Feb 25

Насыкенин жомогу..

Posted on by

Фото 3АТАНЫН КУРУ.

Бар экен, жок экен илгери өткөн заманда бир кишинин үч уулу болгон экен. Үч уул эрезеге жетип, аш десе ашка тойбой, иш десе ишке тойбой турган убагы келиптир. Албетте, бул убакта алардын атасы да карып үй-бүлөсүн бага албай калат. Ошондо ал үч баласын маңдайына отургузуп алып мындай кеңеш берет.
– Ээ балдарым, мен мурункудай алдуу-күчтүү болгонумда силерди башым менен жер казсам да багат элем. Бирок, минтип алым кетип, төрүмөн көрүм жакын болуп отурам. Апаң экөөбүздө мындан нары силерди тойгузгудай дарман жок. Андан көрө үчөөң үч жакка барып өнөр үйрөнүп келгиле.

Балдары атасынын айтканын туура көрүп жолго камына башташты. Кемпир байкуш үкөктө калган талканын кагып, балдарына азык камдады. Абышка болсо колундагы мал-мүлкүн үч баласына бөлүп берди. Улуу баласы дароо эле короодогу жалгыз эчкини алам деди. Ортоңкусу болсо бакчада турган эки казды кармап, кабына тыкты. Ошону менен абышка-кемпирдин байлыгы түгөндү. Кичүү уулу ак көңүл, боорукер бала болгондуктан ата-энесин кыйнагысы келбей эки жагын каранды. Анан жүктүн кырында илинип турган атасынын эски, кайыш курун көрүп ошону колуна алды.
– Атаке, апаке, мобу курду мага бергиле. Бул силердин мага берген белегиңиздер болсун, – деди.
Абышка-кемпир айла жок ары карап ыйлап, бери карап күлүп туруп үч уулун сапарга чыгарды. Жолдо келетканда эки агасы кичүүсүн шылдыңга алып, какшыктай башташты.
– И, кана иничек, сен бул курду канчага сатасың? Же хандын кызына белек кыласыңбы? – деди улуусу.
– Жоок, сен муну эч кимге көргөзбө. Бул ааламда куну жок кур. Бирөө көрсө башыңды кесип кетет, – деп каткырып күлдү ортоңкусу. Кенже уул болсо аларга эч нерсе деп жооп кайтарган жок. «Кудай берем десе эчкилүүгө да берет, эски курлууга да берет» деп ойлонду ал ичинен.
Көп өтпөй үчөө чаканыраак шаарга келишти. Ал жерден улуусу эчкисин сатып базарда отурган кумарчыларга кошулду. Ортончусу болсо эки казын сатып ашканага кирди. Кичүүсү аларды канча айтса да угушкан жок. Укмак тургай алар ачууланып кубалап жиберишти. Айла жок кичүүсү андан нары жалгыз жолун улады.

Аз жүрдүбү, көп жүрдүбү, айтор бир күнү ал жол боюнда төө кармап отурган кишиге туш келди. «Мындай ээн талаада бул киши эмне отурат? Же жолунан адашып калганбы?» деп таң калды бала.
– Ассалоому алейкум! Бул жерге эмне болуп отуруп калдыңыз? – деп сурады ал.
– Алекум салам иничек. Эмнеге отурат дейсиң? Жүк арткан жибим үзүлүп, каптарымдын баары ооп калды. Эми буларды таштап кете албай ушул жерде отурам.
Бала тигинин жибин алып караса кичине эле жетпей туруптур. Дароо атасынын курун алды да жипке улай салып экөөлөп каптарды төөгө артышты. Андан кийин жолдо төөнү алмак-салмак минип бир шаарга чейин барышты. Көрсө, ал киши кийим тиккен тикмечи экен. Бала аны менен бат эле тил табышып, андан тикмечиликти үйрөнмөй болду.
Ошону менен арадан айлар өттү. Ар нерсеге зээндүү, элпек бала бат эле кыйын тикмечи болуп чыга келди. Колуна тийген кездемеден түрдүү кийимдерди тиге калганды аябай жакшы үйрөндү. Акыры ишти толук үйрөнгөнүнө көзү жеткенде устаты менен кош айтышып сапарын андан нары улады.

ээ 84Аз жүрдүбү, көп жүрдүбү белгисиз, бир күнү бала токтоп турган арабага туш келди. Арабанын жанында бир киши ат кармап туруптур. «Бул киши эмнеге мында турат? Же бирөөнү күтүп атабы?» деп ойлоду бала. Кишиге жакындай бергенде:
– Ассалоому алейкум абаке! Бул жерде кимди күтүп атасыз? – деп сурады.
– Алекум салам, иничек! Кимди күтөт элем. Араба менен отун тартып келетсам тизгиним үзүлүп калды. Эми ал жок же атты башкара албай, же арабамды калтырып кете албай ушул жерде турам, – деди тигил.
Бала жакшылап караса тизгинди улаганга көп деле кайыштын кереги жок экен. Дароо атасынын курун алып чыгып, тизгинди улай салды. Ошону менен арабачан киши экөө андан нары чогуу жол улашты. Жолдо катар аркы-беркини сүйлөшүп отуруп бат эле ынак болушту. Көрсө бул киши токойдон жыгач алып келип, андан ар түрдүү буюмдарды жасаган жыгач уста экен. Баланын өнөр үйрөнгөнү чыкканын угуп, устачылыкты үйрөтмөй болду.
Ошону менен арадан айлар өттү. Акылдуу бала бат эле устачылык өнөрүн үйрөнүп, чыгаан уста болуп чыга келди. Колуна тийген жыгачтан түрдүү оокаттарды жасаган ага кеп болбой калды. Качан бул кесипти жакшылап үйрөндүм деген күнү устадан уруксат алып андан нары жолун улады.
Аз жүрдүбү көп жүрдүбү айтор бир күнү ал жол жээгинде отурган бир абышкага жолукту. Ал бир ташка отуруп алып кайгырып отуруптур. «Бул кишиге эмне болгон? Же бирдемесин жоготконбу?» деп ойлоду бала.
– Ассаламу алейкум, атаке! Бул жерде эмне отурдуңуз? – деп сурады ал жакындай келгенде.
– Алейкум салам, балам! Кайсы бирин айтайын деги. Алдан-күчтөн тайдырып какшаткан карылыкты айтайынбы, же алты жылда бир табылчу дарыны айтайынбы? – деп кейиди абышка. Анан кебин минтип улады. – Тээ тиги жардын кырында турган көк талкан деген табылбас дары. Бул жалганда ал дарыдан айыкпай турган оору жок. Ошол дарыны көрүп алып же жетип ала албай, же таштап кете албай отурам, балам.
Бала абышка айткан дарыны карап желкесин кашып бир саам ойлонду да атасынын курун алып улам бир ташка байлап көтөрүлүп отуруп көк талканга жетип, алып түштү. Ошондогу абышканын кубанганын айт. Так секирип бийлегидей болсо аскада чуркаган тоо эчкилер жолдо калгыдай. Көрсө ал тамыр кармап кеселди таап, чөптөн дары жасап элди айыктырган дарыгер экен. Экөө бат эле тил табышып ынак болуп кетишти. Ошону менен ал абышкадан дарыгерликти үйрөнмөй болду.
Арадан күндөр өтүп, айлар алмашты. Табыпчылыкты үйрөнүп баштаганына толук бир жыл болот дегенде бала дасыккан дарыгер болуп чыга келди. Анан абышкадан уруксат сурап андан нары жолун улады.

Ошону менен аз жүрдүбү, көп жүрдүбү белгисиз, бир күнү бала чоң шаарга жетип келди. Келсе шаар эли бүтүндөй кара кийинип, кайгыга батып туруптур. Кабагын ачып күлгөн бир жан жок. Элдин баары түнөрүп алда немеге аза күтүп тургандай. Бул көрүнүшкө таң калган бала алдынан чыккан кишиден иштин жайын сурады.
– Абаке, эмне мынча кайгыга батып, кара жамынып алгансыңар? – деди ал.
– Ээ, балам, сен сураба мен айтпайын! Бул биздин хандын буйругу, – деп жооп кайтарды тигил киши. Өз элин мынча кайгыга салган хандын кылыгын түшүнбөй ого бетер такыды. Ошондо жергиликтүү адам ага минтип жооп кайтарды:
– Биздин хандын ай десе аркы жок, күн десе көркү жок айдай сулуу кызы бар. Ошол кызы бир жылдан бери төшөктөн тура албай ооруп жатат. Падышабыз аны айыктырып алыш үчүн канча аракет кылса да болбоду. Акыры ал бардык элди кара кийип, аза күтүүгө жарлык чыгарды. Эгер кызы ушул бойдон айыкпай турган болсо шаардагы кыз аттуунун баарын дарга астырам дейт. Ал эми кимде-ким кызын сактап калса, анда ага кызы менен жарым байлыгымды берем деп жатат.
Бала аны укту да түз эле хандын алдына барды. Алгач падыша анын кебетесин көрүп ишене алган жок.

– Бул жерге неченденген олуялар, чачын ак баскан улукмандар келип эч нерсе кыла албай кетти. А сен болсо ээгиңе бир тал түк чыга элек жапжаш бала экенсиң. Менин каарыма кабыла электе кетип кал, -деди ал. Бирок бала андан коркуп калган жок. «Устатым берген көк талкан турганда бул дүйнөдө айыкпай турган кесел жок» деп өзүнө ишенди. Акыры падыша аны кызына киргизип, дарылоого уруксат берди. Арадан көп деле өткөн жок. Хандын желдеттери алка-шалка түшүп жарыша чуркап келип кыздын айыкканы тууралуу ханга сүйүнчү айтышты. Бечера хан уккан кулагына ишенбей чуркаган бойдон кызына барса чын эле канчадан бери эс-учунан танып жаткан кызы куландан соо болуп ойгонуп отуруптур.
Падыша кызынын айыкканына кубанып бүткүл казынасын ачтырып отуз күн, отуз түн тынымсыз той берди. Бүтүндөй шаарды каптап турган кайгынын илеби тарап, кадимкидей шаңга бөлөндү. Бирок, падыша мурунку берген убадасын унутуп, эч нерсеси жок кедей балага кызын бергиси келбей кыйыла баштады. Акыры ары ойлонуп, бери ойлонуп отуруп бир шылтоо тапты.
– Мен болгон амал-айламды колдонуп кызымды өлүмдөн сактап калдым. Бирок, аны өзү жактырбаган бирөөгө берип, кайрадан азап тартышын каалабайм. Эгер кызымдын көңүлүн таба алсаң алып кет. Эгер таба албасаң жарым байлыгымды берем, бирок кызымды бербейм, – деди хан.

