Jun 19

«Кызыл бурч-2»

Дүйнөнүн чар тарабына чачырап кеткен кыргыздар чачтан көп. Окуганы, иштегени, ар кандай себептер менен айласыз жер которгондору, мыйзамдуу-мыйзамсыз жолдор менен четке чыгып кеткендери, жөн эле турист катары барып жашап калгандары да бар. Кыскасы бүгүнкү күндө Ааламдын алты Материгинде тең кыргыздар жашайт. Алардын арасында көптөгөн кыздарыбыз чет өлкөлүк жарандарга турмушка чыгып, үй-бүлө күтүп, чет элдиктердин келини болуп жашап калгандары азыр кадыреседей эле көрүнүш. Мен ушул «Кыргыз Көчү» айылымдагы «Кызыл бурч» рубрикасына дал ошондой кыздарыбыздын түрдүү тагдырлары, кызыктуу турмуштары тууралуу маектеримди жарыйалап келем. Эсиңиздерде болсо керек, буга чейин Маскөө шаарында жашаган Уулкан Амираева, Прага шаарында жашаган Карамат Токтобаева, Кабул шаарында жашаган Венера Мовлян жана алыскы Австралия өлкөсүндөгү ТомПрайс шаарында жашаган Венера Расстардын кеңири маектери тартууланган. Тагыраак айтканда андагы маектердин башкы каармандары кыздарыбыз болгон эле, жана алар өздөрүнүн жашоо турмуштары, кызыктуу тагдырлары тууралуу кенен айтып беришкен. Ал эми бул жолку маегибизде «Кызыл бурчтун» башкы каарманы кыргыздын күйөө баласы, болгону эки жыл Кыргыз жергесинде жашап, кыргыз тилин суудай сүйлөп үйрөнүүгө жетишкен, ал эмес түшүн жоруган, азыркы тапта АКШ нын Колорадо штатындагы Денвер шаарында жашаган америкен жигит Девид ГАЛЛАГЕР болмокчу.

Жубайлар Девид жана Гүлжан уулдары Линкольн Исраил, Билим Жан менен.
Денвер шаары, 2013-жыл.

(Америкалык жигит, кыргыздын күйөө баласы Девид ГАЛЛАГЕР:
мырза менен болгон маектин уландысы.)

«МЕН ИЙРИ-МУЙРУ ЖОЛДОР АРКЫЛУУ ИЗДЕП ЖҮРҮП ЖАНШЕРИГИМ ГҮЛЖАНДЫ АКЫРЫ ТАПТЫМ»

– Кыргызстандан качан кеттиң өз мекениңе? Дегеле кандай жыйынтык болду, өзүңдө, жан дүйнөңдө, жашооңдо дегендей? Тогуз-Булакта жүрдүң, жашадың, тил үйрөндүң, Гүлжан кыз карындашың катары эле котормочу болуп жүрүптүр, анан, кандай болуп биригип, баш кошуп, чогуу түтүн булатып, бирге жашап калдыңар?
Ошол, ошентип карындашым келип кеткенден туура бир айдан кийин, Тынчтык Корпусундагы эки жылдык кызмат мөөнөтүм бүтүп, Америкага кайтчу мезгил келди да.  Кайттым өз мекениме. Эки жыл бою Америкада болбогондуктан, ата-мекенимди жана ал жактын ыңгайлуу жашоо шарттарын аябай эле сагыныптырмын.  Бирок Америка мени анча сагынбаганга окшоду, өзүнчө гүүлдөп өзгөрө бериптир.  Шаарымда көптөгөн курулуштар болуптур, машине айдап жүрүп көп жолу адашып да кетип жүрдүм. Досторум менин эки жыл бою таптакыр башка дүйнөдө жашап келгенимди түшүнүшкөн деле жок. Башында «Кыргызстан кандай экен» деп менден кызыгып сурап,  анан бир аз уккандан кийин эле тажап кетишчү. А Денвер шаарында Кыргызстан деген өлкө бар экендигин далилдей турган эч нерсе жок болчу. Интернетте да кыргызча сайт боло элек эле. Гүлжандын анда-санда келген каттарынан башка Кыргызстан менен эч байланышым жок болуп калды. Аны менен сүйлөшүүнү катуу сагына баштадым. Гүлжанды менин он алты жаштагы карандашым экендигин эстеп, ал тууралуу өзүмдөгү күчөп бара жаткан сезимдеримден уялдым. Ортобузда канчалаган тоскоолдуктардын турганын даана билчүмүн. Ошон үчүн оозумду жаап, Гүлжанга кат жазганымда байкеси катары гана жазып койчумун.
Негизгиси өзүмдүн Кыргызстанда жүрүп өзгөрүп келгенимди баамдадым. Мурда мага аябай милдеттүү катары көрүнгөн Америкалык салттар (Америкалык футболго күйөрман болуу, майрамда үндүк жеш жана башка) мага жөн гана тандоо катары эле көрүнүп калды. Өзүмдү же Америкалык эмес, же Кыргыз эмес сезип баштадым. Кыргызстандагы үйрөнгөн сабактарды унутпай, Америкага кайра кантип көнмөк элем деп көп ойлончумун. Анан акыры Кыргыз дагы, Америкалык дагы болбой эле, эки жактын тең салттарынын эң жакшы сапат-касиеттерин тандап алууну туура деп чечтим.
– А Гүлжан менен болгон байланыш анан анда-санда эле кат жазышып койуу менен чектелип калдыбы?
– Угуп туруңуз эми. 2003-жылы байагы эле Тынчтык Корпусундагы таанышым аркылуу Дүйнөлүк Билим Кызматынын (World Education Services) Нью-Йорктогу кеңсесине жумушка орношуп, чоң эл аралык шаарга көчүп келдим. Ал учурда Гүлжан айылдык  мектепти бүтүрүп келип, Борбор Азиядагы Америка Университетине өтүп калды. Мен аны алгач укканымда сыймыктануумда чек жок эле. Гүлжан болсо Бишкекке келип жашап, экөөбүз электрондук пошто аркылуу кат жазышып баштадык.  Башында бат-баттан кабарлашып турдук, бирок Гүлжан окуусуна катуу киришип, а мен болсо Вашингтон шаарына магистратурамды окуу үчүн көчүп кеттим.
– Анан, кайра байланыш үзүлүп, алыстап кеттиңерби?
– Ооба, ортодон жылдар өтүп, бири-бирибизден кайра алыстап бара жаттык. Гүлжан окуусун бүтүрүп, «Айгине» изилдөө борборуна эл таануучу, изилдөөчү болуп иштеп калды. Дал ошол учурда ыраматылык атабыз Исраил катуу ооруп калып, көзү жумду. Мен анда Вашингтон шаарындагы АКШ айыл чарба министрлигинин эл аралык бөлүмүндө иштеп жүргөм. Бир күнү кокусунан эле, 2009-жылдын апрель айы болчу, Гүлжан «Фейсбукка» алтын сөйкө тагынган сүрөттүн салып, алдында «Мага сөйкө салышты!» деп жазып койуптур. Окуурум менен жүрөгүм «тыз» дей түштү. Ошондо биринчи жолу «Гүлжаным чын эле белгисиз бирөөгө турмушка чыгат турбайбы» деп элестетип, дем ала албай калдым. «Гүлжан деген азыр 24 жашка чыкты. Чоң эле кыз азыр. Сезимимди билдирээр мезгилим өтүп кетти» деп ичимден өзүмө
-өзүм айабай катуу таарындып, жиним келди.
Бир жерге туралбай тынчым кетип, таза аба жутуу үчүн эшикке учуп чыгып, жекече таржымалыбызды эске сала баштадым.  «Таанышканыбызга канча жыл болду? Тогуз жыл болуптур. Бүгүн болсо апрелдин бири экен. «Ай
иий, алдамчы күн турбайбы, а сен тентек, тамашакой кыз, бул эмне кылганың, кантесиң?» деп ойлоно калып дароо компьютеримди көздөй чуркап, Гүлжанды урушуп кат жазып баштаганымды кантип унутайын Асыран байке.
– Гүлжан кетип кала турган болгондо кызганып кетип акыры буулугуп жүргөн сезим өзүнөн-өзү чыгып, акыры айтылган экен да? Кандай жооп болду, Гүлжан так секирип кеткен жокпу деги? Жашыруун болбосо эгер, эмне деген сөз аркылуу билдирдиң алгачкы сезимди?
– Биринчиби?
«Мен Гүлжанды албасам болбойт» деген сезимимди акырын ачык айтып баштадым. Көрсө, Гүлжандын деле мага карата жакшы, жылуу сезимдери бар экен. Ошону менен замандын текнологиясы жакындан жардамын берип, биз алыстан Скайп аркылуу кыз-жигит катары сүйлөшүп баштадык. Кийин мен, 2009жылдын декабрында ата-энеме ачык айттым. «Келерки жылы ийул айында Гүлжан менен никеге туруп, баш кошсок барасыңарбы» деп сурасам,  дароо эле «албетте» деген жообун айтышты. Анан 2010жылдын февралында Гүлжандын апасынан кызынын колун суроо үчүн Кыргызстанга учуп келдим. Андан да кызыгы, ошондо бир жакын досум, Гүлжан тууралуу менин тарыхымды жаңы эле биле калып, «Кыргызстанга барып, аны жакшылап сына, анан шашпай эле жүр» деп жатпайбы. А мен ага «ооба, шашпайм. Самолеттон түшөөрүмө чейин колун сурабайм» деп жооп бердим.  Ошентип Манас аба майданына келип, түнкү саат төрттө бажыканадан өттүм. Ал жерде Гүлжан күтүп туруптур. Көрүшөөрүбүз менен эле эшиктеги такси айдагандардын көзүнчө тизелеп, Гүлжанга шакегимди сунуш кылып, Америкалыктарча эле колун сурадым. А Гүлжан байкуш уйалып кетип, мени «тур өйдө» деп жиберди.  А мен болбой эле, «Жообуңду айтчы» деп кыйнасам, «албетте» деген жообун айтуу менен дароо макул болду. Мына ушундай болгон биздин жолубуз байке.
– Ошондо Кыргыз жергесине кайра канча жылдан кийин келдиң? Эмне өзгөрүүлөрдү байкадың, же баштагыдай эле сезилдиби? Болсо керек чоң эле бурулуш, өзгөрүүлөр.
Кыргызстанга келбегениме туура тогуз жыл болгон. Бишкектин өнүгүүсүнө жана дагы эле кыргызча түшүнө алганыма таң калдым. Мен 2001-жылы кеткенде Бишкектин көчөлөрүндө машиналар жана киши абдан эле аз болчу. Баары жалаң орусча угулчу. Ал келгенимде жолдордун ар кайсы кесилиштеринде машинелердин тыгылышып,  күтүп, мобилдик телефондордон кыргызча сүйлөгөн жүздөгөн жаштар көрүнө баштаптыр. Элдин баары ары-бери шашып, жумуш кылып жүрүшкөнүн байкадым. Шаардан тышкары чыкканда, ар кайсы айылдарда мечиттер пайда болуптур. Бирок, тилекке каршы, мурункудай Америкалык адамдарга жылуу мамилелер азайып калыптыр. Айылда болсо мурункудай эле экен меймандостук, бирок шаардагы жаңы таанышкан адамдарым мени шектенип карап жатышты. Бийлик, саясат үчүн жөнөкөй эле адамдардын ортосунда шектин пайда болушуна айабай өкүндүм чынында. Экинчиден мага андай маселелер күйөө бала катары алда канча эсе оор болду.  Аз-аздан шектенген адамдарды «мага ишенгиле» деген пикиримди айтуу менен ынандырып жүрдүм, бирок баары бир мурун болбогон нерселер жүрөгүмө оорураак тийди.
– Манастан кийинк жолуңарды улантып айтсаң? Ал жерден кайда кеттиңер, шаарда жүрдүңөрбү, же түз эле Көлгө, Гүлжандын айылына, жашап кеткен үйүң Тогуз-Булака кеттиңерби?

