиберишти. Ушул учурда эшик ачылып, эки киши чоң картон кутуну көтөрүп кирип, ичинен коляска алып чыгышты. Акунду ага олтургузуп, залдын ичине нары-бери сүйрөп, кайра ордуна келишти. Салтанаттын соңу ченде Кусейин ата чыгып, жалпы элге нөшөрдөй төгүлгөн ак батасын берди. Ушундан кийин бардыгы сыртка чыгып, эшик алдындагы тепкичтен сүрөткө түшүштү. Бу жерден да коляскада олтурган Акун Кусейин атанын жанында болуп калды. Жанагы жигит кайра үйүнө жеткирип койду. Эртеси бул окуя тууралу республикалык телевидениеден атайын берүү көрсөтүлдү. Улуу адамдар менен болгон ошол кездешүү анын эсинен көпкө чейин чыккыс болуп калды.

* * *

Адатта, чыдаганга чыгарган деп коюшат эмеспи. Кыштын чыкылдаган ызгаарына төшүн тосуп олтуруп, Акун акыры жадыраган жаздын мээримине бой таштады. Табигат да чукурана ойгонуп, жандана түштү. Ушул жолку жаз Акунга өз келбетин, өз жылуулугун гана алып келген жок. Аны менен бирге маңдайын жаркыткан кош кубанычты алып келди. Кыраңдын ачылган кызгалдагындай жайнаган эгиз кыздуу болду. Тагдыр ага жылмая карап, кош жылдызды бир учурда жандырды. Ушуга удаа эле жергиликтүү басмадан көлөмдүү ыр китеби жарыкка чыкты. Бул да өзүнчө бир чакан калаанын маданий турмушундагы жаңылык катары басма сөз беттеринде жарыяланды.
Адам пендесинин табияты ушундай: бир чокуга өлө-тала чыгып алып, айлананы карайт. Баардыгы алаканга салган сымал көрүнөт. А тигинде мындан бийигирек дагы бир чоку турат. Ал аны чакыра баштайт, кызыктыра баштайт. Демек, ага баруу керек. Тырмыша, жылмыша акыры ага да чыгат. Бу чокудан кыйла алыс жер көрүнөт. Тээтигинде мындан алда канча бийик аска асман тиреп турат. Эми пенденин көзүдал ошого тигилип, андан өтө баштайт. Акун да ошол пенденин бири. Аны бир чыккан чокусу алымсындыра албайт. Канагаттандыра албайт. Чыгармачылыкта тынымсыз кыймыл, изденүү машакаты, миң алакеттен өткөргөн түйшүгү жүрүп турат. Антпесе болбойт. Бир чокудан көргөнүңдү эле кайталап жаза берүү – токтоп калгандык деген нерсе. Чыгармачылыктын төтө жолуна түшүп, анын ысык-суугун өз мойнуңа алдым десең – дагы жаңысына, андан бийигирээгине чыгууң керек. Ошон-до гана жылыш болот, өсүш болот. Акун көпчүлүк учурларда өзүн-өзү мына ушинтип ишендирип, өзүн-өзү алга сүрөйт. Аз убактысы боло калса машинкасына олтура калат. Анара деле анын жазышына шарт түзүп берүүгө далбас урат. Балдарды өзү кароого, аны алагды кылбоого аракеттенет.