Бала хандын убадасынан кайтып, бербестин амалын кылып атканын түшүнсө да, айласы жок анын шартына макул болуп ханышанын көңүлүн тапмай болду. Кыздын алдына келип жүз аарчыдан укмуштуудай кооз гүл тиге салды. Муну ал тикмечиден үйрөнгөн болчу. Андан кийин камчысынын сабын ары-бери жонуп тыпырайган куурчак жасады. Муну болсо жыгач устадан үйрөнгөн. Ошентип, өз колунан чыккан эки белегин хандын кызына сунду. Баланын мындай өнөрү менен, укмуштуудай кооз белектерине хандын да, кызынын да көңүлү түштү. Ошондо алар мынчалык өнөрдүн баарына кантип жетишкенин сурашты.
– Мунун баарына атам менен апам берген тарбия, боорукердик жана адамгерчилик аркылуу жетиштим, – деп жооп кайтарды бала.
– Башка эч нерсе короткон жоксуңбу? – деп ого бетер таң кала сурады хан.
Бала койнуна катып жүргөн атасынын курун алып чыгып,
– Бул атамдын эски куру. Бир гана ушунун күчүн короттум, – деди.
Падыша баланын акылмандыгына, адамдык сапатына эми чындап суктанып ага кызын берип, өзүнүн ордуна падыша кылып дайындады.
Боорукер бала сүйгөнүнө жетип, такка отурганына үч күн, үч түн той берди. Бул тойго алыста жүргөн атасы менен апасын да алып келди. Андан кийин эки агасын таптырды. Агалары бүткүл акчасын уттуруп, ар кимдин үйүндө малай болуп жүрүшкөн экен. Боорукер бир тууган аларды да жанына алдырып үстүлөрүнө үй берди, астыларына ат берди. Ошентип баары жыргап-куунап бактылуу жашап калышты…

ээ 84ШАШМА БӨЖӨК.

Эне койон жылуу уяда балдары менен чогуу отурган. Ал күнүгө бир маал балдарына китеп окуп, же ар кандай жомокторду айтып берчү. Бул жолу ал бөжөктөрүнө кышкы токой тууралуу окуп жатты.
– Кышында жердин баары ак карга бөлөнүп, суулардын үстүнө муз тоңот. Токойдогу бак-дарактар, карагайлар, бадалдар бүт баары ак кардан тон кийишет. Баса, мындай ак тонду кышында биз дагы кийебиз.
Ушул жерге жеткенде бөжөктөрдүн арасынан бирөө чыйылдап тура калды. Чынында бул ушундай чыдамы жок койонек болчу. Качан болбосун кепти аягына чыгара укпай суроо берип, же сөздү жыра талашып тураар эле. Апасы ага эскертүү берип, тыйса да болчу эмес.
– Апаке, апаке аппак тондорду азыр кийсек болбойбу? – деп сурады ал шашмалап.
– Жок, болбойт балам, – деп жай гана жооп кайтарды энеси.
– А эмнеге апаке?
– Эмнеге экенин азыр окуп берем. Шашпай угуп турсаң баарын түшүнөсүң.

Ошентип эне койон андан нары окуй баштады. Бирок, шашма бөжөк аны уккан жок. Ал кыялында өзүнүн аппак тонун кийип алып чөндөлөйлөргө, көпөлөктөргө, чаарчыктарга мактанып жүргөнүн элестетти. Андан кийин ак тонуна ар кандай гүлдөрдү тагып кооздоп алмай болду. Айрыкча токойдогу кыпкызыл жоогазындар, көпкөк сыя гүлдөр, сапсары байчечекейлер ак тонун шумдуктуудай көрккө чыгарса керек деди ичинен. Эми ал кудум ошол тонун кийип отургансып эки жагын дердеңдей карады. «Жок, мен эң биринчи ак тонумду кооздойм дагы, андан кийин досторума жолугам» деп чечим чыгарды. Бир маалда ал тигинде отурган кичүү инисинин «тонуңду мага да берчи» деп көзүн жашылдантып суранып атканын ойлоп, кытылдап күлүп жиберди. «Карасаң, аңкайып отурганын» деп кымыңдады ал тигинде делдейип отурган инисин карап. «Канча ыйласаң да бербейм ак тонумду». Бул жолу жанагыдан да катуураак күлдү.
– Сага эмне болду? Эмнеге күлүп атасың? – деди апасы. – Биз күлкүлүү нерсе окуп аткан жокпуз го. Же сен укпай эле турасыңбы?
– Жок, апаке, мен угуп атам. Баарын угуп атам. Окуй бериңиз, – деп калп айтып жиберди шашма бөжөк.
– Мына эч нерсе укпаганың белгилүү болду. Себеби, мен кышкы токой тууралуу окуп бүттүм. А сен болсо жыргап отурасың.

Эне койон аны дагы бир аз жемеледи да, ордунан туруп кечкиге тамак даярдай баштады. Бирок, анын айткандары бөжөктүн бир кулагынан кирип бир кулагынан чыгып кетти. Эки көзүн алаңдатып отуруп энеси тамак-ашка кирээри менен шып этип төркү бөлмөгө кирди да, жыгач сандыктан ак тонун издей баштады. Мына, атасы беш баласына беш тон камдап коюптур. Шарт эле бирөөнү алып, оңоюраак жерге ката салды. Оюнда эртең менен эч кимге көргөзбөй сыртка алып чыгып киймек. Бирок, баягы эле шашмалыгы аны дагы жөн отургузган жок. Акыры «караңгы болсо эмне болмок эле? Үйдүн жанынан кийип көрүп эле кайра кирем» деп чечим чыгарды.
Акырын ак тонун алды да эч кимге байкатпай сыртка чыкты. Сырт жак анча деле караңгы эмес экен. Толгон ай так эле булардын үстүнө жарык чачып туруптур. Ийиндин өйдөрөөк жагындагы дөңсөөнүн наркы бетине өттү да аппак, таптаза тонун ары-бери шашмалап кийе салды.
– Охх, кандай сонун! Тим эле аппактыгын, тазалыгын карачы. Жүндөрү да жупжумшак. Анан калса жылуулугун карабайсыңбы. Муну кийгенден кийин ийинге жатыштын деле кереги жок окшойт. Ооба, да! Сыртта түнкү токойдун дабышын тыңшап, таза абадан дем алып жаткан кандай сонун. А ийин болсо караңгы болуп турат. Гүлдөрдүн буркураган жыты да жок. Болду, мен бүгүн эшикке жатам. Баары уктагандан кийин, сыртка чыгып жатып албасам, – деп сүйлөнүп отурду ал.
Аңгыча оюна он секиримдей жерде турган көлмө түшө калды. Бөжөктөр кээде ал көлмөгө барып өздөрүн каранышчу. Аны эстээри менен ак тону өзүнө кандай жарашаарын көргүсү келди. Бирок, атасынын «сууга жырткыч жаныбарлар көп келет. Ал жерде көпкө турууга болбойт» деген сөзүн эстеди. Жырткычтар дегенди ойлогондо көлмөгө барбай турган болду. Анткени менен, үстүндө турган ак тону аны ой-боюна койбой ээликтире берди. «Бир эле жолу карап келейин. Кайра бат эле келем» деди акыры.

Ак тонун кийип алып энтеңдеген бойдон көлмөгө барды. Көлмөдө суу шылдырап агып, кудум сууга түшүп калгансып так ортосунда ай көлкүп туруптур. Аны көргөндө «өзүм да ушундай жапжарык болуп турсам керек» деп кубанды. Бул кубанычы жанагы коркунучтун баарын унуттуруп салды. Суунун жээгине тура калып каранды эле тигил айчалык балкыган жок. Өзүнүн күңүрт тарткан көрүнүшүнө ыраазы болбой суудагы таштарды басып алдыны карай жылды. Биринчи чоңураак ташка секирди. Андан кийин анын наркысына өттү. Андан дагы нары жылды. Ошентип орто ченине жетип кичинекей таштын үстүнө турду. Ушул жер суунун тыптынч турган жери болгондуктан өзүнүн келбети кадимкидей чагылып көрүнө баштады.
– Ох-хоо! – деп алаканын чаап кубана кыйкырды. – Кандай жарашыктуу кийим. Кандай сонун! Тим эле кулактарыма, колдорума сонун жарашып калат турбайбы.
Ал ушунтип жыргап, улам нары жагын карап, бери жагын сылап атып караңгы токойдо жалгыз турганын да унутуп койду. Бирок, бул кубанычы көпкө созулган жок.
– Укмуш! Тим эле сонун! – деген үн чыкты артынан. Бөжөк күтүлбөгөн үндөн чочуп кетип аз жерден сууга кулап кала жаздады. Эптеп таштын үстүнө токтолуп артына караса куу түлкү жойпулана күлүп жээкке келип калыптыр.
– Көлмөгө эки ай түшүп калганбы десем, татынакай бөжөк турбайбы. Аппак тонуң кут болсун! Сага аябай жарашып калыптыр, – деп мактаганча жакындай берди ал. Бирок, тээ башынан эле түлкүдөн корккон койонек ал улам жылган сайын улам бир ташка секирип нарылап жатты.
– Ой, сен менден эмнеге коркуп атасың? Карачы, апакай тонуңду да булгап алдың, – деп сөзгө алаксыта сүйлөдү куу түлкү.

Бул сөз бөжөк таасир бербей койгон жок. Дароо эңкейе калып суу чачыраган тонун тазалай баштады. Куу түлкүгө так эле ушул керек болчу. Ал аңкоо койонду алаксытып туруп басып калайын деген. Бирок, бул тилегин бир заматта таш капты. Шып этип секире берээрде буту тайгаланып кетип, бөжөктүн жанындагы сууга чалп этип түшүп калды. Араң турган бөжөк андан-мындан бир аттап суунун аркы өйүзүнө өттү да, эч нерсени карабай караңгы токойду карай чуркап жөнөдү.
Чуркап баратты, чуркап баратты. Улам бир бакты сүзүп, улам бир бадалды аралап качып кете берди. Кайда баратканын деле билген жок. Жүрөгү дүкүлдөп согуп, алаңдаган көздөрү эч нерсени көрбөй чуркай берди. Бир маалда чоң түп бадалдын астына кирип араң токтоду. Бир топко айланасын тыңшап, бутактардын арасынан эки жагын карап отурду.
Кудай жалгап түлкү артынан көрүнгөн жок. Бирок, бул жолу так эле үстүнөн бир үн угулду.
– Охоой, бул койонектин тонун карагылачы. Аябай жарашыктуу экен! Жүндөрүнүн аппактыгы тим эле укмуш! Кана келчи мен да кийип көрөйүн, – деди ал үн. Койон алаңдап карап атып, так эле өзү турган бадалдын үстүндө үкү турганын көрдү. Дагы жакшы, бадал аябай жыш экен. Болбосо мындай чоң үкүгө кичинекей бөжөк кеп болуп калыптырбы.