– Түз эле Көлгө кеттик. Тогуз-Булактагы мурдагы жашаган үйүмө баратып жолдон ыраматылык атанын мүзөсүндө, токтодук. Ал кишинин чын эле бул дүйнөдөн биротоло кеткенине түшүнүп, ыйладым.  Айабай сезимим ооруган, оор күн болду. Көз жашымды колум менен аарчып, кайра машинеге түштүк да айылды көздөй жөнөп кеттик. Апабыз бизди өтө мээримдүү тозуп алды. Сүйүндүм, азыраак мурагыдан карый түшүптүр, бирок кандайдыр келбеттүү эле экенин байкадым. Үйгө киргизип, менин мурдагы жаткан бөлмөмдү көргөздү. Өзгөргөн жерлери аз, он жыл мурункудай эле апанын өз колу менен жазалгалаган туш кийиздери илинип туруптур. Үй ичи мурункудай эле жүн жана даамдуу тамак жыттанып турганын дароо эле сездим.  Анан чай ичип жатканыбызда Америкадан бери атайын алып келген сөйкөнү көрсөтүп, апага кыргызча эле айтып, кызынын колун сурадым. Апа болсо эмне дээрин билбей, бир чети сүйүнгөндөй, бир чети кайгыргандай көз карашы менен Гүлжанды кечке суроолу тиктеп, унчукпай калды. Кайнэнем айылда жашоонун жакшылыгын да, жамандыгын да жашап көргөн кыйын аял экен. Баарын терең ойлоп, башкалардай болуп Американы эле угуп, дароо эле сүйүнүп, чабылып-чарпылып  кеткен жок. А бирок мени менен бир жыл жашап, күчтүү жактарым менен алсыздыктарымды энем катары жакшы билип калган. Бир саам ойлонуп отургандан кийин, акырын башын ийкеп, «кантейин эми, кызым макул десе мен макулмун да» деген жообун узатты. Мен болсо, «Сизге чоң алкыш, апаке! Чынымды айтсам, таанышкандан бери Гүлжанды эле алсам болот деп ойлоп жүргөм. Бирок Гүлжан карандашым болгондуктан сезимимди мойунума албай жүрдүм. Гүлжанды айабай коргойм, колуман келишинче сыйлайм. Жыл сайын сизге келип турат, күнүгө сизге Америкадан чалып турат» деп толкунданганымды жашыра албай жатсам апа минтип койот. «Кой эми, күндө чалбай эле койсун, акчаңды коротпой, сөйкөңдү тагып кой» дееп атпайбы.  Мен Гүлжанга сөйкөнү тага албай убара болуп жатканымда апа бизге ак батасын берди. Сөзүнүн  айагында колун жаңсап «кызымды ыйлатпа» десе, а мен сөйкөнү тага албай жүдөп атып, Гүлжандын кулагын бир аз оорутуп ыйлатып алгам. Тамашалап, «Апа, Гүлжанды эми эле ыйлатып баштадым» деп баарыбыз каткырып, бир топко күлдүк эле. Анан кечинде алардын жакын туугандарын жана кошуналарын чакырып, алардын ак баталарын алдык.
– Ошентип Гүлжанды колунан жетелеп алып Американы көздөй жол тарттың? Канча күндөн кийин кеттиңер?
– Жоок, мен анда келгенимде болгону Гүлжандын колун сурап, кулагына сөйкө тактым болгону. Андан соң Америкага жалгыз эле кайтып, үй-бүлөмө сүйүнчүмдү айтып келдим. Ата-энем, инимдин үй-бүлөсү (иним, жубайы жана бир жарым жаштага уулу) жана карандашымдын үй-бүлөсү (боюнда бар карандашым, күйөөсү жана бир жарым жаштагы уулу) Москва аркылуу самолет билеттерин алып дайардап койушту. Анан ийулдагы нике тойубузду баарыбыз чыдамсыздык менен күтүп жатсак, апрель окуясы болуп кетпедиби. Жүрөгүм катуу түштү, «эми үй-бүлөм коркуп барбай койсо кантип нике кылам?» деген ой мээмди жеп жатты да. Карандашым да эне катары айабай сарсанаа болду.  А мен ага «биз Бишкектин аба майданынан эле шаарга кирбестен түз эле Көлгө кетебиз. Шаардын маселелеринин бизге эч кандай тийешеси жок. Аба майданы ачык болсо болду, бараарыбызга тынч эле болот» десем, жайдарыланып, сооронуп калышты.  Антип атсак эле кетээрибизге аз калганда Оштогу чатак болуп кетпедиби. Дагы соороттум, мага ишенип, карандашым жайдарыланып калды.
-Чындап эле абдан коркунучтуу кырдаал болуп жаткан учурга туш келип калган экен. Баардык үй-бүлө, туугандарың менен эле келдиң да. Кандай тартипте, нике салтанатын кайсыл жерде өткөрдүңөр? Той салтанаты кандай болду жана амаерикалыктарга жактыбы?
– Албетте, баарыбыз келдик. 2010-жылдын и
йул айынын үчүндө Чолпон-Атадагы Рух-Ордо комплексинде Гүлжан экөөбүздүн үй-бүлөбүздүн маңдайында, нике той салтанатын өткөрдүк. Түрк молдо никебизди кыйды. Гүлжан андан «кыргызча билесизби?» деп сураса, башын ийкегилеп, «Евет,  кыргызча билейорум» деп койот. Бизде, америкалык салт боюнча нике болгон күнү күйөө бала жубайын нике кыйылганга чейин көрбөш керек.  Эсимде, артымда Ысык-Көл чалкып турат, алдымда улуу байкеси Гүлжанды колтуктап, апапак көйнөкчөн мага жакындап келе жаткан Гүлжанды биринчи көргөн абалым азыр деле көз алдымда. Молдонун сөзүн уккан соң, мурдагы өзүбүз жазып даярдап койгон антыбызды бири-бирибизге эки тилде айтып, үйлөнүү шакектерибизди колдорубузга салдык. Андан соң Максат Тынаев тамадалык кылган соонун, эстен кеткис керемет той болду.
Ал күндүн эртеси Америкалык үй-бүлөм менен Григорьевсий капчыгайына барып эс алып, андан кийин Тогуз-Булактагы кыргыз тойго бардык. Ал той бир эле күн болду, бирок укмуш сонун өттү.  Биринчи үйгө барып, чай ичтик. Андан кийин баарыбыз (элүү кишидей) машинелерге бөлүнүп түшүп алып, жакын жердеги талаага тигилген боз үйлөргө жөнөдүк. Ошол кенээн талаада Гүлжан, мен, иним-келинчеги менен, эки апабыз  болуп селкинчек тептик. Ачык асмандын астында бышкан жүздөгөн шашлык менен ар түрдүү салаттарды жедик. Айабай тоюп алып жаан жаап баштаганда гана айылга көздөй кайттык. (Америкалык салт үчүн нике тойдо жаан жааган жакшы белги делинет.)  Тамактан эстери ооп, менин ата-энем мага «соонун той болду, укмуштай жыргап уктайбыз го» дешет кайра
-кайра. А мен аларга «той деген баштала элек. Бул чекеси башындагы эле  тамактар» десем ооздору ачылып калган. Ал күнү Тогуз-Булактагы той дагы беш-алты саатка созулду. Музыка, бий, ыр кесе дагы болду. Америкалыктар үчүн ашыкча узак болуп кеткени менен менин ата-энем кыргыз кудаларын сыйлап, канткен менен баарына чын жүрөктөрү менен кабыл алышып, жылмайып, таң калып дагы, чыдап дагы отуруп беришти.