Чоку демекчи, кээде Акун арт жагына кылчайып, басып өткөн жолуна саресеп салат. Эмнеге жеткенин, эмнеге жетпей калганын салмактайт. Ооба, мындайынан алып караганда тагдыры наристе кезинен тартып ыдык көрсөткөн, алты санынан мүчүп кош балдакка күнү түшкөн бир бечара. Бул жарыкчылыкта бак айтпаган мусапыр жан. Болгон салмагын кош балдакка жүктөп, эки бутун сүйрөлтүп көчөдө «өлбө жаным, өлбө» болуп кетип баратса көргөндөрдүн көпчүлүгү дал ушундай ойлошот. Бирок ал бечара эмес, мусапыр жан эмес. Анын ушундай кулакка өөн учураган аныктамаларга сыйбай, андай чектөөлөргө моюн сунбай турган өзүнчө дүйнөсү бар. Дайыма алдыга сүрөгөн, жанына тынчтык бербеген максаты бар. Көз учунда күйүп турган үмүтү бар. Ал жашоо деген көз тайгылткан керемет дүйнөгө бекеринен келген эмес. Ага жөн гана конок болуп келип, конок болуп кетүүгө болбойт. Ошол дүйнөгө келдиңби, демек сен анын бир чырпыгысың. Чынар болуп өсүп, аптапта өз көлөкөңдү, ызгаарда калдайган көкүрөгүңдү тос. Сага далдалангандар арбын болсун. Аларга өз жемишиңди төк. Даамыңды татышсын. Анын таттуу болушуна тырыш. Сен жөнүндө жакшы кеп калсын. Жүрөктөргө жакшынакай бир үрөн сээп кет. Бул дүйнөдө бутка чалынган алабата, отоо чөптөр аз эмес. Ылайым ошолордун катарында калба. Ошондо гана жашоого жаңылыш келбеген болосуң. А жашоо деген нерсе ичип, жеш үчүн эле келе турган ашкана эмес. Жашоо – өзүңдү жалындата күйгүзүп, жарыгыңды адамдардын эсинде, сезиминде калтыруу деген кеп. А бул көрүнгөн пенденин үлүшүнө берилген бактылуу шыбага эмес.
Бул Акундун ою, анын ишеними. Мына ошол ишенимге биротоло берилип алган. Аны мындан ажыратып алууга мүмкүн эмес. Тынымсыз декилдеткен ушул. Ошонун деми менен, берген күчү менен тагдырынын далай тепкисине жыгылбай, далай тосмолордон төтө жол таап өтүп келе жатат. Ошондон улам өз мүмкүнчүлүгүнөн жогору турган кыйла нерселерге да жетти. Мектеп босогосун аттабай туруп, тамга тааныды. Жогорку билим албай туруп, журналистиканын, адабияттын теориясын, кыргыз, орус тилдерин «казды». Философия, тарых илимдери менен кеңири таанышты. Бул багытта ким менен болсо да сүйлөшүп, пикирлеше алат. Айылдагы орто жана сегиз жылдык мектептердин сырттан окуган айрым мугалимдери жөн жеринен ага текшерүү иштерин жаздырышкан жок. Колунан ушул иштин келерин жакшы билишкендиктен беришти. Болбосо кайдан. Кээ бирөөнүн дипломдук ишин да бүткөрүп берген. Бул бир четинен тигилерге берген жардамы болсо, экинчиден өзүнө көп пайдалуу жактарын сиңирип алды. Мурда билбегендерин билип алды. Билүү чөйрөсү кеңиди. Өз алдынча окуп деле тигил мугалимдердей билим алса болорун билди. Ал тургай алардын көпчүлүгү ал билген нерселердин көбүнөн куружалак экендиктерин түшүндү, ушуга таң калды. Бу да өзүнчө жетишкендик эле.