Үкү калп эле мактамыш болуп улам бир бутакка секирип жакындай берди. Оюнда ыңгайын келтирип бөжөктү баса калайын деп аткан. Бирок, бөжөк үкү секирген сайын бадалды тегеренип жашынып жатты. Ошондо айласы кеткен үкү кууланып, бөжөктү алдай баштады.
– Кап, тонуң сонун экен дечи. Бирок, арка жагыңды айрып алган турбайсыңбы. Эми апаңдан тил угасың го, – деди ал. Бөжөк дароо апасынын урушуп атканын элестетип коркуп кетти. «Чоң айрылды бекен?» деп санааркап артын карай салса чын эле жаңы тону эки жеринен айрылып калыптыр. Бечара бөжөк ак тонуна ичи ачышып бир саам алаксып калды. Митаам үкүгө так ушул керек болчу. Шып этип айланып учуп бөжөктүн тушуна келди да, арбайган тырмактарын сунуп тап койду. Бирок, далдайган канаты ачылаары менен бадалдын бутактарына урунуп, буйдалып калды. Күтүүсүз добуштан чочуп кеткен койонек өзүн карай жулунуп келеткан үкүнү көрүп бадалдан секирип чыгып бет алдыны карай зуу койду.

Чуркап кете берди, кете берди. Үстүндөгү ак тонунун булганганын да, айрылганын да унутуп качып баратты. Караңгыда көзү жакшы көрбөгөндүктөн бактын дүмүрлөрүн сүзүп, таштарга чалынды. Бирок, алардын бирөөнө да караган жок. Акыры чоң таштын коңулуна жетип, алдына кире качты. Чарчаганынан күшүлдөй дем алып, өзүн кармай албай энтигип жатты.
– Апаке! – деп чыйылдап ыйлап жиберди бир маалда. – Апакебай, мени алып кетчи. Экинчи эч качан тентектик кылбайм. Дайыма айтканыңды угам.
Так ушул маалда жакын эле жерден карышкырдын күрүлдөгөн үнү угулду.
– Ха-ха-ха! Мен сени тээ алда кайдан көрүп, артыңан келсем эми апаң келип алып кетет бекен? Тентек десе! Эми апаңды эч качан көрбөйсүң, – деди ал.

Карышкыр ызырынып ыркырап коюп шашпай жакындап келатты. Өзүнө ченемсиз ишенген аңкоо койонду качып кетет деп такыр ойлогон жок. Чынында бөжөктүн кача турган деле жери жок болчу. Көрсө ал чуркай берип, чуркай берип токойдун ортосундагы чоң ачыкка чыгып алыптыр. Эми кайда качса да карышкыр бир заматта жетип алмак. Айласы кеткен бөжөк арткы буту менен жер тепкилеп, чыңырып ыйлап жиберди. Так ушул убакта кимдир бирөө желкеден апчый кармап артты карай тартып кетти. Койонек болсо коркконунан көзү аңтарылып эсин жоготуп койду.
Бир топто эсине келип, көзүн ачса жанында бир канча чөндөлөй отуруптур. Бөжөк алгач алардын чын экенин, же түш экенин биле алган жок. Качан гана нары жактан алардын энеси, балпайган сары суур келип сүйлөп баштаганда ойгоо экенин түшүндү.
– Акылсыз десе! Жайдын күнү эмнеге аппак тон кийип алгансың? – деп жемеледи ал.
– А эмне аябай кирдеп калыптырбы? – деп санааркай сурады бөжөк.
– Кирдесе да мейли. Аппак тонуң менен жырткычтарга алда кайдан көрүнөсүң да. Айрыкча караңгыда шам чырактай эле балбылдап каласың. Дагы жакшы, ийинге киргизип кетпегенибизде карышкыр сени бир эле сугунуп коймок.

Тентек бөжөк ошондо гана түшүндү иштин жайын. Эмнеге эле кайда жашынбасын жырткычтар көрүп калат десе, аппак тону көрүнүп калат тура.
– Мен эми муну такыр кийбейм, – деди ал таарынгансып. – Бул аябай жаман тон турбайбы.
– Жок! Сен түшүнгөн жоксуң. Бул тонду жайында кийбей, кышында кийиш керек. Себеби, кышында айлана аппак карга бөлөнөт. Ошондо сен ак тон кийбесең кайра эле көрүнүп каласың.
Аңгыча жанында турган чөндөлөйлөрдүн бирөө энесин мактай кетти.
– Көрдүңбү менин апакем кандай акылдуу. Ал бизге баарын түшүндүрүп берет. А сенин апаң эч нерсе билбейт го ээ? – деди ал.
– Жок! Менин апам деле акылдуу, – деди бөжөк. – Ал мага деле ак тонду кышында кийет деп айткан.
– Анда эмнеге сен жайында кийип алдың? – деп такыды дагы бир чөндөлөй.
Бул жолу бөжөк жооп бере албай мукактанып отуруп калды. Ал өзүнүн апасын укпай тентектик кылганын ойлоп өкүнүп отурду.
ээ 9– Болду, уктагыла! Ага ансыз деле бүгүнкү сабак жетиштүү. Эртең биз аны апасына алып барабыз. Байкуш, түнү менен уктабай чыгат, го, – деди да эне суур баарына жылуу төшөк салып жаткырып койду.
Мына балдар, ошол күндөн тартып тентек бөжөк ак тонун кышында гана кийип калыптыр.

Насыпбек АСАНБАЕВ. Бишкек шаарынан. 23.02.2015.

Feb 21

Өксүк..

Posted on by

ээ 5

2014-жылдын 25-май күнү Кыргыз Республикасынын эмгек сиңирген артисти, кыргыздын дагы бир чыгаан залкары, атактуу комузчу Нурак АБДЫРАКМАНОВ атабыз 67 гана жаш курагында узакка созулган оорунун айынан дүйнөдөн кайтты. Жаш кезинде Нуракты өзүнүн Тоголок-Молдо айылында, кийинчерээк Ак-Талаа аймагында «Бала комузчу» деп атап койушчу экен. Анткен себеби 12 жаш курагында эле ошол айылдагы комузчулардын черткен күүлөрүнөн сырткары Карамолдо Орозов, Ыбырай Туманов, Атай Огомбаев, Токтогул Сатылганов жана башкалар сыяктуу залкар комузчулардын 40тан ашык күүлөрүн жаттап, үйрөнүп алып, ар түрдүү той-топур, концерт-салтанаттарда эл алдына чыгып мыкты чеберчиликте аткара билген. Көп өтпөй «Кулунчак», «Ата мурасы» аттуу күүлөрүн жараткан. «Кулунчак» күүсү шакирттери тарабынан республикалык деңгээлдеги конкурстарда аткарылып, «Ата мурасы» кыргыз – казак аксакалдарынын көптөгөн ыраазычылык каттарын алууга арзыган. Ага катар «Соң-Көл», «Улуу-Тоолор» деген күүлөрүн жаратып, күүчүлүк өнөргө ишенимдүү кадам таштаган. Ошол мезгилден тарта сахнанын адамы болуп ар кыл багыттагы күүлөрдү ийинине жеткире аткарган. Дээрлик 55 жылдан ашык өмүрүн үч кыл комузга арнаган инсан «Ата мурас», «Соң-Көл», «Улуу тоолор», «Эне жүрөгү», «Жаңырык», «Шаттык», «Өмүр көчү» сыяктуу классикалык үлгүдө чыгарган күүлөрдүн автору. Эмне демекчибиз, Залкардын көзү өтсө дагы анын элине калтырган эмгеги эч качан өлбөйт. Нурак аксакалдын жакын туугандарына жана үй-бүлөсүнө терең кайгыруу менен көңүл айтабыз жана аза кайгысын теңбөлүшөбүз!. «КӨЧМӨНДӨР»  26-май, 2014-жыл.ээ 88

Бүгүн, 11-июнда Бишкек шаарында Кыргыз Эл акыны, драматург, чыгаан котормочу Эрнис ТУРСУНОВ 79 жаш курагында бу жалган дүйнө менен кош айтышып көз жумду. Эрнис ТУРСУНОВ 1935-жылы 24-августта Бишкек шаарында туулган. Анын «Ай чырайлуу кыздар», «Чындык ийилет, бирок сынбайт», «Эрки күчтүүлөр», «Замандаш», «Баш мээси менен», «Байтик баатыр» сыяктуу драмалары кыргыз театрларында ийгиликтүү коюлуп келет. Анын «Олжобай менен Кишимжан», «Балбай менен Ормон», «Жусуп Баласагын» опералык либреттолоруна композиторлор М. Абдраев, А. Мырзабаев, С. Осмоновдор музыка жазышкан. Эрнис Турсуновдун калемине таандык бир топ ырларга обончулар менен композиторлор обон чыгарышкан. Маркумдун жаткан жаткан жери жайлуу, топурагы торкодон болуп, жанын жаннаттан берсин!. «КӨЧМӨНДӨР!.»  11-июнь, 2014-жыл. ээ 88

Бүгүн таңга жуук Кытайдын Үрүмчү шаарында Манастын сегиз урпагына чейин жатка айткан Залкар замандашыбыз, 96 жаштагы улуу Манасчы Жусуп МАМАЙ көз жумганы тууралуу кабар тарады. Жусуп Мамай 1918-жылы Чыгыш Түркстандагы (азыркы Кытай Эл Республикасынын Шинжаң-Уйгур автоном районундагы) Ак-Чий ооданынын Меркеч айылында туулган. «Манас» дастанынын Жусуп Мамай айткан варианты Кытайда араб тамгасы менен басмадан чыккан. 30-майда манасчыга Кыргыз Эл Баатыры деген ардактуу наам жана «Ак-Шумкар» өзгөчө белгиси берилген. Залкар замандашыбыздын сөөгү эртең, 2-июнда өзүнүн туулган айылы Ак-Чийде жерге берилет. Жаткан жери жайлуу, топурагы торко, ыйманы саламат болсун!. «КӨЧМӨНДӨР»   1-июнь, 2014-жыл.ээ 88

Мындан бир нече саат мурдараак ааламтор айдыңында күтүүсүз дагы бир кайгылуу кабар желдей тарады. Кыргыздын белгилүү куудулу, ырчысы, пародисти жана жөн гана мыкты уулдарынын бири Жаныбек АЛЫКУЛОВ (Шорпо) катуу оорудан кийин ооруканада өзүнө келе албай жатып оо дүйнө салыптыр. Таланттуу куудул 1960-жылы Жалал-Абад обулусуна караштуу Аксы районунун Малкалды (Жаңы-Жол) айылында туулган. Маркумдун жаткан жери жайлуу, топурагы торкодон болуп, жаны жаннаттан орун алсын! Үй-бүлөсүнүн жана жакындарынын аза кайгызын тең бөлүшөбүз!  «КӨЧМӨНДӨР»  20-июль, 2014-жыл.ээ 88