Девид суу ташып келе жатат. Тоң району,
Тогуз – Булак айылында, 2012-жыл.

– Жашооңор абдан жакшы, эстен кеткис, кызыктуу жана керемет күндөр менен коштолуптур кантсе да. Таасирлүү, көңүл чордонго бек түйүп койо турган окуйаларың көп экен Девид мырза. Чындап эле өзүң эң башында эскерип айтып кеткен ийри-муйру жолдоруң акыры Жаншеригиң Гүлжанга жеткириптир, жыйынтыктап айтканда жолуң түп-түз жана шыдыр болгондой эле таасир калды менде. Баарын тизмектеп, эзилип, эч эринбестен, соонун айтып бердиң. Эң башкысы ушунун баарын кыпкыргызча сүйлөп, ойуңду толук, маңыздуу, жеткиликтүү кылып айтып бергениң мага айабай жакты. Азаматсың күйөө бала. Эми акыркы суроом ушул болсун, дагы кандай ойлоруң бар, кыргыз-америка жашоосу, ар түрдү салыштырмалар, тойлор тууралуу болобу жана келечек максаттарың, бөлүшүп, кеңешип-таңаша тургандарың бардыр, ошолордон уксак?
– Айтайын. Гүлжан экөөбүз үчүн нике жөн гана ырым , анчалык деле маанилүү эмес. Никеден кийинки жетимиш (буйурса) жыл маанилүү. Кыргыз өлкөсүндө да, Америкада да нике тойго ашыкча акча короткондор толтура да, туурабы?(Америкада ошондой келин үчүн жаңы сөз пайда болгон, «Bridezilla» –муну кыргызчага которгондо «келинмогуз» болуп калса керек.) Бирок, биздин баш кошуубуз адаттан сырткары, эки үй-бүлө биздин турмушубузду колдоп турсун деп ырым-жырымдарды кылып, салттарыбызды сыйлашыбыз керек. Ата-эненмден калың сурагандан уялып, мен өз акчамды (ырым үчүн саал эле) конвертке салып туруп, «ата-энеме күйөө бала кайын-энесине атасы аркылуу бериш керек» деп айттым.
Эртеси, үй-бүлөм Америкага кайтты. Мен дагы бир жума кыска «бал ай» кылып, Гүлжан экөөбүз кереметтүү Соң-Көлдө эс алдык. Андан кийин Гүлжан визасын ала элек болгондуктан эеөөбүз ыйлап коштошуп, дагы үч ай бойу бөлөк, өз өлкөлөрүбүздө жашадык. Гүлжанды Америкада алгачкы айларда кыйыналат го деп сарсанаа болдум. Ал Канадада гана болгон, бирок Америкада боло элек болчу. Бирок мен ойлогонумдай анчалык деле оор болгон жок. Ооба, апасын сагынып, анда-санда ыйлады.  Анткен менен Гүлжандын эки артычылыгы бар. Биринчиси, ал айабай чыдамкай жана үмүттүү адам, бир күнү оор болсо, эртеси жакшы болоорун күтөт. Экинчиси, ал эл таануучу болуп иштегендиктен, маданияттардын айырмаларын изилдөөчүнүн көзү менен байкап, терең түшүнгөнгө аракет кылат.  Биздин эки салттуу, эки тилдүү турмушубузга көнүү жеңил болбойт деп ойлогонума карабастан, чоң маселе болгон жок. Гүлжан мага «майда-чүйдө нерсе үчүн нерв коротуп, капа болбош керек, оору жана өлүмдөн башка нерсенин баары майда эле нерселер» деп үйрөттү.

Ошентсе да, салт боюнча кээ бир айырмаларыбызды байкап жүрөм. Биздин анча-мынча түшүнбөстүктөрүбүз эки нерседен чыгат, «көз тийбесин» жана «үч түкүр». Балалуу болгондон кийин, баланын сүрөтүн “Фейсбукка” койойун десем мага тыйуу салды, «көз тийет» деп.  Же мисалы, «балдарыбыз же өзүбүз ооруп калсак эмне кылабыз?» деп сурасам, сүйлөшкүсү келбей, мага «үч түкүр» дейт. Күлүп, түкүрбөй койсом айабай кыйналат. Дагы, Америкадагы ата-энелер үчүн баласынан башка тема жок. Кээ бирөөлөр «Фейсбука» жалаң эле балдарынын сүрөтүн эле улам-улам койо беришет. А мен болсо «көз тийет» менен «үч түкүрдүн» ортосунда жүрүп, эмнени айтаарымды билбейм. Балдарымдын кылык-жоругу тууралуу даттансам «үч түкүр». Аларды мактасам «көз тийет». 

Гүлжанга болсо Америкалыктардын өтө эле сылык сүйлөгөндөрү кээде кыжырына тийит жиберет. Ал бирок болгонун-болгондой бетке айтканды жакшы көрөт. Кээде өтө тез жана дароо ойун айтып, мени таарынтып салат. Тамак жакпай калса бир ууртап туруп, же болбосо жыттап туруп эле дароо айтат. Америкалыктар болсо сылыктык үчүн жылмайып туруп жеп салмак. Адегенде анын түз айткандары мага жакчу эмес, бирок буга көнгөндөн кийин мен деле Америкалыктардын ашыкча сылыктык менен сүйлөшкөнүнө чыдай албай кыжырланып кетем. 