Жалгыз дарактын токой болбосу эзелтеден белгилүү. Ал эми жашоонун узак жолунда жалгыз адамдын сапары кандай болот? Байсалдуу, жемиштүү болобу? Буга жок деп кесе айтса болот. Айрыкча бир мүчөсүнөн өксүгөн майып адамдар үчүн кыйын. Өздөрү жашап жаткан коомдун толук кандуу мүчөсү боло алышпайт. Анткени анын турмушуна батыл аралаша албагандан кийин обочолонуп, койдон бөлүнгөн жат эчкинин абалында күн кечирет. Мына ушул азап. Эч кимге керексиз болуп, пайдасыз өмүр сүрүүдөн өткөн тозок болбосо керек. Анан да андайлардын үй-бүлө күтүп, өзүнчө түтүн булатып жашап кетиши ого бетер оор. Жашырганда эмне, мындай оорчулуктан, тагдырдын башка салган мүшкүлүнөн миңдин бири гана чыгып кете алат. Ошондойлордун бири Акун эле. Ал коомдон обочолонуп, адамдардан четте калбоого бардык мүмкүнчүлүгүн сарптап, далбастады. Турмуштан өзүнүн татыктуу ордун табууга тынымсыз күрөштү. Жанетти жеп, саамай чачын мөөнөтүнөн алда канча эрте агарткан ошол күрө-шүжемишсиз болгон жок. Үйлөнүп, үй-жай күттү. Бала-чакалуу болду. Дээриндеги анча-мынча шык учкунун тутандырган көшөргөн аракетинен, өжөрлөнгөн көктүгүнөн жаралган чыгармалары, басылып чыккан китептери аркылуу аз да болсо жумурай-журтка төбөсү көрүндү.
Эски тамдын төөнүн көзүндөй чүңүрөйгөн чаңдуу терезесинен тоону карап жалдырап отуруп, күндүр-түндүр эшек арабам болсо, анан ага түшүп алып көчөгө чыксам, жер көрүп, элге, балдарга аралашсам деп эңсегени дале эсинен кетпейт. Баланын тилегин берет дешет эмеспи. Бирок, анын бактысыз балалыгынын сезимге терең чөгүп калган ошол тилеги учурунда зарыктырып колго илинбеди. Аны менен кошо нечендеген татынакай үмүттөрү ташка тийип талкаланды. А бирок, ошол таттуу тилеги кеч болсо да кабыл келди. Эми эшек арабаны мындай эле кой. Ошого зар болгон Акундун бул күндө машинасы бар. Болгондо да – экөө. Кудайдын кулагы сүйүнсүн. Бул эми чынында көпчүлүк адамдардын маңдай теринен, кол жооруткан эмгегинен келе турган жумуш дечи. Эң негизгиси ал кыялында гана жашап келген сүйгөн адамын тапты. Ал да сүйдү. Анан тиричиликтеги баардык кыйынчылыктарды, тоскоолдуктарды жарып өтүп, эки жүрөк бири-бирине жетти. Бул анын чыныгы, бөксөрбөгөн бактысы эле.
Анара менен болгон жашоо өзгөчө, мурункусуна эч окшобогон жашоо болду. Бозоргон чөлдөн жетелеп чыгып, кызгалдактары жайнап, мөлтүр булагы шылдырап агып турган бир ажайып гүлзар бакка алып киргенсиди. Андагы көңүлдү сергиткен сергилең абадан көкүрөк кере дем алгандай, жонундагы өмүр бою белин майыштырып көтөрүп келаткан көрүнбөс жүгүн жерге алып койгонсуду. Колтугунан сүйөп жүргөн кош балдагы алып учкан кош канатка айлангандай эргиди. Ооба, Анара – анын асман мелжиген керемет мунарасы эле. Анын бийиктигинде туруп, өзүн ушунчалык кудуреттүү сезип кетет. Тагдыр мүчүткөн бөксөсүн, өксүгүн Анара толуктап турат. Кээде бул жалган дүйнөгө жалгыз гана аны сүйүп, аны менен жашоо үчүн келгендей, өмүр ошол үчүн берилгендей туюлат. Ушул тагдырына ыраазы болуп кетет. Кайсы бир газетанын кабарчысы менен болгон маегинде: «Мен өзүмдү чыныгы, абсолюттук бактылуу адаммын деп эсептей албайм. Бул жалганда андай адамдардын болорлугу даркүмөн нерсе. Бирок, бактысыз эмес экендигимди так кесе айта алам» дегени бар. Буга ишенсе болот.