Кыргыздар акыркы учурда ченебей өксүп, кабыргасы катуу кайышып туру. Каймактары калпынып, катары суйулуп туру. Оор басырыктуу, таланттуу, сыртынан болбосо да ичинен бышкан, кыргыз үчүн кызылдай күйүп, сүйүп, улутун ойлоп, тымызын ыйлап жүргөн кыргыздын кыраандары биринин артынан бири ээрчишип кете беришип, элдүүлүгүбүздү, белдүүлүгүбүздү бөксөртүп туру. Карабайсыңарбы, кабырга кайыштырган дагы бир кайгылуу, суук кабар тарады. Калың элге аттын кашкасындай таанымал, көз карашы менен багыты бекем белгилүү журналист, публицист жана акын, айтылуу «Агым» гезитинде ашык кеми жок жети жыл чогуу иштешкен кесиптешим, атамдай жакшы көргөн агам, 67 жаш курактагы (Алыкени) Алым ТОКТОМУШЕВДИ бүгүн шум ажал жулуп кете бериптир. Эч нерсе дей албай буулугуп турам, болгону далай жолу узун кыска болуп ээрчишип алып, далай кызыктуу окуйалардын күбөсү болгонубузду, каткырып күлүп кайра келгенибизди, үйүнө барганыбызды, маңдай-тескей отуруп алып ыраматылык Шербет эженин  күйпөлөктөп дайардай салган тамагын, биринин артынан бири акка мойун сунуп кете беришкен эки асыл адамдын элеси көз алдыма тартылып, астейдил эстейм.. Эмне дейм башка, айла жок, барып топурак да салалбайм.. Бир курдай бир «күркүл» ишкердин иш бөлмөсүнө чогуу барып калдык, ээрчишип алганбыз. Ал «күркүл» өзү чакырыптыр, келип кетчи деген тейде. Биз кирсек эле ал «күркүлүбүз» шашып атканын айтып, чөнтөгүнөн “кошелогун” сууруп чыгып Алыкенин колуна акча кармата салып, «шашпай сүйлөшөлү» деп койуп кайра чыгып кетип калды. Биз дагы эшикке чыгып түз эле ошонун маңдайындагы кафеге кирдик. Эртең менен болчу, тамактанып алалы деген тейде. Биринчи, экинчиси менен тамакты олчойто алып туруп шашпай келтире тамактандык. Анан бир маалда кетели деп барып Алыке кассирине акчаны берсе тигилер акчаны карап көрүп, так секирип алышпайт. «Мындай акчаны биз албайбыз, алмаштырып келгиле же үстүнө кошуп төлөгүлө» деп. Көрсө «тиги күркүлүбүз» адашып бергенби, же атайын бергенби, миң тенге берип койуптур, аны Алыке байкабай эле чөнтөкө салып койгон тура. А миң теңгеси сомго которсо болбогон эле акча болуп калат экен, ичкен тамагыбызга жаныбыздагы акчаларды кошсок дагы жетпей калды. Анан аларга айтып, түшүндүрүп, күбөлүгүбүздү таштап койуп, түштөн кийин калган акчасын алып келип берип кеткенбиз. Ошол кафеден каткырган жумушка келгиче каткырып келдик. Андан дагы Алыке, «акчаны кармаганда бир аз башкачараак көрүнгөнүнөн американын акчасы го деп ойлоп койгом» дейт боорду эзип, кайра-кайра каткырып. А тиги кафедегилер бизди олурайа карап койот, ооздорун ачып, таңыркашып, «өздөрүнүн чөнтөгүндөгү акчасын билбеген дөдөй немелер го?» дегенсип аңырайган бойдон кала беришти эле.. Атаңдын көрү дүнүйө, эмнегедир Алыкенин башбармагын оозуна такай калып каткырып күлгөн күлкүсү кулагыма кайра-кайра жаңырат.. Өмүр-Өлүм, жарк дей түшкөн учкундар! Өттү-кетти ал күндөр.. Жаткан жериңиз жайлуу, топурагыңыз торкодон болсун! Жараткан жаныңызды жаннаттан берсин! Кош бол, АЛЫКЕ!.  Асыран АЙДАРАЛИЕВ.  24-июль, 2014-жыл.ээ 88

Ат-тиң дебеске арга жок! Кыргыз эли дагы бир көйкашка талантынан айрылды. Бул инсаныбыз дагы өзүнчө бир эч кимге окшошпогон, өз үнү, өз күнү бар дегендей өзгөчө чыгаандардын бири эле. Мен бул обончу, ырчыны жанынан жакын көргөн эмесмин, бирок ырчынын «Кара Көлдүн кыздары» деген ыры менен «Акманым» деген аккордеондун үнү менен коштой чыккан ай-ааламды жаңырта созо безелене чыккан мукам үнү азыр да күнү бүгүнкүдөй кулагымда жаңырып турат. Бул керемет үн Кыргыз Республикасынын Эл артисти, таланттуу обончу жана аткаруучу Токон ЭШПАЕВДИН үнү болчу. Бүгүн жамы журт ушул талантынан айрылып, алаканын шак койуп отуруп калышты. Токон агабыз болгону 64 гана жашка кадам таштаган эле, эли-журтуна бере турган эмгеги али алдыда болчу. Ажал, ажал анысына да, мунусуна да, жаш-карысына да карабайт тура, жакканын четинен чертип алып тына берет тура, алып кетип да жатат. Өзгөчө акыркы учурда жалаң таланттар кадимки эрте жаздагы каркыралардан бетер каз катар тизилип биринин артынан бири учуп кетип жатышкандарды кабырганы катуу кайыштырып туру. Эмнеге? Таланттар таарындыбы? Кимге? Калыстыктан тайган бийлигинеби же коомгобу? Чалкеш замангабы? Элгеби, жергеби? Айтор, белгисиз.. Эмне дейбиз, маркумдун жаткан жери жайлуу, топурагы торко болсун! Ылайым ыйманы саламатта болуп, жанын Жаннатан берсин! Үй-бүлөсүнүн жана жакындарыны аза кайгысын тең бөлүшөбүз, кайрат кылыңыздар!  «КӨЧМӨНДӨР»ээ 88  2-август, 2014-жыл.

Жаркын талант, Кыргыз Улуттук Жазуучулар союзунун мүчөсү, Эл аралык Байдылда Сарногоев атындагы сыйлыктын ээси, Талас өрөөнүнүн чыгаан атуулу, айтылуу акын жана жазуучу Тургунбек БЕКБОЛОТОВ дүйнө салды. Ал Киров районунун Ак-Жар айылында 1948-жылы 12-декабрда төрөлгөн. Кыргыз Мамлекеттик Университетин бүтүргөн. Эмгек жолун Ак-Жар орто мектебинде мугалим болуудан баштап, кийин райондук гезитте кабарчы, башкы редактордун орун басары, Киров райондук Компартиясында инструктор, Киров атындагы колхоздо парткомдун катчысы болуп иштеген. Маркумдун жаткан жери жайлуу, топурагы торкодон болсун! Үй-бүлөсүнүн жана жакындарынын аза кайгысын тең бөлүшөбүз! «КӨЧМӨНДӨР»  23-декабрь, 2014-жыл.ээ 88

Кандай гана өкүнүчтүү, аянычтуу.. Бирок.. Ажалга, ооруга, анан капыстан келген каргашага, кырсыкка айла жок тура.. Жапжаш, жаркылгандаган кыргыздын кызыл гүлдөй кыздарынын бири, Кыргыз Республикасынын эмгек сиңирген артисти, Эл артисти Шахра Талипова эжекебиздин сүймөнчүк кызы, 42 жаштын кырындагы Гүлзат БАТЫРКАНОВА күнү кечээ күтүлбөгөн жол кырсыктын айынан опасыз бу дүйнө менен кош айтышып, оо дүйнө салып кете бериптир. Ырчы кыз 1973-жылы 7-июнда Токтогул районунун айтылуу Кетмен-Төбө айылында туулган. Акыркы мезгилдерде «Сармерден» теле-берүүсүн алып барып, өзгөчө таланты, шык-жөндөмү ого бетер ачылып, чыгармачыл жолунун чыйыры бекемделе баштаганы белгилүү болуп калган эле. Күтүлбөгөн кырсык Гүлзат кыздын өмүр баракчасын минтип алеки саатта жаап туруп, түбөлүккө чекит койуп койду.. Эмне дейт элек, Жараткандын жасаганына мойун сунбаска арга жок тура, а биз тирүүлөрдүн айтаар сөзү ушул эле, жаткан жери жайлуу, топурагы торкодон болсун!. Жакындарынын, үй-бүлөсүнүн, ага-тууган, дос-тааныштарынын аза кайгысын тең бөлүшөбүз! Жанын жаннаттан берсин!   «КӨЧМӨНДӨР»  2-январь, 2015-жыл.ээ 88

Бүгүн кыргыз эли жана маданияты оорду толгус дагы бир оор жоготууга учурады. Кыргыз көркөм өнөрүнүн көрүнүктүү өкүлү, 3-даражадагы «Манас» орденинин жана Токтогул атындагы мамлекеттик сыйлыктын ээси, Кыргыз эл сүрөтчүсү, таланттуу сүрөткер Жоомарт КАДЫРАЛИЕВ 69 жаш курагында узака созулган оорудан соң кайтыш болду. Жоомарт Асаналиевич 1946-жылы 18-июлда сары өзөн Чүй обулусуна караштуу Жайыл районундагы Сары-Булак айылында туулган. 1966-жылы Фрунзеги көркөм-сүрөт окуу жайын, андан кийин Маскөөдөгү Суриков атындагы көркөм-сүрөт академиясын бүтүргөн. Сүрөтчүнүн көрүнүктүү эмгектеринин бири 1995-жылы Таласта курулган «Манас» этногрофиялык комплексинин эскизи болуп саналат. Сүрөтчү өзүнүн өнөрүн негизинен Манас темасына багыттап, аны тынымсыз тереңдетүүгө арнаган. Ошондой эле комуз чертип, обон жазуу менен да алектенген. Сүрөткердин «Кыялымда» деген ыры 1987-жылы улуу талант Сүймөнкул Чокморовдун өнөрканасында «Эсимде» деген өзүнүн өмүр таржымалын камтыган картинасын тартып жаткан учурда жаралып, ырдын обонун да, сөзүн да ошондо жазып, кийинчерээк өзү ырдап чыккан. Сүрөттөгү жигиттин образын Сүймөнкулдун элеси аркылуу берип, «көрүнбөгөн балалык кездеги эңсөө, байчечекей сүйүү, жаштыктын аруу сезимдери ыр менен толукталды» деп түшүндүргөн.. Эл сүрөтчүсүнүн сөөгү 7-февраль күнү өзү туулган айылына коюлат. Ушуга байланыштуу маркумдун үй-бүлөсүнө, жакындарына жана дос-туугандарына, жалпы эле талантын сыйлап, баалаган күйөрмандарына терең кайгыруу менен көңүл айтабыз жана аза кайгысын тең бөлүшөбүз! Ылайым жаткан жериңиз жайлуу, топурагыңыз торкодон болуп, жаныңыз жаннаттан орун алсын ардактуу агайым жана урматтап сыйлаган менин устатым!. Кош УСТАТ!.  «КӨЧМӨНДӨР»  5-февраль, 2015-жыл.  ээ 88

******************************************************************************************************************

КЫЗЫЛ-ТУУ. КЫЗЫЛ-АСКЕР. 44-ҮЙ.

