УЛУТУМ ТУУРАЛУУ ОЙ ТОЛГООЛОР.
Мен кадимки өз улутумдун тарыхы, табияты, маданияты, учурдагы турмушу жана башка өзгөчөлүктөрүнө кызыккан карапайым эле кыргыз уулумун. Ошондуктан ушул багыттагы өз ойлорумду сиздер менен бөлүшкүм келди.
СӨЗ ЖАНА НАМЫС.
Башатыбызды сөз дүйнөсү менен баштасак. «Өнөр алды кызыл тил» дегендей сөз болбосо, адамдар пикир алышпаса, ойду түшүндүрүп айталбаса, алга жылуу болбосу баарыбызга маалым. Керек болсо Кудайдын китептеринде «Эң биринчи сөз болгон. Сөз Кудайда болгон» деп башталган эмеспи. Бүгүнкү күндө кыргыздын эң зор мактанаарлык таянычтарынын бири сөздөн куралган дастандары. Элибиздин улуулугу да ушунда, касиети да ушунда. Азыркы учурда элдик касиеттерибиздин жоголуу коркунучу мына ушул сөз кудуретин туйунбай баратканыбызда. Элибиздин жакырлыгы, алакандай өлкөбүзгө батпай кеткен ар кыл көйгөйлөрдүн баары, акылгөй деген аткаминерлерибиз баш болуп, сөз күчүнө таасирленбей калуубуздун тыянагы. Элибизде абалтан бери чийинден чыккан журт бузарды да, керек кезинде бир сөз менен жолун бууган. Не бир кески болбосун кепке чалынганда намысын тепсеп кете алган эмес. Сөз – абийирге тийген, намысты ойготкон, кайдыгерликти кубалаган. Кайдыгерлик каныбызда бар дейбиз. Каныбызда айтылган ал кайдыгерлик эмес, ал кабелтеңдигибиз. Кабелтеңдик менен кайдыгерлик эки башка нерсе. Тарыхта эмне деген гана каар замандар болбогон, эгер кыргыздын затында кайдыгерлик болгон болсо, анда тукуму ушул күнгө чейин жетмек эмес. Кийинки мезгилдерде кайдыгерлик көп айтыла берип, каныбызга эми гана жабышкандай. Себеби, адам табияты ушул, ким эмнени көп кеп кылса, ал ошого тартылып кеткенин өзү да билбей калат. Мына, биз намыска тийсин үчүн айтып жаткан кайдыгерлик көп айтылгандан бери, элибиздеги улуу нерселерге болгон кайдыгерлик күч алды. Улуу нерселер деген эмне? Оо, алардын кыргыз элинде чабыты кенен. Эми аларды тизмектеп отурбай азыр эле кеп болуп жаткан «сөздү» жана «намысты» алалы. Кеп илгертеден калк арасынан, кадырман карыялардан жалганган. Баардык эл наркын, журт баркын ортого салып, чечендердин сөзүн талдап калк көйгөйүн, бейпилдигин аксакалдар тескеген. Алардын батасы жаман ойлорду камаган жана ишенимдердин ээси болгон. Сөзү сөз бойдон калып, башкача мүнөздөлгөн да эмес. Ал эми учурга келсек, сөздүн кадыры кайда калды? Кептин куну кетти. Жакшы сөздөр каапырланып, эки сөзүнүн бири энеңди… болгон арак кармагандардын оозунда булганды. Аксакалдардын батасы стаканга байланды. Кары менен жаш, аял менен эркек, нарктуу менен аракеч тең ата болуп, баш аламандык байыр алган жерден намыс качты. Намыс орноп чайлабаган жерден бузукулук оожалып кут учат. Бүгүнкү күндөгү кыргыз элинин улуттук асылдыгын чачыратчу чоң жарака дал ушул намыстын жалпы элден оолакташы болуп жатат. Ары кетпей эле акыркы жүз жылдыктан бери баштасам. Мындан туура бир кылым илгери таза кандуу улуттук намыс интернационалдаша баштап алгачкы вирустар кирди. Ошону менен жетимиш жыл бою чайкалган неме, өз алдынчалуулукка жеткенде, чоңдун командасына көнүп калгандыктан уланып–улана албай тарпы кетти. Эзелтеден улуу муун утуру кийинки муундун намыстуу тарбиялануусуна жол көрсөткөн эмеспи. Намыстуу кылып кантип тарбиялайт? Анын көптөгөн жол-жобосунун ичинен бирөөнү мисалга тартсак. Маселен, эркек бала балакатка жеткенден тартып, улак тарттырып же, жоого кошо ала барып, эр чабышына аралаштырып көйкашкалыкка үйрөткөн. Ал эми, жаңы замандыкы бул сөзсүз – армия. СССР кулаганы кыргыз бийлиги дал ушул жерден аксады. Башка тармактар сыяктуу эле туура эмес саясат жүргүзүлүп армияга да көңүл бурулбай калды. Жыйынтыгында ашып кетсе он баладан бир бала (болбосо ал дагы жок) армияга барды. Ал жактан көргөндөрү машыктыруучу майдан талаасынын ордуна офицерлердин же, айрым чоңдордун чарба-бакчасы же болбосо, дагы бир эшик кызматчысы болгондугу кимге жашыруун? Мына сага намыс! Бу да болсо улуттук менталитетке жат, батышты тууроо аркылуу мобилдүү армия түзуп ийчү болгон куру дымактын кесепети. Баарын улуттук колориттен башташ керек эле. Себеби, эзелтеден кыргыздын жоогер курамынын өзү мобилдүү болгон. Арийне буга жетимиш жыл бою улуттук бедели омурулган кыргыздын жаңы тун мамлекетин негиздөөчүлөрдү күнөөлөп кереги жок. Коммунисттик идеянын терең сиңген таасиринен кутула элек мезгил мындан дурус болуп кете алмак эмес. Баарынан да түшүнүк жеткен мезгилдеги жаңылуу жаман.