Акыркысы, кыргыздардын улуулата сыйлоо эрежесин жакшы көргөнүмө карабастан, күйөө бала катары аны туура карманууда айабай кыйналам. Ыктыярчы болуп жүргөндө эрежелерди билбей эле бузсам эчтеке болчу эмес, өзүм эле уят болчумун. А азыр ошентсем, кайненемди жана колуктумду уйат кылам. Албетте, уйат кылууну каалабайм, бирок кемчиликсиз эмесмин да. Ошонүчүн мен азырынча дагы деле кыргыз салтын жана тилин жанталашып үйрөнүп жатам. Мен, жана биздин  Америкада төрөлүп, Америкада чоңойуп бараткан эки жаман уулубуз тайларын эч качан уйат кылбас үчүн үйүбүздө жалаң кыргызча сүйлөшүүгө аракеттенибиз. Бирок ал максатка жете элекпиз али, азырынча жетимиш пайыз кыргызча, отуз пайыз англисче болуп жатат. Буйурса жакында «биздин үй-бүлөбүз жалаң эле кыргызча сүйлөшүп калабыз» деген үмүтүм зор…

Ааламтор аркылуу кеңири маек курган Асыран АЙДАРАЛИЕВ.
Эркин журналист,  Келсинки-Денвер. май, 2013-жыл.

Jun 14

«Кызыл бурч»

Дүйнөнүн чар тарабына чачырап кеткен кыргыздар чачтан көп. Окуганы, иштегени, ар кандай себептер менен айласыз жер которгондору, мыйзамдуу-мыйзамсыз жолдор менен четке чыгып кеткендери, жөн эле турист катары барып жашап калгандары да бар. Кыскасы бүгүнкү күндө Ааламдын алты Материгинде тең кыргыздар жашайт. Алардын арасында көптөгөн кыздарыбыз чет өлкөлүк жарандарга турмушка чыгып, үй-бүлө күтүп, чет элдиктердин келини болуп жашап калгандары азыр кадыресе көрүнүш. Мен ушул «Кыргыз Көчү» айылымдагы «Кызыл бурч» рубрикасына дал ошондой кыздарыбыздын түрдүү тагдырлары, кызыктуу турмуштары тууралуу маектеримди жарыйалап келем. Эсиңиздерде болсо керек, буга чейин Маскөө шаарында жашаган Уулкан Амираева, Прага шаарында жашаган Карамат Токтобаева, Кабул шаарында жашаган Венера Мовлян жана алыскы Австралия өлкөсүндөгү ТомПрайс шаарында жашаган Венера Расстардын кеңири маектери тартууланган. Тагыраак айтканда андагы маектердин башкы каармандары кыздарыбыз болгон эле, жана алар өздөрүнүн жашоо турмуштары, кызыктуу тагдырлары тууралуу кенен айтып беришкен. Ал эми бул жолку маегибизде «Кызыл бурчтун» башкы каарманы кыргыздын күйөө баласы, болгону эки жыл Кыргыз жергесинде жашап, кыргыз тилин суудай сүйлөп үйрөнүүгө жетишкен, ал эмес түшүн жоруган, азыркы тапта АКШ нын Колорадо штатындагы Денвер шаарында жашаган америкен жигит Девид Галлагер болмокчу.

Жубайлар Девид жана Гүлжан уулдары Линкольн Исраил, Билим Жан менен.
Денвер шаары, 2013-жыл.

Девид ГАЛЛАГЕР:
«МЕН ИЙРИ
-МУЙРУ ЖОЛДОР АРКЫЛУУ ИЗДЕП ЖҮРҮП ЖАНШЕРИГИМ ГҮЛЖАНДЫ АКЫРЫ ТАПТЫМ»

– Девид, айтсаң, кантип, кандай жол менен Кыргыз жергесине барып калдың эле?
– Оо, бул жагдайымды айта баштасам айабай эле чубалжыган узун тарых. Мен Кыргыз жергесине эле эмес, кыргыз кызы, Жаншеригим Гүлжанга өтө узак, ийру-муйру жолдор менен жүрүп отуруп анан акыры жеттим.
– Ошол узун тарыхтын учугун чубап, кыргыз окурмандарына, тагыраак айтканда кайын журтуңа катары менен тизмектеп айтып, кеңири маалымат берип кетпейсиңби? Эгер мүмкүн болсо, албетте? Мен кыргыз окурмандары үчүн абдан эле кызыктуу болсо керек деп ойлойм.
– Жакшы болот, айтып берейин. Алгач өзүм испан тили боюнча университетти бүтүрүп, Тынчтык Корпусуна катталдым. Ушул тилде эркин сүйлөгөндүктөн Түштүк Америкага дайындалаарымды күткөм, бирок ал жакта орун жок калыптыр. Сени кабыл алсак Африкага барасың дешкен, бирок бир айдан өтүп кетсе да Тынчтык Корпусунан кабар болбоду. Анан Вашингтонго чалып сурасам, менин арызым бир текченин түбүндө калып, көрүнбөй, унутуп калышыптыр. Анан алар айтышты, Африкага баруу үчүн да кечигип калдың, Борбор Азияга барасың, бүрсүгүнү пошто аркылуу расмий чакыруу аласың, каякка жана качан жөнөөрүңдү ошол катта түшүндүрөт дешти. Чынында Борбор Азия эмне экенин так деле билчү эмесмин. «Каякка дейт?» деп атам экөөбүз картаны карай баштадык. Индустан же Пакистан деп ойлогом, көрсө алардан башка дагы беш «Cтан» бар экенда! Көп жылдардан бери картадан дыккаттык менен Азия өлкөлөрү жак
ка көз сала элек экенмин. Мурда жөн гана «USSR» (СССР) деп ал жакта жазылып турчу. Ошол беш «Станды» карасак, англисче айтууга эң кыйыны Кыргызстан болгондуктан, атам экөөбүз «сөзсүз бул тилибиз келбеген өлкөгө барыш керекпиз» деп тамашалап болжолдоп койдук. Ошону менен бүттү, «Кыргызстанга барам» деп, акыркы чечимимди кабыл алып салдым. Себеби, мен өзүмдөн кескин айырмаланган эл менен таанышып, алар менен жалпы адамдык мамилебизди таап, чогуу иштейли деген максат менен Тынчтык Корпусуна катталган болчумун. «Кыргыз» деген эл бар экендигин билип-билбей эле, анча тааныбаган элүүгө жакын ыктыярчылар менен 1999-жылдын ийунунда Чикаго шаарында жолугуп, Кыргыз жергесин көздөй учуп кеттик.