80-жылдардын башы. Фрунзе шаары. Кызыл-Аскер. Борбордун ушул аймагына сүйлөшүп алышкансып жалаң Кызыл-Туулуктар шагырап келип жашап алышканына таң калып койчумун.

Эртели-кеч ал жердеги аялдамадан түшүп ары-бери өткөндө жол боюндагы «добрый доктур байке» жашаган көк дарбазалуу 44-үйгө ар дайым башбага калмай адатым бар эле. Анткени ал үйдө «койундарына» жалгыз адам эмес бүтүндөй ааламды баатырган бир керемет үй-бүлө жашачу. Ошол доктур байкем көп өтпөй ашкере курч, акыйкатчыл, ак жүрөгүнүн айынан таштай каткан тоталитардык системанын тоңгон музуна туруштук бералбай, пайдасы аз партиялык «босстордун» курмандыгы болуп, кырчындай болгон 44 жашында жүрөгү кармап, оо дүйнө салып кете берген. Суук кабарды угаарым менен 44-үйгө учуп жетип барсам «кечээ эле Кызылтууга алып кетишкен, эртең жерге беришет» дешти. Аккөңүл, сөзмөр, ичине ээр токумдуу ат эмес кому менен төө баткан Асек байкемди акыркы сапарга узатууга үлгүрүп, топурак салып калдым.

Уул-кыздын урмат-сыйын эми-эми көрөөрдө улуу сапар атанып кеткен агатайым ал кезде азыркы менин курагыман туптуура жети жашка кичүү экен. Эми минтип Женевадан үнү каргылданган Жеңиш чалып атпайбы.. Аттиң арман, Асек байкени айтып койом, а бул сенин эмне кылганың Мелис? Сен деген азыр өлбөшүң керек эле да?! Өлүм өксүк, анын алдында баарыбыз алсызбыс, бирок сен ичине аалам баткан атаңдын тунук акылын, тайманбас көкжалдыгын жазбай тартып, атадан ашкан уул экениңди тастыктап, «эл уулу Эшимканов» деген легендага айланганыңды ким жокко чыгармак. А бирок эмне үчүн атаңдын аз жашап кеткен кейиштүү тагдырын туураганыңды бүтүндөй коомчулук жактырбай, ичибизден кан өтүп, нааразы болуп жатканыбызды сен сезип-туюп жаттың бекен Мелис? Эмнеге?..

Ооба, сени баш көтөртпөй шылдыңдашты, жалаа жабышты, бармактарынан соруп чыгып басмырлап жатышты. Себеби, эң башкы себеби сенин Мелис экениңди билип алышкан. Сени «сууга чөкпөйт, отко күйбөйт, болоттон курч жигитке боло берет» деп элестетип алышкан эси жок замандаштарың. А чынында сен ошондой эле болчусуң да, анан эмнеге мындай болуп кетти? Пендечилик кылып адашыштыбы, жаңылыштыбы, сенин деле адам экениңди аңдабай калыштыбы же атайын жасаштыбы, бирок эми айырмасы не? Эл үчүн жасаган эмгегиңди, билимдүүлүгүң менен бийиктигиңди көргүлөрү келбей, көрсө да көрмөксөн болгон «кургак бакалар» менен жалаң «бакырчаактар» өздөрүнүн «сасыган короосунан» чыгарбай камап, сагызгандай сайрай беришип, думуктуруп тынышпадыбы.

Бешиктен белиң чыгалекте белгилүү болуп, кырк жашка чыкпай кыргызды башкарууга аттандың. Көк-жалдыгыңды, курчтугуңду кумир тутуп, көтөргөн миң кырдуу идеаларыңа баа берип, баарын жыйыштырып салып, артыңдан калбай сага аралаш жүргөн он жыл ашык өмүрүмдүн ийне-жибине чейин изилдеп, өткөн күндөрүмө саресеп салып чексиз сыймактанып отурам. Нан албай «Асаба» алып жүрүп алгачкылардан «Бей-бечара» болгонумду, кийин Акайыч айный баштаганда чогуу саясый ачкачылык кармап, «Асабадагы» кеңсеңе үч күн чогуу түнөп, ошондо сөз таппай калгансып өлүм жөнүндө сүйлөшкөнүбүздү кантейин. Эл үчүн өмүрүн сайган маркум Шералы Назаркулов «Мелиске айтчы, мен да силер менен чогуу түнөйүн, сүйлөшө турган сөздөр көп эле» деп жалооруп суранган түнү шоруң каткан Шеке каза болуп калып, эртеси сага айтсам унчукпаганың менен үшкүрүгүңдүн таш жарганычы!.. Айыгышкан ажо жарышка чыгып, анын күүсү менен түндүк-түштүктү түрө кыдыртып келип, кызылдай саясатка «чылап» туруп мени аркырап ага баштаган «Агымга» салып жибердиң. Өзүң айткан «Агымдын» атактуу «костяктарына», жазмакер дөө-шааларына бат эле «сиңип», коюн колтук алышып, бир аз идирегим бар окшойт, этектерине эрмешкен бойдон аңды-дөңдү карабай шаркырап агып отуруп, «Агымдын» ташкыны басаңдап кумга сиңе баштаганда чилдей тарап, чачыраганга аргасыз болдук эле го. Ошол жүздөгөн «асаба-агымчыларың» азыр «сен кайдасың бул күндө мен кайдамын?» болгон менен алыс-жакыны билинбей эле аман-эсен жүрөбүз го?

Тагдыр тамашасы мени минтип акыркы «финишимди» Финдердин өлкөсүнө «ыргытып», алыстыгына гана астейдил каңырыгым түтөп, өпкөлөйм!.. Анткен менен канчалык алыс болсо да акыр бир күн «келем» деген чоң ишенич бар менде. А сенчи Мелис? Сен кайсы «өлкөгө» кеттиң? Ал «өлкө» кайда качат эле? Же «орун кабай калат» деп ойлодуңбу? Бир курдай катуу таңгалып, ары ачуулангандай түрүң менен кайсы бир чала-моңол «белгилүү» адамдын Ала-Арчадан орун сатып алып койгонун айтып келип, «түшүнбөйм, жан чыккан соң кандай, кайсы жерде жатканыңдын эмне айырмасы бар» дегениңди эстейм. Билем, дал ушундай нерселерге жаның кашайып, жаа бою качаар элең. Билем, чындык дегенде чыркырап, тегеренип кеткен чымындай жаның «чылгый» калыссыздыка чыдабады, жүрөгүң өрттөнүп, күйүп кетти, күйүп… Кантип айтабыз эми «Ала-Арчада жатууга акың жок» деп. Антип айтканга айлабыз, амалыбыз, аргабыз да жок. Мынакей, мынакей өмүр менен өлүмдүн ортосунан оргуп чыккан чыныгы «парадокс»!..

«Мелис дегендин баары эле тың чыкма болот окшойт» деген жакшынакай тилегим менен 2000-жылы уулду болгонумда биринчилерден болуп өзүңө сүйүнчүлөп чалып, «атын Мелис койсомбу деп атам Меке» десем, « мендей «бунтарь», «авантюристь» бала болушунан коркпосоң коё бер, каршы эмесмин» деп каткырып, кийин бир жолу «ушул кичинекей адашымдын үстүнө үй алып берсемби же астына аялбы?» деп тамашалап, борсулдап күлүп, ак дилиң менен айтып койгон ошол жылуу сөзүңө жыргап, өзүмчө «жарылып» кете жаздабадым беле? Он бир жашка чыккан ошол адашың Мелис азыр сенин өлгөнүңө ишенбей, кабырганы кайыштырып, кабагын чытып кайра-кайра сурайт. А мен болсо унчукпайм, угуп-көрүүдөн ажыраган дудуктай мелтиреп, ушул саптарды тизмектейм. Акыркы ирет былтыр 9-декабрда чалсам албадың, аз өтпөй кайра өзүң чалып кыска сүйлөштүк, адамкерчилик жөнүндө. Дегеле биз көп сүйлөшпөйт элек, кө-өп нерсени көз менен эле сүйлөшүп, көкүрөк түпкүрүндө көрүнбөгөн, абдан жакын, адамдык, билинбеген бийик байланышыбыз бар эмес беле. Кашайгырдыкы, кашайып ошол байланыш ойдо жок жерден минтип чорт үзүлдү да калды. Эх Жараткан, өлүмдүн улуктугуна жана өтө ырайымсыздыгына ар дайым даяр болуудан башка арга жок тура бизде! Кош эми Меке!. Жакканың чырак, мингениң бурак болсун!.. Кош досум!..  15-сентябрь, 2011-жыл.

Асыран АЙДАРАЛИЕВ, Финляндия, Сейнаеки шаары. 21.09.2011.ээ 23

 Өксүбөй кантип койосуң? Өксүйт экенсиң. Өрөпкүп, сыздайт экенсиң. Ошон үчүн Өмүрдүн бүткөн жери Өксүк тура.. Ал дегеле байкатпайт тура, айтып-дебейт тура, тандап-этпей эле чекебизден акырын «тырс» эттире чертип туруп каалаган убагында каалаган адамын алып кете берет тура.. Ажал ушундай азап тура, айттырбай келет тура.. Аттиң ай, Ат-тиң!.. Атпай Кыргыздын улуттук суусундугун бүтүн дүйнөгө таанытып, жөн эле таанытпастан тамшантып, суусап-чаңкаганын тып баскан кадимки кыргыз максым «Шоро» ишканасын негиздеген, дегеле адамдан башкача ар тараптуу, терең ой жүгүрткөн, айтканын сөзсүз аткарып, илгиртпей ишке ашырган чыгаан ишкер, эң башкысы жөпжөнөкөй мүнөзү бар, ашкере карапайым (Этнокомплекс Супара ) Таабалды ЭГЕМБЕРДИЕВ аттуу 64 жаш куракты эми гана аттаган атактуу агабыз күнү кечээ бу жалган дүйнө менен кош айтышып, арабыздан акырын гана чын дүйнө карай сапар тартып кете бериптир. “Узакка созулган оорудан кийин” деп атышат.. Оорубай эле жүргөнсүдү эле, опол тоодой иштерди жасап, какыраган сайларга суналган «Супараларды» салып гүлдөтүп, бош жаткан тоо боорлорун толуктап, жалаң ак боз үйлөр менен «бүрдөтүп», деги бир адам суктанаарлык жайларды куруп, жаны тынбай эле, жакшынакай жүргөнсүдү эле? Эки жыл мурун Италиядагы Сан-Марино деген өлкөдөн жолугуп, сагыныч-чер жаза бажакташа-бапылдап сүйлөштүк эле, салабаттуу ойлорун, не бир сонун келечек долбоорлорун угуп, акыл-паразатына «тунуп», ичимен ишмердүүлүгүнө ийгилик каалап, кайра-кайра ыраазы болгонум бар эле. Финдердин жашоосуна катуу кызыкканын, убакыт таап сөзсүз келээрин, алардын токой-черин аралап балык уулоого куштар экенин айтып, “дайар туруп тосуп ал иним” деп бажактай күлүп далыман таптады эле. Андан аз өтпөй аалам кыргыздары менен өткөргөн «Көч Байланышыма» келип, анда дагы бир жолу эскерип, “аз калды иним, буйурса барып калам” деди эле.. Эми кайдаан? Баары калды, балыгы да калды, балык эмес сумсайып, ээсин жоготуп «Супарасы» да калды, шору катып күпүлдөгөн «Шоросу» да калды. Болду! Өмүр! Өлүм! Өксүк менен ушинтип бойосу да канды! Айтаарыбыз эмне, дээрибиз ушул эле, аз жана ар дайым окшош. Башка сөз да жок, сөз таппайбыз да айталбайбыз. Алтындайагабыздын арты кайрылуу болуп, топурагы торкодон, жаткан жери жайлуу болсун! Ылайым Жараткан жанын Жаннаттан берсин! Үй-бүлөсүнө, дос, тааныш-жакын туугандарына жана эбегейсиз зор кызмат кылып кеткен уйуткулуу элине терең кайгыруу менен көңүл айтып, аза кайгысын тең бөлүшөбүз! Кош Залкар, кош болуңуз!  «КӨЧМӨНДӨР»  16-май, 2015-жыл.