СӨЗ ЖАНА ӨНӨР.
Эми ушул эле сөзгө жалгай өнөр дүйнөсүн кошо ала турган болсок. Кыргыздар дүйнөдөгү эң өнөрпоз элдердин алдыңкыларынан деп тайманбай эле айта алам. Ээ дегенде куюлган элдик руханий бай оозеки чыгармачылыктан башталып, ошол эле музыкалык түркүн аспаптары болобу, аларды коштогон мукам ыргактары болобу, же аялзатынын не бир асыл саркечтикти ийкем жараткан кол өнөрчүлүктөрүн коштой, бозүй жабдыктары, ат жабдыктары, зер буюмдары жана ошондой эле башка элдердин колунан келе бербес (айрымдары эле бирин-экин болбосо) табигый шык өнөрлөрүнө кирген манасчылык, төкмөлүк, мүнүшкөрлүк, саятчылык, саяпкердик, жаачылык ж.б. кесиптердин баары мунун айкын күбөсү. Булар кыргыздын дүйнө элдеринин ичинен эң көөнөсү же тундарынын бири экендиктеринин асыл белгилери. Буга бул айтып жаткандар далил эмей эмне? Булар улуулук, касиеттүүлүк, кыдыр даарыгандык эмей эмне? Бул өнөрлөрдү текшилеп Теңир кыргыздан башка дагы кана кимге энчилеген? Баарынан да мен ыр тууралуу баса айткым келди. Анткени, кыргыз туулгандан тартып өлгөнгө чейин жашоосун ыр коштогон. Керек болсо акыркы сапарга дагы ыр (кошок) менен узатышат эмеспи. Ыр – сөздүн падышасы, асылы, гүлү, кептин жан дүйнөгө жагымдуу иргелген формасы. Ошондуктан дүйнөлүк рухий кереметтер ыр түрүндө айтылып, ыр түрүндө жазылган. Атай кетсек, Ыйык китептер: Куран, Забурлар жазылган, бардык пайгамбарлардын кудайды даңазалоо стили ыргактуу, ырааттуу айтылган. Гректердин «Иллияда», «Одиссейи», индиялыктардын «Махабхарата», «Рамаянасы» ыр болгон. Ал эми, ырга мынчалык басым жасалып калганы бул деген кыргыз дүйнөсүнүн туубаса өнөрү. Даярдыксыз ойдон автоматтык түрдө шыр куюлган манасчылык, дастанчылык, төкмөлүк, аягы барып жамакчылык менен аяктаган элдик касиеттер мунун айныксыз мисалдары. Жада калса философиялык тереңдиктерге оролуп, эки ооз сөзгө баткан макал-лакаптарды, таасын чагылган фразеологизмдерди дагы ырга кийирсек болот. Абалтадан кыргыздардын карапайым урпактарынан өйдө жаратылышынан жорго сөзгө чебер келип, жок дегенде макалдаштырып, ар бир сөзүн мааниге чулгап сүйлөгөн. Жалпылай алганда табиятынан мындай керемет шык жөндөмдөргө жапырт тартылган кыргыздай эл чанда! Биздин өнөрпоздор кокустан келе калган асыл ойлорун турган жеринде шыр эле төгүп ырдап калса, башкалар аны багып, изденип, улам кагазга түшүрүп отуруп, жалаң карандай асыл эмгеги менен оо көптө барып жараткан. Руханий чыгармачылык жагынан азыноолак болсо дагы тереңдебестен айрым жүйөлөрдү салыштырып өттүк. Арийне, кийинки жазмаларыбызда кененирээк кайрылаарбыз. Азыр өнөрдүн башка түрлөрүнө оой берели. «Жүрөктөн чыккан нерсе жүрөккө жетет» демекчи табият менен аяр мамилелеш пенде гана анын сырларын туя билет. Анын сыңары жана айтып өткөндөй кыргыздар жапан куштарды дагы ийге келтирген. Алардын ар бирин айрымалап, ички дүйнөсүнөн өйдө сезе билген, түрлөргө бөлгөн, алгырларын ылгаган, кыраандарын таптаган. Бөтөн эл кыргыздардын бүркүттөрүнө, шумкарларына, аргымактарына суктанышкан. Муну Ханзу жазмалары да далилдейт. Илбээсин куштарга байланышкан өнөрлөрдүн алиге кыргыз турмушу менен эриш-аркактыгы аркылуу, жер бетинде басып жүргөн жандыктарды мындай кой, асманда кайкыган канаттуулардын дагы амалын биринчи тапкан жөндөмдүүлөр кимдер экендигин айткым келди.