– Кыргыз жергесиндеги алгачкы маанай, кандай сезимдер пайда болду, кандай кабыл алды, алгач оор эле болсо керек? Ата-жоотоң таанып, көрүп, ал эмес укпаган эл-журт дегендей..
– Кыргыз жергесиндеги Тынчтык Корпусу биринчи эле келгенибизде бизге эң негизги кыргыз сөздөрүн сонун үйрөттү. Бир жума Кантта, мейманканада сааттын айырмасына көнүп, эң керектүү салттарды үйрөнүп (оң кол менен тамак алып жеш керек, кээ бир америкалык сөздөр кыргызча айабай уят экен, аңглисче сүйлөөдө абайлаш керек, кол менен жаңсаган америкалыктардын кээ бир белгилери бул жакта айабай башкача, ызалуу маани берет экен, жерге дароо отурбай, кагаздын үстүнө отургула, бөлмөгө киргенде эркек ар кайсы эркек менен колдон келешинче кол сунуп учурашыш керек, үйгө киргенде бут кийимди чечиш керек деген сыяктуу) анан бизди ошол Канттын тегерегиндеги айылдарга бөлүп, кыргыз үй-бүлөлөргө жайгаштырышты. Мен жана башка он ыктыярчы Туз деген айылда үч ай жашап, кыргызча үйрөнүп баштадык. Эртең менен дайыма Тынчтык Корпусундагы Нарындык мугалим бизге кыргыз тил сабагын өтчү, түштөн кийин биз билим берүү боюнча сабак окуп, а кечкисин болсо өзүбүз жашаган үй-бүлөбүз менен жалгыз калып, эптеп колдон келишинче кыргызча баарлашчубуз. 
– Кантип, эмнелер жөнүндө баарлашат элеңер, дароо эле бир-бириңерди жакшы түшүнүү кыйын болду го? Ыңгайсыз абалдар, кыйналган учурлар көп эле болгондур?
– Болбой анан. Азыр деле бир окуя көз алдымда. Менин кыргыз апам тамак жасап берип жатат. Мага «же, жей гой» десе, мен англисче тактап «Eat?» деп сурадым. Аны апам «ит» деп түшүнүп, англисче «же» деген сөз экенин билбегендиктен мени «бул эт иттин эти экен деп күнөлөп жатат» деп таарынып калыптыр. Адегенде мен эмне үчүн таарынганын түшүнгөн деле эмесмин. Андан кийин сөз менен өз оюмду айталбай кыйналып, шорпосу менен эле тамшанып ичип-жеп салдым. Эртеси Нарындык агайды үйгө эрчитип келип, апага ортобузда эмне түшүнбөстүк болгонун котортуп, кечирим сурадым!  Ошондо ал Апа агайдын сөзүн угуп алып кечке чейин боору эзилип каткырган. Мен да жыргап калгам. Дагы бир жолу ошол Апа экөөбүз жалгыз тамак жеп жатканбыз. Анан апа мага макарон сунуп, «кесме» деди. Мен аны «Kiss me (өп мени)» деп айтты деп түшүнүп, чалкамдан кулап кала жаздадым. Анан апанын күйөөсү тамакка келгенде кызарып, айабай уйалып кеттим. Экөөсү мени карап, санааркагандай шыбырашып калышты. Айткандарын түшүнгөн деле жокмун, бирок «Америкалык ооруп калды, бети кызарып атат» дешти деп божомолдоп койдум. Албетте ал түшүнбөстүк үчүн агайды үйгө ээрчитип келген жокмун!
– Ошол үйдө эле жүрө бердиңби анан, же башка жактарда дагы болдуңбу? Канттан башка шаарларга, айылдарды, обулустарды кыдырып дегеним?
– Тынчтык Корпусунун жайкы машыктыруу мөөнөтү бүтүп, эң негизги кыргыз сөздөрдү жана грамматикасын билип калганда Алайга, Гүлчөгө көчтүм. Негизги кыргыз тилинин чет элдиктер үчүн жакшы касиети – грамматикасы татаал болсо да, эрежелерден тышкаркы нерселери аз экен. Үндүүлөр ыргагы (а-ы, и-е, о-у, ө-ү) үчүн сөздөрдүн жазылышы жеңил эле. Андан да жакшы касиети бар, кээ бир жардамчы этишти колдонуп, ар түрдүү мааниси бар сүйлөмдөрдү түзсө болот экен (койуу, берүү, алуу, кетүү, салуу жана башка ушу сыяктуу). Мен кыргызчаны үйрөнүү жолуна бет алганда ар түрдүү кишилер менен сүйлөшүп, көптөгөн каталар менен сүйлөп, макоо көрүнүүдөн эч тартынган эмесмин.  Ошентип
анан машыгып үйрөнөсүң да.  Гүлчөгө барганда үч жүзгө жакын эле сөздү билсем да, грамматика эрежелерди терең түшүнүп, ойлорумду чала-була айтып калгам.  Ошол Гүлчөдө мен бир абдан шайыр байкенин (аке) үй-бүлөсү менен жашап калдым. Анын жаңы алган аялы жана жетимиш жаштан ашкан бирок аябай жигердүү, тың апасы менен чогуу жашап баштадык эле. Тилекке каршы алар менен эки эле жума туруп калдым, мектепте да сабак бербей калдым. Баткенге Вахабиттер келген кез болчу, Алайда да, Ошто да элдин баарынын тынчы кетип, Тынчтык Корпусу Ош обулусундагы (ал кезде Баткен обулусу Оштун бир бөлүгү болчу) ыктыярчыларды Бишкекке алып кетишкен. Мен үчүн абдан өкүнүчтүү эле болгон, бирок мен ошондо ал жакта калып калсам Жаншеригим Гүлжан менен таанышпай калмак экенмин..