ээ 5

Кырсыкты кайдан деп болобу? Кыргыз Республикасынын Эл артисти, эл сүймөнчүгүнө айланган театр жана киноактеру, бир нече обондордун автору 68 жаш курактагы агабыз Мукамбет ТОКТОБАЕВДИ бүгүн түшкө маал машина уруп кетип, күтүүсүз каза болуп калганы тууралуу суук кабар тарады. Бири кем дүйнө деген ушул экен. Кыргыз маданияты менен киносуна опол тоодой эмгеги сиңген, ат көтөргүс салым кошкон, дагы да тынбай кошуп келе жаткан улуу муундагы сахна жана кино чеберлеринин анбашы болуп жүргөн таланттуу аксакалыбыздан ушинтип айрылып, алаканды шак койуп отуруп калдык. Мукамбет ага 1947-жылы Жети-Өгүз районунун Барскоон айылында туулган. 1967-жылы Москвадагы Луначарский атындагы Театр өнөр институтуна тапшырып, 1972-жылы аталган окуу жайды аяктаган.

Окуудан кийин эле Ош драма театрында, Туңгуч жаштар театрында, Токтоболот Абдымомунов атындагы кыргыз мамлекеттик драма театрында иштеген. Кыргыз сахнасында кыргыз драматургдарын калеминен жаралган Тейитбек (К. Жантөшев, “Курманбек”), Токтогул (Б. Жакиев, “Миң кыял”),Осмонкул (К. Маликов, “Осмонкул”), Машырбек, Мажит (Т. Абдумомунов, “Машырбек үйлөнөт”, “Жарыктык карыларым”), Танабай (Ч. Айтматов, “Танабай Бакасов”), Семетейдин (Ж.Садыков, «Манастын уулу Семетей») ролун аткарган. Андан сырткары дүйнөлүк драматургияда Думана (М. Карим, Ай тутулган түндө», Лопахин (А. П. Чехов, «Алчалуу бак»), Король Лирди (У.Шекспир, “Король Лир”) ойногон.

Ал эми кино «Фудзиямадагы кадыр түн”, «Чиркин өмүр», «Айыл өкмөтү», «Сокур кемпир көрөгөч», “Президент менен бомж» тасмаларына тартылган.
Мындан тышкары Эл аралык аренада Россия менен АКШ биргелешип тарткан “Взять Тарантину!” аттуу тасмасына түшкөн.

Улуу муундагы актерлордун ичинен Мукамбет Токтобаевге бүгүнкү күндүн режиссерлору тарабынан киного тартылуу үчүн өтө көптөгөн сунуштар түшүп келгенин баса белгилеп, эсиңиздерге сала кеткенибиз ашыкча болбос..

Эмне демекпиз? Кырсык менен ажалга айла жок экенин жакшы билебиз. Жараткандын жазганы ушундай. Андыктан таланттуу актер агабыздын жаткан жери жайлуу, топурагы торкодон болсун дейбиз жана үй-бүлөсүнө, жакындарына, дос-тааныштарына, эң башкысы башын сайып кызмат кылып келген эл-журтуна терең кайгыруу менен көңүл айтабыз! Арты кайрылуу болсун!. «КӨЧМӨНДӨР»   30-июль, 2015-жыл.
ээ 5

Бүгүн 7-сентябрда кыргыз кыйырына таанымал, коомдук жана мамлекеттик ишмер, Кыргыз Эл Баатыры Турдакун УСУБАЛИЕВ 96 жаш курагында узак оорудан кийин кайтыш болду. Турдакун Усубалиев Кыргызстандын 1-катчысы болуп тээ 1961-жылдан баштап 1985-жылга чейин, тагыраак айтканда, дээрлик 24 жыл, чейрек кылым өлкөнү былк эттирбей башкарган.

Аксакал 1919-жылы Нарын обулусунун Кочкор районуна караштуу Теңдик айылында туулган.1941-жылы – Фрунзедеги мугалимдер институтун бүтүргөн жана ошол эле жылы партиялык карьерасын баштап, Улуу Ата-Мекендик согуш бүтөр жылы Маскөөгө, КПСС Борбордук комитетине инструктор болуп иштеген. Андан соң элине кайтып келип «Советтик Кыргызстан» гезитинин редакторунан Кыргызстан Компартиясынын Борбордук комитетинин 1-катчысына чейин көтөрүлгөн. Ал Кыргызстанды башкарууга, анын партиялык жетекчиси болуп 1961-жылы келген. Кандай болгон күндө дагы бир өлкөнү чейрек кылымга жете башкарып, өзү да өрнөктүү өмүр сүрүп, кылымды кырдап жашап, өзүнө, элине эбегейсиз зор эстелик тургузуп кетти. Эмгегиңиз ар дайым элдин эсинде Турдакун ата, жаткан жериңиз жайлуу, топурагыңыз торкодон болсун! «Көчмөндөр!» 07.09.2015.       ээ 61

Бүгүн эртең менен Кыргыз Эл жазуучусу, драматург жана белгилүү коомдук ишмер Казат АКМАТОВ 74 жаш курагында каза болгону тууралуу кабар тарады. Жазуучу мамлекеттик Токтогул атындагы, бүткүл сойуздук Николай Островский атындагы сыйлыктын жана «Манас-1000» төш белгисинин (медаль) ээси. 1990-жылы айтылуу КДК ны (Кыргызстан Демократиялык Кыймылы) негиздегендердин ана башында турган. 1990-1995—жылдары КР Жогорку Кеңешинин биринчи чакырылышынын (легендарлуу парламент) депутаты болгон. Быйыл Эл жазуучусу Казат Акматовго «Кыргыз Эл Баатыры» наамын тапшырууга сунуштама даярдап жатышканы айтылат. Казат Акматов 1941-жылы Ысык-Көл обулусуна караштуу Бостери айылында туулган. Анын «Күндү айланган жылдар», «Мезгил», «Архат» аттуу романдары окурмандардын калың катмарына белгилүү. Ушуга байланыштуу маркумдун үй-бүлөсүнө, жакындарына, бир-тууган досторуна терең кайгыруу менен көңүл айтып, аза кайгысын тең бөлүшөбүз! Жаткан жериңиз жайлуу болсун, Казат ага! «Көчмөндөр»  14.09.2015.

Казат Акматов

Кыргыз Улуттук Жазуучулар сойузунун мүчөсү, Кыргызстан Жаштар сыйлыгынын ээси, таланттуу акын Барчынбек БУГУБАЕВДИН мезгилсиз жарык дүйнө менен кош айтышканын угуп кайгырып турабыз. Акын 1963-жылы 15-майда Кочкор районундагы Көк-Жар айылында туулган. 1988-жылы Кыргыз мамлекеттик университетинин филология факультетин бүтүргөндөн кийин көптөгөн жылдар бойу журналистика тармагында эмгектенген. Өзүнүн оомалуу-төкмөлүү кыска жашоосунда «Ак бороон», «Адамзатка кайрылуу» деп аталган ыр жыйнактарын чыгаруу менен кыргыз поэзиясында өз жолу бар талантуу акын катары белгилүү болгон. Жалпы эле чыгармачыл адамдарды чарпып өткөн өлкөдөгү жумушсуздук, бийликтин кайдыгердиги, тагдырдын татаал соккулары акынды да айаган эмес. Бирок ал акын катары абийир менен, ар-намыс менен жашап өттү десек жаңылбайбыз. Акын оргу-баргы, бала кыйал, барбалаңдаган көл мүнөзү менен досторунун, замандаштарынын, окурмандарынын эстеринде түбөлүккө калат деген ойдобуз. Биз дагы маркумдун үй-бүлөсүнө, бир туугандарына, жакын досторуна терең кайгыруу менен көңүл айтып, аза кайгыларын тең бөлүшөбүз. Акындын жаткан жери жайлуу, топурагы торко болсун! «Көчмөндөр» 18.09.2015.

ээ 21 б

Кыргыздын накта классикасына айланган «Сары-Ой», «Эне жөнүндө баллада», «Күйдүм чок, «Сары-Челек» аттуу керемет ырларынын мыкты аткаруучусу, элибиздин тенор үндүү алгачкы ырчыларынын бири, Кыргыз Эл артисти, дагы бир талантыбыз Эрмек МОЙДУНОВ күнү кечээ дүйнө салды. Таланттуу аткаруучу 1944-жылы 10-августта Ош облусунун Кара-Суу районуна караштуу Жапалак айылында төрөлгөн. Ырчы беш жашында эле ата-энесинен айрылып, томолой жетим калып, балдар үйүндө тарбийаланып чоңойгон. Кийин Токмок шаарындагы кесиптик окуу жайды бүтүрүп, 1962-жылы Фрунзе шаарындагы Муратаалы Күрөңкеев атындагы музыкалык окуу жайга тапшырып, андан соң 1977-жылы Бүбүсара Бейшеналиева атындагы искусство институтун айактаган. Эл артисти кырчындай кезинен, 21 жашында Кыргыз филармонийасына келип кирип, айтылуу залкарлар Рыспай Абдыкадыров, Зейнеп Шакеева, Гүлмайрам Момушевалар сыйактуу чыныгы элдик таланттар менен эмгек жолун баштап, эриш-аркак ээрчишип, алардан таалим-тарбийа алып, тажрыйба топтоп, ушундай даражага өз күчү, ак эмгеги менен өсүп жетилген. Эмнегедир кыргызды кыргыз кылып кармап турган каймактары сүйлөшүп алгандай биринин артынан бири ээрчип кетип, кайдадыр көчүп жаткандай элес калтырчу болду. Майдаланып кетпесек экен, Манастын урпактары. Жараткан элибизди жакшы күндөрдөн айырбасын деп тилейли. Ал эми маркум Эрмек агабыздын жаткан жери жайлуу, топурагы торкодон болсун демекчибиз, үй-бүлөсүнө жана жакындарына, элине терең кайгыруу менен көңүл айтып, аза кайгысын тең бөлүшөбүз!
«Көчмөндөр» 18.09.2015.ээ 21 в

Feb 14

Эл сүрөтчүсүн эскерип..