РУХАНИЙ ЖАНДУУЛУК.
Ата – албетте, баардык балдарына тең, бирок, өз колунан келгендерин биринчи тун уулуна үйрөтөт. Себеби, «Аганы көрүп ини өсөт». Антсе да, «Мурунку чыккан кулактан кийинки чыккан мүйүз озуптур» дегендей сөзсүз жашоодо баары кездеше берет. Бүгүнкү күндөгү кыргызды башка элдер менен салыштыруу дал ушул макалдар сыяктуу сезилип турат. Тагыраак чечмелесек «кулак» табигый түрдө кездешкен негизги жандуу мүчө. Жан бул сезимталдык. Ал эми «мүйүз» албетте бекем, катуу бирок, негизги бөлүгү жансыз. Кулактын жанында түптөлүп өсүп, андан бир топ озуп кетет. Айтмакчы, адамзат коомунун өсүү жолундагы маданиятты – рухий жана материалдык деп экиге бөлүп карайбыз. Анын ичинде рухий маданиятка адамдык касиетти, өзгөчөлүктү, сезимталдыкты ойготуп турган ыр, музыка, сүрөт, адабият ж.б. искусство түрлөрүн ошондой эле, акылга ширелип ойдон жаралган жандүйнө азыктарын кошобуз. Ал эми материалдык маданиятка болсо, ар кыл архитектуралык курулуштарды, техникаларды деги эле адам колунан жаратылган жансыз нерселерди киргизебиз. Биздин бабаларыбыз учур урпактарына көкүрөктө көөнөрбөс жандуу мурастарын калтырып кетти. Азыркы күндө кичинекей өлкөбүз менен андан материалдык жагынан алда канча өсүп, эчак өнүгүп кеткен мамлекеттер дал ушул «кулак» менен «мүйүздүн» мисалындай. Жансыз нерсе чирибей канчага туралмак. А тирүү нерсе тукуму уланып жашай берет.
АДАМ.
Эми дагы бир алгачкылыкка келсек. Дүйнөдө идеалисттик кандай негизге кайрылбайлы, баардык тилде Кудай жараткан биринчи пенденин ысмын эзелтеден «Адам» дешет. Жана биз дагы ошентебиз. Башкалар ар кандай аташкан менен биз кишини дагы «адам» дейбиз. Демек, мында да бир улуу сыр жатат. Анткени бүткүл жаратылган 18 миң аалам, жин-шайтандар, периштелер, бейиш, тозок, жер ж.б. ж.б. ар түркүн макулуктардан кийин Кудай колунан дагы бир жаңы нерсе, өзгөчө бир зат жаралды. Ал «Адам» деп аталды. Дегеним, андан таралган киши келбетиндегилердин жамысына «Адам» термини ыйгарылып, ал туңгуч аталыш негизги заттык маанини туюндуруп каралды деген тыянак чыгарсак анда, мунун сырын адам баласынын ичинен улуу элдин урпактары гана сактап келе жаткан чыгарбыз.
Адам деген араптардан ислам аркылуу кирген сөз экендигин азыркы фактыларга таянып негиздеп беришиңиз мүмкүн. Бирок, мен кийинки иликтенип отуруп жазылган ой толгоолорумда тек сүрүштүрүп отуруп биздин элдин дүйнө элдеринин атасы болуп чыгаарын тарыхый фактыларга жүйөөлөп берем. Азырынча телефон менен жазып жаткандыктан ушул жерден токтото турайын.
Алмазбек КОЗУБАЕВ. Самара шаарынан, Самара обулусу. 31.10.2014-жыл.