Мектеп окуучулары менен түшкөн сүрөттөр.
Кочкор району, Ак-Учук айылы, 2000-жыл.

–   Аа, анан кайра Кантка көчүп келдиңерби?
– Ооба, кайра келип эки жума Кантта жашагандан кийин мени Кочкор районунун Ак-Учук деп аталган айылына жөнөтүштү. Ак-Учукта (1999-2000) мектепте сабак берип, Молдогазиева Жумакан дегендердин үй-бүлөсү менен бир жыл чогуу жашадым. Жумакан апа менен дароо эле дос болдум.  Нарындын өтө суук кышы сентябрдын акыркы жумасында эле сезиле баштаса, биз үйдөн чыкпай кечке көңүл ачып башыбыздан өткөндөрдү айтып отура берчүбүз. Апага, «Сиз мага тамак даярдайсыз, кийимимди жууп берип жатасыз, башканын баарын мен үчүн кылып жатасыз. Мен өзүмдүн киримди өзүм жууйунчу, Сизди убара кылбай» десем, мени укчу эмес. «Жо-ок айланайын, 
сен жалгызсың, алыскы, чоочун жерге келдиң. Башка да маселелериң бар да» деп. «Менден мындайча жол менен гана кутуласың, Американы, Америкадагы үй-бүлөңдү жана өзүңдү мага кыш бою тааныштырып, сүрөттөп бересиң» дей берчү. Ошентип Жумакан апа менен тынбай, чер жазыша сүйлөшүп жатып кыргызчаны минтип эркин сүйлөп калдым.
– Байкашымча кыргыз тили анча деле кыйын эмес, оңой эле өздөштүрүп кеткен турбайсыңбы? Ошондойбу?
– Мен мурун негизги кыргыз тилин үйрөнүү жеңил эле деп айтканыма кайра бир аз токтоло кетейинчи. Ооба, негизги кыргыз тили жеңил эле бирок ал күнүмдүк турмуш үчүн эле колдонулат.  Адабий, маданий
жаатында кыргызча сүйлөш абдан оор чет элдик үчүн. Мен канчалык өздөштүрө баштаган сайын, ошончолук өздөштүрө албаганымды билдим. Окшош мааниси бар сөздөр түгөнгүс жана өткөн чак, этиштери аябай татаал экен. «Барчу, барган, барыптыр, барды, бардыдыр» жана башка ошол сыяктуу сөздөрдү бүгүнгө чейин аралаштырып жүрөм. Ал эми -ып жатам/турам/жүрөм андан түшүнбөс табышмак боло берет мага. Бирок кыйын тил болсо да кыргыз тили мага жагат, угулушу, грамматикасы жана симболизм аркылуу маңыз бергени. Бир «көз» деген сөз менен канча ар кыл тема тууралуу сүйлөсө болот, көз карандысыздык, көздөй, көз ирмемде, көзүмдүн карегиндей сактоо, көзү ачык, көз жумду, көз караш, ач көз, элдин көзүнчө, ушундай чексиз, мен биле элек жана башкалар. Анын үстүнө бир эле сөз менен бир узун сүйлөмдү айтуусу мага айабай жагат. Мисалы, «Убадалашкандардансыздарбы?» дегенди аңглисче тил менен айтууга канча сөз керек? «Are you one of the people who made the mutual agreement?..»
–  Жакшы Девид. Тил жагынан кыйналуу анча болбоптур, жагып, бат үйрөнүп алыптырсың. А башка кандай кыйынчылыктар, жакпаган жактары болду? Же баары эле мыкты бекен бизде?
Жо-ок, андай деле эмес. Мен кыргыз тилин башынан тартып эле жакшы көрсөм да, салты боюнча ой-пикирим убакыт менен өзгөрүп келатат. Ошон үчүн азыр мен өмүр баянымдан бир саам четке чыгып, тартынбай кыргыз салтын бир аз сынга алганым туура деп ойлойм. Мен жаш ыктыярчы болуп жүргөн кезимде Американын салты менен Кыргыз салты өтө айырмаланат, бир-бири менен  кесилешпейт деп ойлочумун. Бирок кичине көнүп, «чоңойгондон» кийин, кыргыз тилин кененирээк түшүнгөндөн кийин жана кыргыз кызын алгандан кийин, жалпы адамдыгыбиз бирдей эле, айырмаларыбыз аз жана ошол айырмалар биздин бекем эл аралык достугубузга тоскоолдук кылышы мүмкүн эмес деп ишенип калдым. 
Менин көргөнүм боюнча, кыргыз салтынын эң жакшы жактары жана алсыздыгы медалдын эки бетиндей эле деп ойлойм. Кыргыз салтынын эң күчтүү жагы, үй-бүлөнүн (туугандардын) ортосундагы жылуу мамилелери жана улуулата сыйлоо эрежеси. Мен эч качан кыргыздын ата-энесин, үй-бүлөсүн же башка туугандарын жаман деп айтканын көрө элекмин. Ооба, кыргыз балдар америкалык балдардай анда-санда ата-энесине нааразы болуп, алар менен айтышышат. Бирок ошондой чатактар үйдөн сыртка чыкпайт. Кыргыздар үй-бүлөсүнүн баркын коргоп, кошунасына же досторуна чуркап, даттанып, «обого» чыгарышпайт. Уйат. Төрөлгөндөн баштап, «улууларды сыйлап, чоңдор менен учурашыш керек, ата-бабалар ыйык» деп тарбийаланышат. Анын үстүнө, кыргызда улуулата сыйлоо эрежеси баарына анык. Көп кайын-журтумдун аттарын билбейм, бирок ордун билем, жезде, байке, балдыз, эже, бажа, эне жана ошондой эле башкалар. Ар ким өз үй-бүлөдөгү ордун билсе, башкаларга кандай мамиле кылыш керек экендигин туйушат. Ошондо түшүнбөстүктөн уруштун пайда болушунун мүмкүнчүлүгү аз болот. Бала ата-эненин тилин алса, тажрыйбалуу уулдардын кеңешин укса, өмүр жолу туура болот. Улуулата сыйлоо эрежесин бузбаган үй-бүлө күчтүү болот, максаттарына тез жетет.
Алсыз жактарыбыз, кемчилигибиз жоктой эле сыпаттап, кайын журтуңду ашкере көклөтө мактап жаткан жоксуңбу Девид?
– Бул жакшы касиетинин алсыздыгы –ала качууда болушу мүмкүн. Эмнеге? Ал ой-пикиримди түшүндүрүү үчүн кичине Америка тууралуу айтышым керек. Америкада улуулата сыйлоо эрежеси анык эмес. Ооба, ата-эне
ни сыйлаш керек, бирок сый деген эмне? Аларга ойлорун ачык айтыппы же унчукпай баш ийиппи? Бул суроого ар кайсы Америкалык үй-бүлөдө ар кандай башкача жооп узатмак. Биз өз алдынчалыкты (individualism) өтө бийик ой деп эсептейбиз. Американы негиздеген аталардын (Вашингтон, Жефферсон, Франклин жана башка) ата-бабалары Европадагы адамдын мүмкүнчүлүгүн чектеген коомдук эрежелеринен качып, эркиндик издеп Америкага келишкен да. «Эч бир падыша же бай менин үй-бүлөмдү жакшы билбейт» дегендей. Ошол качып келгендердин үч жүз жылдан кийин азыркы муунга берген мурасы, Америкалык кыздар (жана жигиттер) ар түрлүү тарбияланганы. Америкалык жигит кызды ала качса, келини кантип ата-энесин сыйлайт экендиги, үй-бүлөдөгү өз орду тууралуу кандай ой бар экендиги, ким тамак бышырат, ким бала багат деген нерселер боюнча ойлору белгисиз болмок. Келин болсо бир эле көз караш менен жигиттин үй-бүлөсүнүн абалы кандай экенигин даана биле албайт. Ошон үчүн биз үйлөнгөнгө чейин жок дегенде бир жыл бирибирибизди сынап сүйлөшөбүз. Кыргызстанда болсо ала качкан келин жана жолдошу салтты, анык улуулата сыйлоо эрежесин сыйлашса, экөөнүн ортосунда майда-чүйдө жекече мүнөзгө байланышкан маселелер эле болот деп ойлойм. Улуулата сыйлоо эрежеси кээде кызыктай шартка жеткизет. Кээ бир мурдагы окуучуларым Гүлжандан улуу. Алар окуучум болгон кезинде мага сиз деп айтчу. Азыр баары тескерисинче , алар менден кичүү болсо да, мен аларды «сиз, кайынэже, кайнага жана жеңе» деп аларды сыйлап айтышым керек. Жакшы окугандар мага «агай, мурункудай эле мени сен деп айта бериңиз» деп айтышат, бирок үч алган балдар өчүн алып, мени Сиз деп айтууга мажбурлайт! 
Ушул улуулата сыйлоодо, урматтодо кемчилик, туура эмес жактар бар деп ойлойсуңбу?
– Улуулата сыйлоо эрежесинин дагы бир чоң алсыздыгы бар, ал маселелүү ата-энелер. Бала тажрыйбасы көп ата-энесинин кеңешин укса, өмүр жолу туура болот деп айтпадым беле. Бирок бардык эле ата-энелер кемчиликсиз эмес. Алар жашоо шарттарды туура эмес түшүнүшсө, балдарына жакшы кеп-кеңеш бере албашы мүмкүн. Мисалы, аракеч, ачуулуу же өзүн-өзү баалабаган ата-энелер болсо, балдардын өмүрүнө көп зыян келтириши мүмкүн. Кыргыз адабиятында канчалаган жаман энелер тууралуу шордуу аңгемелер бар экен…
Кыргыз салтынын экинчи күчтүү жагы, жылуу меймандостугу. Ал теманын укмуштугу тууралуу көп сөз болгон, аларды кайталабай эле койойун. Жакшы жагы тууралуу бир эле нерсе айтайын. Мен чет элдик адам катары эч качан кыргыз айылында өз өмүрүм үчүн коркуп көрө элекмин. Коркпойм дагы. Көп өлкөлөрдө чет элдиктер жалгыз жүрбөш керек. Мен деле Америкада жол тоспойм, айабай коркунучтуу экен. Бирок Кыргызстанда эч ким мага зыян келтербесине ишенип, жүздөгөн жолу жол тостум. Таксинин ичиндегилер мага жылуу мамиле кылат же жок дегенде мага тийишпейт деп билдим. Тескерисинче, мен башка ишке шашканыма карабай, кээ бирөөлөрү мени үйүнө жеткизип, чай берди. Шашып жатканым үчүн ошого кичине капа болсом да, кантейин, меймандос кишинин чакыруусу жакшы экен да.

Девид кайниси Таалай менен кой сойушуп жатат.
Тоң району, Тогуз-Булак айылы, 2010-жыл.