Posted on by

******************************************************************************************************************

Кыргыз Эл сүрөтчүсү, «Токтогул» атындагы мамлекеттик сыйлыктын жана 3-даражадагы «Манас» орденинин ээси Жоомарт КАДЫРАЛИЕВ.

Кыргыз Эл сүрөтчүсү, «Токтогул» атындагы мамлекеттик сыйлыктын жана 3-даражадагы «Манас» орденинин ээси Жоомарт КАДЫРАЛИЕВ.

КЕРЕМЕТ ЭМГЕК ЭМНЕГЕ БААЛАНБАДЫ ЖЕ КӨМҮСКӨДӨ КАЛГАН КӨРКӨМ ДҮЙНӨ!

«Өмүр бизден бизден өтүп кетсе, эл эмгектен эскерсин!.»
Аалы Токомбаев (Балка)

1981-жылы Фрунзедеги Семен Афанасьевич Чуйков атындагы Кыргыз Мамлекеттик көркөм-сүрөт окуу жайына тапшырып, окуум бүтөөр-бүткүчө ошол окуу жайдын жатаканасында жашап калдым. Кийинки жылы эле ал жатаканабызга бейишке чыккыр, ушул эскерүүнү багыштап жаткан агайым, устатым, Кыргыз Эл сүрөтчүсү Жоомарт Асаналиевич Кадыралиев жатакана башчы (тарбиячы) болуп келип калды., Бирок ал өзү деле ошол жатакананын экинчи кабатындагы бир бөлмөдө үй-бүлөсү менен жашайт эле. Ал кезде окуу жайда иштеген үй-жайы жок бир катар мугалим-сүрөтчүлөр жатаканада турушчу. Окуу жайды бүтүп кеткиче ал киши менен эриш-аркак жакын мамиледе болуп, ар кандай кеңештерин угуп, тарбия-таалимин тынбай алып жүрдүм. Агайдын өзүнүн жеке өнөрканасы дагы төртүнчү кабатта, ошол кабаттагы мен жашаган бөлмөнүн так маңдайында болчу. Ошол өнөркана аталган чакан 42-бөлмөсүндө күндөп-түндөп бош убактысынын баарын чыгармачылыгы менен алектенип өткөрөөр эле. Студенттик кеңештин мүчөсү болгондуктан кээ бир учурда өзүнө тийиштүү жумуштарынын баарын бизге тапшырып койчу дагы өнөрканасын ичинен бекитип алып күндөп-түндөп чыкпай иштей берчү. Далай ирет ошол бөлмөдө агайдын келечек пландары тууралуу, улуу Манас бабабызга болгон терең ишеничи менен таазимин угуп, басса да, турса да Манас бабабызды барктап, туу тутуп, оозунан түк түшүрбөй айтып жүргөнүн ошол окуу жайда жүргөнүмдө эле түшүнүп, баа берип, ичимден астейдил ыраазы болчумун. Кийин окууну бүткөндөн кийин да кез-кез жолугуп калганда төгүлүп-чачылып, бапылдаган баалуу кеңеш, акыл-насааттарын угуп жүрдүм. Баягыдай эле мүнөзү, сөзүнүн башында, ортосунда, аягында айтылуу Манас атанын ысымы менен башталып, Манас атанын ысымы менен бүткөргөнү, Манас бабабызды даңазалап, келечек жаш муундарыбыз үчүн калтыра турган керемет чыгарма жаратуу максаты бар экенин тажабай айта берээр эле.

Аттиң дебеске арга жок, ошондой улуу максатын ишке ашыруу үчүн белсенип киришип, ал гана эмес аны жарым-жартылай бүтүрүп да койгон. Бирок сүрөтчүнүн ошол эмгегин баалап, барктап, маани берип, түшүнүп, колдоого албай койушпадыбы кашайган шалаакы кыргыз чоңдору. Кыргыздын маданиятын, көөнөрбөс көркөм чыгармасын, руханий байлык боло турган табылгыс керемет баалуулуктарынан ныпым кабары жок кайдыгер, эсирип көпкөн  аткаминээрлерибиздин айынан ошол керемет эмгеги өзүнүн өнөрканасында гана чаң басып кала берди сыяктанат.

Аз мурун «Көк Асаба» гезитине жарыя болгон чакан бир макаланын үзүндүсүн окуп калдым. Анда Эл сүрөтчүсү Жоомарт Кадыралиевдин энеси Гүлайым апанын айтканын Гүлсина Өмүрбекова деген эжеке мындай деп эскерип жазыптыр. «Жоомарт боюмда бар кез. Түшүмдө Жылуу булактын көзүндө отурган экемин. Жогору жактан топ атчандар көрүнүп калды. Мени көрүп, ылдыйлап түшүп келишти. Мен апкаарып, сүрдөп кеттим. Манас… Манас Аталар экен дегендей түшүнүк болду. Аттары да абдан чоң, туяктары эле кемегенин ордундай, өздөрү болсо абдан зор кишилер экен, нурунан көз уялат. «Балам, тилегиң кабыл болсун! Аман-эсен көз жарып ал, уулуңду жакшы бак, биз кайрылып келебиз» деп жүрүп кетишти. Андан кийин, ошол аталардын колдоосу, тилек, батасы менен Жоомартым жарык дүйнөгө келди» деп эскергени айтылыптыр. Бул кашкайган чындык болсо керек, себеби сүрөтчү Жоомарт Кадыралиев ичи менен сырты, бүтүндөй жан дүйнөсү, жүрөгү Манас деп согуп, бабабыз Айкөл Манасты туу тутуп жашаган адам болчу.

ээ 852000-жылдардын башынан тартып Жоомарт агай менен болгон байланышым өзгөчө боло баштады. Ал кезде мен «Агым» гезитинде кабарчы болуп иштеп калгам. Ошол кездеги борбордук аянтта көпчүлүк элдин купулуна толбой, анча жага бербеген, ал эмес элдин кыжырын келтирип, ар түрдүү терс пикир жаратып жүргөн айтылуу «Эркиндик статуеткасы» (Канаттуу аял) туураалуу коомчулуктун каршы көз караштагы ой-пикирлерин топтоп, кошумча сунуштарды байма-бай айтып, гезит кеңсесине белгилүү маданият ишмерлеринин чогултуп, алардын катышуусундагы «Тегерек үстөлдөрдү» уйуштуруп, борбордук аянтта Манас атабыздын айкели туруш керек экендиги туураалуу көптөгөн иш чараларды өткөрө баштаган элем. Аныбыз анча майнап деле бербеди, Акаевдин да, Бакиевдин да бийлиги андай аракетибизди угуп, көңүл бөлүп, аянтта турган ал аялды (коомчулукта ал статуэтканы ачык шылдыңдап «жумуртка баскан аял» деп атап калышкан) алып салууга эрктери жеткен жок, эрктери тургай тоготуп да койушпады, кымындай дагы аракет болгон эмес..

ээ 85Ошондой күндөрдүн биринде ал учурдагы ажо Аскар Акаев Кытайга расмий иш сапар менен барып калат. Аны котолоп коштогон жайнаган аткаминээрлердин арасына Жоомарт Кадыралиев да кошулуп барып калыптыр. Анда ал кыргыз сүрөтчүлөр кошуунун жетектеп турган. Ошондогу Жоомарт агайдын президент Акаев менен Кытайга барганын өзүнүн айтып бергени бойунча жазып алып, атайын макала кылып «Агымга» чыгарганым бар, бирок андагы айткандары азыр толук эсимде деле калбаптыр. Эсимдегиси ушул, Аскар Акаев баш болгон кыргыз делегациясын ошол мезгилдеги Кытай мамлекетинин жетекчиси Цзян Цзэминь бир кездеги атактуу Тан Империясына (618-907) караштуу, анын борбору делип жүргөн Сиан шаарына алып барат. Дал ошол жердеги сегиз миң жоокерден турган ээ 85Циндин Терракталык армиясы деп аталган шумдуктай Музейди көрүшөт. Мындай кереметти көрүп оозун ачкан академик Аскар Акаев дароо эле Жоомарт Кадыралиевди өзүнө чакыртат. Сүрөтчү жанына келээри менен Кытай башчысынын көзүнчө «Жоомарт Асаналиевич, сиз качан кыргыздарга ушундай керемет чыгарма тартуулайсыз, тагыраагы Манас атабызды кырк чоросу менен кошуп качан момундай монументалдык тарыхый-архитектуралык эстелигин борборго тургусасыз?» деген күтүүсүз суроосун узатат. Өлкө башчысынын өз оозунан мындайды эч күтпөгөн сүрөтчү дал ошол жерден эле оң колун жүрөгүнө койуп туруп «буйурса мекенибизге, Бишкек шаарына жетээрим менен ушул улуу ишти баштайм, мүмкүн болушунча тез арада бүтүрүп, эскизин сизге көрсөтүүгө убада берем Аскар Акаевич» деп убада берет. Түшкө кирбес мындай окуяны укканда ичимден өзүмчө кобурап, ант берип жибердим деген эле. Кытайдан келээри менен Кыргыз сүрөтчүлөр кошуунунун милдетин башка адамга тапшырып берет дагы ажо Аскар Акаевдин айткан тапшырмасын аткарууга баш-оту менен киришет. Азыр агайдын ал өнөркасы эмне болду билбейм, ЦУМ дун сол тарабындагы көп кабат үйлөрдүн биринин чатырында жайгашкан кыргыздын дагы бир мыкты чыкма таланттуу уулу, атактуу актер, Эл сүрөтчүсү Сүймөнкул Чокморовдун татынакай, чакан өнөрканасы боло турган.

«Манас Ордо» долбоорундагы айкел-эскиздерден бир көрүнүш.

«Манас Ордо» долбоорундагы айкел-эскиздерден бир көрүнүш.