Бакыт. Дүйнөдө канча адам болсо – ошонун баары бул жөнүндө ойлошот. Бактылуу болууну самашат. Ошого жетүүнүн төтө жолун издешет, умтулушат. Деги, ошо бакыт дегендин өзүэмне? Анын заты кандай? Өңү-түсү, келбети барбы? Болсо кандай учурда, же кандай тетик менен көрүүгө болот? Андай тетикти адам акылы менен жасоого кудурет жетет бекен? Буга жооп бере ала турган пенде чыгабы? Ал эми Акун буга кандай карайт, анын ою боюнча бакыт деген эмне? Бир кезекте Акун өз тагдырын өз колу менен «жасап алгысы» келбеди беле. Мунусу «пенде маңдайына эмне жазылганын көрөт» деген эзелки пассивдүү түшүнүккө урулган сокку болчу.
Ырас, ооздон чыккан сөз аракет менен бекемделиши керек. А ал сөзүн талаага чача берүүчү жандардан эмес эле. Андыктан ошол убадасынын далайынын өтөөсүнө чыккан. Демек, бакытты деле ошентсе болбойбу? Болот. Буга ал бөркүнө ишенгендей ишенет. Жок, ал жөн гана сокур ишеним эмес. Анткени анын да далайын алаканын чор кылып, өз колу менен жасап алган. Таманына тикен ширелген жол менен жеткен. Тирүүлүктүн өзү – бакыт. Мейли адам мунжу болсун, карайлаган сокур болсун – бул жарыкчылыкка көз жарып келишинин өзү эле бакыт. Неге дегенде ошол адам терезесинде олтуруп ак таңдын жаркып атып келатышын көрөт. Көктөмдөгү гүлдүн бажырайып ачылганын көрөт. Бак-дарактын жашылга оронгонун көрөт. Андагы канаттуулардын шаңдуу чурулдашканын угат. Шаңкайган асман бетиндеги жымыңдашкан сан жылдызга суктанат. Толгон айдын сүттөй ууз жарыгына чөмүлөт. Самбиталдай солкулдаган жаш сулууга көзү түшүп, аны сүйөт. Жалжылдаган бир көз карашына арзыйт. Мына ушунун баардыгы өзүнчө бакыт. Себеби – жөн гана жаралбай калышың толук мүмкүн болучу. Демек, тирүүлүктүн өзү – бакыт. Муну түшүнгөн, билген адам эч убакта өзүн бактысызмын деп эсептебейт. Бул анын ою, анын көз карашы. Көөдөнүнө чөгүп калган ишеними.
…Жакын жерден шыбырт угулду. Акун шарт баш көтөрүп, төмөн жакты карады. Өмүрдүн тестиер эки кызы Махаббат менен Бекенди ээрчитип келатышыптыр. Махаббаттын колунда бир тутам гүл. Анысын аяр кармап, колтуктай көтөрүп алыптыр. Акырын барып, Анаранын бейитине койду. Бышактап ыйлап кирди. Эки кыз колтугунан сүйөй жөлөп тургузушту да, Акунду көздөй басышты. Балдарын көрүп жүрөгү зыркырап кетти. Экөөнү эки колу менен көкүрөгүнө бекем кыса, алмак-салмак саамайларынан жыттады. Көзүнөн мончоктоп жаш кетти. Аны токтотууга эрки жетпеди.
– Ата, сизди Иса атам чакырып жатат. Тез келсин, эртерээк чыгып кетели дейт, – деди Гүзел үнүн пас чыгара. Ал дагы жашылданып алган.
– Азыр кызым. – Чөнтөгүнөн бетаарчысын алып чыгып, өзүнүн, балдарынын көзүн сүрттү. – Койгула берекелерим, ыйлабагыла. Болду. Жакшы гүл алып келипсиң, кызым. Кайдан алдың? – Акун балдарын алаксытмак үчүн сурап койду.