–  Ооба, кыргыздар меймандос келебиз, чоочун деп кодулабай кайра колдон келишинче сый урмат  көргөзүүгө көп аракет кылышат. Кой сойуп конок кылууга, болгонун жайууга аракет кылган жактары бар. Муну чет элдиктердин көз карашында “ашкере ысырап кылуу” деген тейде жактырбашы деле мүмкүн. Ушуга кандай карайсың?
– Бул меймандостуктун алсыздыгы жөнүндө да көп сөз айтылган. Кыскасы
, кээ бирөө бири-биринин меймандостугун колдонот. Анын үстүнө кой деген байлык да, анын курулай чыгым, ысырап болуусунун кереги жок. Мен тойлорго барган сайын үй ээси үчүн боорум айабай ооручу. Бир эле кеч үчүн канча убара болуп, канча акча коротуп, канча күн бою уктаган жок? Ошончолук кыйынчылыктын пайдасы эмне? Мен ыктыярчы болуп кыргыз тойго барганды жаман көрчүмүн. Маанилүү деле киши эмесмин жана негизинен уялчаакмын. Узак убакыт бойу төрдө отуруп, эне тилимде эмес кыйыналып сүйлөп, элдин баары мага Американын «байлыгы» тууралуу көп суроо сурап мени абдан чарчатчу. «Той» деген сөздү уккан сайын «ичим ооруйт, бара албайм» деп анткорлонуп, шылтоо таап, кашчумун. Мен «чын эле конокту сыйласа, менин каалаганымды угуп мени анчалык кыйнамак эмес» деп ойлочумун. Бирок күйөө бала катары тойго баруу таптакыр башкача, бул уялчаак адам үчүн абдан жакшыраак жана жагымдуу. Төрдө отурбайсың, эшикке эркин чыгып турсам болот. Жана күйөө бала болгондо мен бекер эле отурбайм, колумдан келишинче жардам берип, өзүмдү намыстуу сезсем болот.
Анан тойдо сөз сүйлөгөндөн аябай уялдым. Америкада узун тосту айтууга шыкты сыйлабайбыз, тескерисинче өзүнүн ойун кыскартып, жыйынтыктап айтууга жөндөмдүү кишини акылдуу деп ойлойбуз. Бирок тойдо дайыма менден акылдуу эл аралык достук тууралуу сөз күтүлчү. Мен кызарып, эптеп эле төмөнкү тосту айтып кутулчумун: «Достугубуз Ала-Тоодой чоң болсун.  Кыргызстан гүлдөй берсин. Ден соолугуңар Ысык-Көлдөй таза болсун. Малыңардын жана айалдарыңардын бойунда болсун». Эркектер жыргап күлүп калышчу, а кыз-келиндер мага уялгандай тиктешчү. Ал тосту акылдуулук эмес деп түшүнсөм да, эми эч качан айтпаш керек деп өзүмө убада берип, бирок кийинки тойдо деле жалгыз Америкалык болуп, уйалып, оозумдан кайра эле чыгып кетчү.
–  Кыргыз жергесинде жүргөнүңдө туугандарың, ата энең же башкалар сага келип кетишчү беле? Туугандарыңды сагынып, же алар деле кызыгып, биз да барып, көрүп кетели дешкендир?
–  Ак-Учукта жашап жүргөнүмдө бир тууган иним бир жумага Америкадан келип кетти. Чоң той болуп, инимди төргө отургузушту. Бир байке инимдин сапсары чачын көрүп, мындай сөз айткан эле: «Советтер Сойузунун учурунда мен армияда болгом, мени Берлинге жиберишкен. Берлиндеги дубалдын ары жагында сендей сапсары балдарга мылтыктарыбызды кадимкидей мээлечүбүз. Силерди душман дечүбүз» деп анан ошол байке ыйлап жиберип, «Кечирчи бизди, азыр биз ушинтип чогуу бир дасторкондон тамак жеп калабыз деп таптакыр ойума келип, элестетчү эмесмин. Кечирчи мени брат!» дегенде иним да эч бир сөзүнө түшүнбөгөнүнө карабай эле ыйлап жиберген. Экөөсү анан кечке кучакташып, эзилишип, бир идиштен тамак жеп көпкө чогуу отурушкан эле. 
Мен, кийин, азыр кыргыз тойунун ошончолук маанилүү болуп кеткен себебин бир аз түшүнүп калдым. Үй ээси тойду конок үчүн эле өткөрбөйт, өзүнүн намысы, коом жана барк үчүн деп өткөрөт.  Андан да кыргыздын үчүнчү күчтүү касиетинине келдим, ал баркты сактоосу. Кыргызстандын аянты кичиникей, калкы аз жана тегерегинде күчтүү улуттар көп. Менимче баркты сактоосу, кыргыз салтын сыйлаганы, жакшы адам болуу менен барабар. Элдин көзүнчө, үй-бүлөнүн баркы үчүн жети атасын билип, үй-бүлөнү уйат кылбаш керек. Намыстуу адам болуш керек.
–  Намыс, салт деп жатасың, аны кандай түшүнөсүң дегеле? Маселен, намыстуу болуш үчүн эмне кылыш керек башка дагы?
–  Чыңгыз Айтматов «Адам үчүн эң кыйын иш, күн сайын адам болуу» дебеди беле? Баркты сактоону өтө эле бийик деп койуп, бир киши бир эле күн алсыз болуп, баркын, намысын сактабаса, эл аны эч качан унутпайт. Ал алсыздыктын жыйынтыгы ушак, ичи тарлык жана көз тийбесин дегени. Менимче кыргыздар элдин сөзүнө өтө эле көңүл буруп, бири-биринин кылык-жоругун өтө көп сындашат. Мисалы, жубайым бир жолу жайында, июнь айында чет өлкөлүк бир илимпоздун котормочусу болуп, Караколго ал киши менен барып келди. Бишкекке кайра кайтып келе жатканда илимпоз Чолпон-Атада түнөөнү өтүнүп, бир мейманканадан эки бөлмө суранышыптыр. Ошондо мейманкананын ээси, «жашырбай эле бир бөлмө алып эле эс ала бергиле» десе жубайымдын жүрөгү айабай түшүптүр. Жубайымдын көлдүк туугандары толтура да Чолпон Атада. Белгисиз бирөө ошол кишинин сөзүн угуп жалган ушак таратса, апасынын ден соолугуна сөзсүз катуу зыян келтирмек. Ээсин аябай урушуп «мен котормочусумун, эки бөлмө бериңиз, билбей туруп эле экинчи антип сүйлөбөй жүрүңүз» деп катуу айтыптыр.
Мен барк жана ушак тууралуу күлкүмүштүү бир окуйа айтып берейинчи. Жаш кезимде анда-санда стресс болгондо тамеки тартчумун. Бир жолу мектепте маселелер көп болуп, кечинде үйдөн жарым саат сайын  жашырынып, тыштагы дааратканабызга барып тартып келип жаттым.  Эртеси айылдын башкажагындагы агай мектептен, «Ич жакшыбы?  Кечинде дааратканага бат-баттан эле барып жатканыңды уктум» деген эле мага санааркагандай суроо берип…
Дагы бир жолу сейилдеп, айылга жакынкы адырга чыктым. Бир эңкейиштен түшүп, талаасын сугарууга келген чоочун келинге кезигип калдым. Беш мүнөт чогуу басып баратып майда-чүйдөлөр тууралуу баарлаштык. Кокусунан келин, бети кызарып, башка жолго бурулуп кетип «мени ээрчибе» деп шыбырды. Өйдө жакты карасам бир жигиттин карааны жакындап келатат. Башкалар мени келин менен адырда жүргөн киши экен деп ойлошпосун деп аябай уялдым. 
Ак-Учукта жашап жүргөнүмдө эмнегедир кыргыз салтынын алсыздыктарына эле көп көңүл бурчумун. Кыргыз салтын жаман деп эсептебейм, бирок мен үчүн ыңгайсыз деп ойлочумун. Анан кичиникей айылда жашагым келбей, Тынчтык Корпусуна мени Кочкордой шаарчага жибергиле деп арыздандым. Тынчтык Корпусу менин арызымды кабыл алып, Тоң райондун Тогуз-Булак деген айылга которушту. Бирок ал айыл деле ойлогонумдай чоң эмес Ак-Учуктай эле кичиникей айыл экен.  Азыр, он үч жылдан кийин, ал арыздаганымды эстесем, кызарып кетем. Ак -Учуктагылар «чанып кеттиң» деп мага таарынышканы негиздүү эле болчу. Бирок, Кудайга шүгүр, Ак-Учуктагы үй-бүлөм, коллегаларым кечиримдүү эл экен. 2010
жылы Ак-Учука барсам кадимкидей жылуу кабыл алышты.
–  Ак-Учуктан эмнеге кетип калды
ң эле, жакпай калган жагдайлар блдубу?
–  Ак-Учуктан эмнеге чыдабай кеткенимди түшүндүрүү үчүн 1999-2000жылдарыдагы абалымды сүрөттөшүм керек. Мен ал учурда 24 гана жашта, биринчи жолу ата-энемден алыс жашагам.  Кыргыз жергесинде телефон тармактары көбөйө элек, ал эмес Бишкекте бир эле интернет кафе бар болчу.  Америкадагы жакындарым менен андасанда эле кат аркылуу байланышып турчумун. Үйүмдү аябай сагынып, кыйынчылыктарды араң эле көтөрчүмүн. Кыргыз тилин жакшы эле сүйлөсөм да, кыргыз салтынын достукка тоскоол кылуучу чоң айырмасы жок экендигин бекем түшүнө элек болчумун.  Тынчтык Корпусу мени кайра эле башка айылга которгону ырас болуптур. Мен эгер  шаар же чакан шаарчада жашап калсам, башка ыктыярчылар менен кошулуп алып, кыргыз тилин үйрөнгөнүмдү дароо токтотмокмун. Же балким тагдырым үчүн Тогуз-Булакка көчкөндүрмүн.

Жалпы үй -бүлө, туугандары менен чогуу түшкөн сүрөт. Ысык-Көлдө, Тоң району. 2010-жыл.

–   Тагдырым, Тогуз Булак деп калдың, кенентрээк кеп салып бер эми Девид күйөө бала?
–  2000-жылдын август айында мен Тогуз-Булакка көчүп, жаңы үй-бүлөм (ыраматылык кайнатам Кудабаев Исраилдин үй-бүлөсү) менен жашап баштадым. Алардын короосундагы үч баласы мени жылуу маанайда тосуп алышты. Улуусу аябай жылдыздуу, өзгөчөлөнгөн кыз экен. Көзүмө тиктеп «Good afternoon» деп тартынбай эле айтты. Алгачкы көрүштө эле өмүрүмдө биринчи жолу башкача бир сезим менен туйуп сезгенимди байкагам. Ал үйдөгү жаңы ата-энем менен таанышып, чай ичип жатканда, апа үйдөгүлөр тууралуу кенен айтып берди. Ал кызынын он беш жашта эле экенин, тогузунчу класста окуурун угуп жүрөгүм түшүп кетти. Анан ичимден өзүмдү, «эмне болуп жатасың,  ал кыз сенин карандашың эмеспи!» деп жанагы башкача сезимимди мээмден өчүрүп салдым.  Ошентип, бир жыл бойу Тоңдо жашап калдым. Ал үйдүн ээси, Көлдүк атам менен дароо эле жакын дос болуп калдым. Ал киши айабай тамашакөй, мээримдүү жан эле.  Мага «Капиталист» деп тийишип,  кансыз согуш мезгилди шылдыңдагандай Советтер Сойузун мактачу. Бир жолу кошуна байке менден, «Дэвид, чыныңды айтчы, сен шпионсуңбу?» деп сурап, анан бир саамдан кийин, «качан менин үйүмө келесиң?» деп мени чакырса атам ыраматылык, «Шпионду да үйүңө чакырасыңбы, койлоруңду санап, Вашингтонго айтып салат» деп бизди айабай күлдүргөн. Байкуш атам кант диабети менен ооругандыктан апам ага таттуу көп жегенге тыйуу салчу. Мен Бишкекке барган сайын «эркекче» эки-үч бөтөлкө «Сиберская Корона» деген сырадан жашырып атага алып келип берчүмүн. Атам экөөбүз кошуна досубузду чакырып алып, ошол сыраларга каймак салып ыракаттанып, шашпай баарлашып отуруп жыргап ишчүбүз. Анан апа ичкенибизди көрүп калса бизди мээрими менен урушчу. «Мындан кийин сыра ичпейсиңер, диабетке зыян деп калаар эле. Анан кайра бат эле «Гүлжан, балдарга тезирээк картөшкө кууруп жиберчи» деп безилдеп турат эле.

– Айтсаң, Гүлжан мектепте эле окуган кичинекей, секелек кыз болсо, анан кантип мамиле түзүп, сүйлөшүп, жакындап кеттиңер?

– Гүлжан менен башында байке-карандаш катары эле бекем достук курганбыз. Анан мен он жылдан кийин аны менен никеге туруп калаарымды ал учурдада таптакыр ойлогон эмесмин. Түшүмө да кирген эмес. Мен өз колуктумду мактасам туура эмес го. Жөн эле Гүлжандын ар кайсы жактан (окуусунда, эл менен аралашканда жана үй оокатын кылганда) тың экендигин жакындан байкаганымды гана айтсам болот. Апасы Гүлжанды мени менен англисче гана сүйлөшүүгө мажбур кылчу. Ал менин котормочум болуп калып, көп учурда мурда түшүнбөгөн көп нерселерди эне тилимче түшүндүрүп берчү. Кыргыздын салты тууралуу аңглисче уксам, кандайдыр менин жүрөгүмө жакынараак сезиле баштаган. Ошондо гана ал салттын алсыздыгын эле эмес, күчтүү жактарын да туйуп, сезе баштадым. Анын үстүнө ошол жылдары биздин үйүбүздө жана башка мугалимдердин үйлөрүндө той-аш айабай көп болду. Ар кандай элдер менен баарлашып, кыргыз тилинде андан дагы кененирээк сүйлөп көнүп алдым. Ошол жылдары кыргызчам катуу бышып калган деп айтсам туура эле болот. Гезиттерди жана жөнөкөй романдарды окуп баштап, ар түрдүү тема тууралуу эркин сүйлөшө алчумун. Ишенесизби, азыр ошондогудай соонун сүйлөгүм келет кайра
-кайра!.. 
– Жакшы Девид күйөө бала, азыр анда Көлдү, ошол жылдарыңарды сагынып жаткан чыгаарсыңар? Айылдагылар орус деп эле кабылдашса керек. Америкалык экениңди баары эле кайдан билишсин, же билишчүү беле?
– Сагынганды айтпаңыз. Тогуз-Булак Ысык Көлдүн тескей жагында, бирок чоң жолдон алыс, «үстүнкү өрөөндө» жайгашкан. Күндө бир жолу Балыкчыдан ага сары автобуз каттайт. Ал автобустун шартын сүрөттөбөйм, бирок ага бир түшкөндө адамды он жылга карытат. Орус демекчи, бир жолу Бишкектен келе жатып, ага үлгүрбөй калып, Караколго кеткен автобуска түшүп калдым. Тогуз-Булакка бурулган жерге жеткенде (Кескен-Бел) мен жылчыгы жок автобустун артынан «токтоткула» деп кыйкырдым. Мени тааныбаган жүргөнчүлөрдүн баары «ким бияктан түшмөк эле» дешип суроолуу кебетелери менен мени жабыла карашып, кыргызча сүйлөгөн орус экениме ооздору ачылып, аңырайып, таң калып калышкан. Анан мага орусча, «Жок, болбойт, али Кажы-Сайга жете элекпиз» деп кашайып түшүрбөй койушкан. «Ээй туугандар, түшүнбөй жатасыңар» деп баарын кыргызча, ким экендигимди жана абалымды элүүдөн ашык  чоочун жүргүнчүгө түшүндүрүп бергенден кийин гана араң токтоп түшүрүп койушкан. Айылда ээн-эркин жүргөн, кыргызча билген Америкалык аз болчу. 2001-жылдын жайында америкадагы карандашым Кыргыз жергесине келип кетти. Экөөбүз Көлдү айланып кыдырып чыктык. Алыскы жайлоолорго барсак, ал жактагы чабандар менден автограф сурашты.  Карандашым ошондо мени аябай урушту. «Автографпы, сен кимсиң?” деп. «Мен Дэвидмин» деп  мостойуп туруп жооп узатып койсом ачуусу айабай келди. «Дэвид деген ким, Америкада биз эч ким эмеспиз!». «А бирок мен Дэвидмин. Мен кыргызча билген Дэвидмин» деп айтсам, «аның эмне, алар деле кыргызча сүйлөшөт да, анда сен да  алардан автограф сурабайсыңбы?» деп боорду эзген. Андан эки күн өткөндөн кийин Түптүк досумдун үйүнө барып карандашым экөөбүз өзүбүзчө англисче сүйлөшүп жатсак бир эже, «ами-мии, силерди көрүп, кадимки кино көрүп жаткандай болуп атам» деп атпайбы. Мен анан ал сөздү карандашымдын жининен коркуп, которуп бербей койгом!
Жалаң кыргыздын арасында жалгыз америкалык өзүнчө эле «жылдыз» болуп жүргөн турбайбы анда? Албетте тамаша, бирок карапайым эл чет элдиктерге айабай эле тұз, жылуу көз карашта экенинин белгиси болсо керек. А карындашыңызга ал айабай өөн учураган экен да, туурабы?
– Анан дагы бир күндөн кийин, Кара-Колдун зоопаркына барып калдык. Үч, сегиз жаштын тегерегиндеги жаш балдар маймылга айабай кызыгып карап жатышкан экен. Артынан карандашым экөөбүз англисче бапылдап сүйлөп аларга жакындап келгенибизде балдар маймалды унутуп, бурулуп алышып, баары тең бизди тиктеп калышты. Айттым карандашыма, «көрдүңбү, биз маймылдан да кызыктуубуз. Ушундай белгилүү жана өзгөчө болгонго мен көнүп калгам» десем карындашым, «ошон үчүн сен бузулуп, көөп кете электе үйгө келишиң керек» деп таарынган.

(Уландысы бар.)

Ааламтор аркылуу маек курган
Асыран АЙДАРАЛИЕВ.
Эркин журналист,  Келсинки-Денвер.
май, 2013.