– Айсулуу эжем сатып берди.
– Жакшы кылыптыр. Ырахмат ал эжеңе.
– Апам ушундай гүлдөрдү жакшы көрчү. – Махаббат бозоргон бейитти карап терең үшкүрдү. Акун ага көңүл кое карады. Шапайып, өңүнөн кыйла аза түшүптүр. Ушул каргашалуу бир нече күндүн аралыгында шайыр мүнөз, экинчи класста окуган ойноок кыз ушунча токтолуп, ойлуу тартып калганын эми байкады. Бала үчүн эне деген кандай кымбат. Кандай асыл. Эмне деген керемет. Энеден ажыраган баланын, айрыкча кыздын жан-дүйнөсүнүн бир өңүрү эңшерилип калат. Аны толуктай турган нерсе жок.
– Бүгүн үйгө кетебизби, ата, – деди алдында олтурган Бекен.
– Ооба уулум. Үйдү сагындыңбы?
– Сагындым. А апам да кетеби?
– Жок Бекентай, апаң эми кетпейт.
– Бул жерде калабы?
– Апаңдын эми түбөлүккө жата турган жайы ушул, балам.
– Эмнеге? Тетиги топуракты казса да чыкпайбы?
– Өлгөн киши чыкмак беле, сурай бербечи. – Махаббат тыпырайган колдору менен бөбөгүнүн чачынан эркелеткендей сылады.
Бекен бейитти көпкө жалдырай карап, ийнинен тынып улутунуп койду. Ал мындан ары апасын көрө албасына ишенип калгандай умсунду.
– Кайра качан келебиз, ата? – Махаббат муңайып сурады. Дале бейиттен, андагы гүлдөн көзүн ала албай жашылданып олтурган.
– Келебиз, кызым.
– Ошондо дагы гүл алып келем.
– Мен дагы, – деди Бекен ага кошулуп.
Акун ошент дегендей башын ийкеп тим болду. Көрүнбөгөн боз торгой дале безеленип жатты. Балдарын бооруна кысып, боз торгойдун эмне деп сайрап жатканын түшүнгүсү келгендей тунжурап олтурду. Эми анын үнү негедир мурдагыдай муңдуу, жүрөктү сыздаткан өксүктүү эмес эле. Мүмкүн ал ага кайрылып: «Акун, тагдыр ушул. Буга көнбөскө чара жок. Өлгөндөргө эми эч нерсенин кереги жок. Ал эми тирүү жандын жайы такыр башка. Дагы көрө турган күнү, баса турган жолу бар. Ошону ойло. Мүңкүрөбө, балдарыңды мүңкүрөтпө. Белиңди бекем байла. Жашоо үчүн, бакыт үчүн мурда экөөлөп күрөшкөнсүңөр. Эми жалгыз күрөшөсүң. Өзүң үчүн, өзүңдүн бактың үчүн гана эмес. Балдарың, алардын келечеги үчүн. Бактысы үчүн. Мына ушуну унутпа. Демек, жүгүң эки эсе оорлойт. Ушуга ар дайым даяр бол. Чыда. Өмүр жолу түгөнбөйт. Жашоо жолу түгөнбөйт» деп жаткандыр. Же Акунга ушундай сезилдиби?
Ал ордунан турду. Шыбактын ачуу, кермек даамы жыттанган абадан көкүрөк кере дем алды. Негедир жүрөктү мыжыккан ушул жерден тез алыстап кеткиси келди. Жөжүрөгөн балдарын ээрчитип, мостойгон бейиттин кыйшайган сынык дарбазасынан чыкты. Ичке көпүрөдөн абайлай өтүп, төмөн карай, калдайган бараандуу айылды беттеп кеткен чоң жолго түштү…
Чайыттай ачык асманды ээлик кылган боз торгой дале үнүн баспай безеленип жатты…

Каракол шаары. 6.01.02. – 12.02.04.