Ошол өнөрканасын Сүкөбүз көзү тирүү кезинде Жоомарт агайга белек катары берип кеткен экен. Мына дал ушул өнөрканада «Манас ордосу» деп аталган уникалдуу долбоор, тарыхый архитектуралык монументалдык эстеликтин эскизин жасап баштайт. Ал долбоор болжолу Бишкектин борбору болгон Ала-Тоо аянтына, тагыраагы азыркы тарых музей турган жерге жайгашмак. Жарым ай түрүндө жасалган музейдин имаратынын үстүнө кырка тизилген Манастын кырк чоросунун айкелдери жайгашып, чок ортосунда Манас баатырдын өзүнүн айкели жана жанында эң мыкты, ишеничтүү делген Алмамбет, Чубак баш болгон жети чоросунун айкелдери турмак. Аларды жандай жайгашкан сол тарабында куштун пири Алп кара куш, оң тарабында иттин пири Кумайыктын элестери түшүрүлмөк.

Эл сүрөтчүсү иш үстүндө.

Эл сүрөтчүсү иш үстүндө.

Сүрөтчүнүн айтымында Манастын кырк чоросунун айкелдерин азыркы кыргыздын мыкты чыкмарынын, түрдүү кесиптеги таланттарынын жана эл сыймыгына татыган уулдарынын образ-келбеттеринен эле алып жасалмак. Ал эмес ал жердеги Манастын ар бир чоросунун айкелин жасатууга кеткен чыгымды өлкөбүздүн ар бир районун бирден алып, каржылоого милдеттендирип койуу талабы да айтылып жүргөн. Көптөгөн аттуу-баштуу адамдар ошол ойду туура көрүп, колдоп жүрүшкөнүн уккан жайым бар. Негизинен чындап эле бардык жагынан алганда өтө уникалдуу, келечектүү, улут үчүн таасирлүү мыкты долбоор эле..

Эл сүрөтчүсү Жоомарт КАДЫРАЛИЕВ жазуучу Көчкөн САКТАНОВ менен. 2004-жыл, апрель.

Эл сүрөтчүсү Жоомарт КАДЫРАЛИЕВ жазуучу Көчкөн САКТАНОВ менен. 2004-жыл, апрель.

Музейдин оң тарабындагы каалгасы «Алтын дарбаза» деп аталып музейге келген көрүүчүлөр ошол оң тараптагы дарбаза аркылуу музейге кирип, шашпай таанышып жүрүп отурушуп сол тарабындагы «Күмүш дарбаза» деп аталган каалгадан чыгышмак. Музейге толугу менен Манас баатыр, манасчылар жана эпос тууралуу экспонаттар койулушу шартталмак. Кыскасы агайымдын безилдеп, кай жерде болбосун какшап жүргөн далай сөздөрүнүн көбү кашайып эсимден чыгап кетиптир, бирок «элим үчүн улуу эмгек жасайм» деп ак эткенден так этип, далбастап жүгүрүп жүргөн элеси, ак дилдүү аракети күнү бүгүн да көз алдымда, кадимкидей эсимде.

Осмонакун Ибраимов.

Осмонакун ИБРАИМОВ.

Эл үчүн жасала турган андай мыкты долбоорго ким кыянаттык кылды жана эмне тоскоолдук болду? Эмне болсун, баягы эле кара баскан кайдыгерлик, кыргыздын канында тынбай агып турган ичи тардык менен көралбастык. Долбоордун эскизи толук даяр болуп калганда сүрөтчү ажо Аскар Акаевге кирип, анын айткан тапшырмасы тууралуу өзүнө бир ооз да болсо жеткирип, далилдеп түшүндүрүп берсем деген тилеги таш каап, улам кийинкиге жылып, түпсүз тоскоолдуктарга туш боло берип, ажонун кабыл алуусуна кирбей калган. Андай мүмкүнчүлүктөн ошол маанилүү ишке түздөн-түз тиешеси бар ажонун айланасындагы арыжок бир үлкөн аткаминээрдин атайын эле бут тосуп койгонунан, ошонун азабынан ажого кире албай калганын өкүнүү менен кайра-кайра айтып жүрчү эле. Ошондой күндөрдүн биринде, үмүтү али да үзүлбөй  жүргөндө Акаевдин бийлиги кокустан алмашып кетип, сүрөтчүгө тикелей тапшырма берип, мазар сыйактуу ыйык жерден берген анты, ошол антты аткарууга түздөн-түз тиешеси бар, өзүнүн бийик даражасы аркылуу жардамын берет деп ишенип жүргөн ажосу аз өтпөй өз эл-жеринен безип, орустарды беттеп, куйругун түйүп качып кете берди.

Ошол кездеги Конституциялык соттун төрайымы Чолпон БАЕКОВА да сүрөтчүнүн өнөрканасына атайын башбагып, жактырып, "Акаевге кирип, сөзсүз айтам" деген айбаттуу убадасын берип кеткен эле. 2003-жыл, март айы.

Ошол кездеги Конституциялык соттун төрайымы Чолпон БАЕКОВА дагы сүрөтчүнүн өнөрканасына атайын башбагып, жактырып, баарыбызга угуза “Акаевге кирип, сөзсүз айтам” деген айбаттуу убадасын берип кеткен эле. 2003-жыл, март айы.

Ачыгын айтканда Акаев Кытайдан келээри менен менен ал айкелдер тууралуу тапшырмасын ошол кездеги КР мамлекеттик катчысы Осмонакун Ибраимовго тапшырган экен. Дал ошол Осоке ортодо ар кандай болбогон шылтоолорду айтып, ойноп, сүрөтчүнүн Акаевге кирип жолугуусуна тымызын каршы болуп, киргизбей, жолуктурбай койгонун өз оозунан далай эле уккам. Менимче мындай маалыматты сүрөтчүнүн өзүнүн айланасындагы кесиптештери, жакын санаалаштырынын көбү билет. Менмен деген маданият, адабият, коомдук ишмерлер, бийликтеги аттуу-баштуу үлкөн адамдардын далайы атайын барып долбоордун эскизин тамшануу менен көрүп, кызыгып, жакшы баа берип, жактырып, “колдон келген жардамыбызды беребиз” деп кеткендерине мен деле көп күбө болуп жүрдүм. Бирок, эң өкүнүчтүүсү, бири дагы анын артынан түшүп, сөзүнө туруп, айткандарын аткарышкан дагы, аракет кылышкан дагы жок. Ооз учунан эле опулдап сүйлөп, күйүмүш болуп күпүлдөп койушканы менен эртеси эле эстерине «жара» чыга берип, жабылуу аяк жабылуу бойдон калып кетти. Мына, эми минтип кечээ жакында эле Манас атабыз үчүн кан-жанын берүүгө даярмын деп жашап жүргөн элинин чыныгы мекенчил уулу, дагы бир кайталангыс талант, сүрөткер агабыз Жоомарт Асаналиевич баарынан тажап, чарчап, чындыктын жок экенине толук ишенгендей кол шилтеп, жалган дүйнөнү чанып, чын дүйнөнү көздөй эртелеп кете берди. Эми анын күндөп-түндөп, жылдап уйку көрбөй жасап баштаган эмгегин, Манас тууралуу уникалдуу долбоорун ким улантмак эле, ошол турган жеринде чаң басып тура берип, акырындык менен андай табылга, долбоор таптакыр өчүп жок болот эмеспи..

Асыран АЙДАРАЛИЕВ. Эркин журналист.
Финляндия, Келсинки шаары. 13.02.2015.

Jan 27

Эмне жыттанат?

Posted on by

*****************************************************************************************************************

ээ 85
ӨЗҮНҮН ЭЛИ ҮЧҮН ЖАСАГАН УШУНДАЙ МЫКТЫ «КЫЛЫГЫ» ҮЧҮН МЫКААЧЫЛЫК
МЕНЕН ӨЛТҮРҮЛГӨН МУАММАР КАДДАФИ..

*****************************************

1. Бензин суудан дагы арзан. 1 литр бензин — 0,14 $.
2. Жаңы үйлөнгөн жаш үй-бүлөгө үй сатып алуу үчүн 64 000 $ белек катары берилип турган.
3. Билим берүү, саламаттык сактоо тармагы толук бойдон акысыз эле.
4. Ар бир үй-бүлө мүчөсүнө мамлекет жыл сайын 1000 $ дотация төлөп берип турган.
5. Жумушсуздарга жөлөк пул — 730 $ АКШ доллары.
6. НАТО нун аскердик базасын бул өлкөдө жаап салышкан.
7. Жөнөкөй медайымдын айлык акысы — 1000 $ АКШ доллары.
8. Ар бир жаңы төрөлгөн ымыркайга 7000 $ төлөнүп берип турган.
9. Жеке ишкана ачкандарга бир жолку материалдык жардам катары — 20 000 $ доллар берилчү.
10. Чоң көлөмдөгү салык жана ашыкча акча чогултууга тыйуу салынган.
11. ИДП (ички дүң продукция) көлөмү ар бир жанга — 14 192 $ АКШ долларын түзгөн.
12. Чет өлкөдөн билим алып, тажрыйба топтогондор – мамлекет эсебинен каржыланган.
13. Көп балалуу үй-бүлөлөр үчүн азык-түлүктөр арзандатылган атайын дүкөндөр иштеп турчу.
14. Мөөнөтү өтүп кеткен азык-түлүктөрдү саткандарга – чоң көлөмдөгү айыптар салынган жана атайын полициялык кызматтын көзөмөлүндө болгон.
15. Бекер дарылар менен камсыз кылган аптекалардын бөлүгү иштеген.
16. Дарыны мыйзамсыз жазап саткандарга – өлүм жаза киргизилген.
17. Жашаган үйлөргө акча (кварплата) төлөнбөйт – алынып салынган.
18. Ливиялыктар үчүн электр энергиясы бекер эле. Акча төлөнбөгөн.
19. Спирт ичимдиктерин сатууга жана ичүүгө тыйуу салынган — «сухой закон».
20. Үй жана автомашина алуу үчүн кредиттерге  — бир тыйын да кошулган эмес, 0 %.
21. Риэлторлук кызматка таптакыр тыйуу салынган.
22. Автомашина алгандардын 50% пайызга чейинкисин мамлекет төлөйт, элдик жоокерлердин курамында кызмат кылгандарга — 65% жеңилдик берилген эле.
23. Бийликке келээри менен Каддафи эл аралык корпорациялардын бирин калтырбай өлкөсүнөн айдап чыккан.

Ушул адамдын бийлигинин учурунда гана Ливиядагы каралар адам укугуна накта ээ болушкан.
Каддафинин кырк жылдык башкаруусунда Ливия үч эседен ашык өркүндөп-өскөн.
Балдардын өлүмү дээрлик тогуз эсеге азайган.
Калктын орточо жашоосу бул өлкөдө 51,5 жаштан 74,5 жашка узарган.
Муаммар Каддафи Ливияны дүйнөлүк банк системасынан чыгаруу чечимин кабыл алган жана мындай кадамды дагы 12 араб өлкөлөрү колдоого алышкан..

Орусчадан которгон Асыран АЙДАРАЛИЕВ. Келсинки шаары, 26.01.2015.

Jan 21

Түйшүк..

Posted on by

ээ 83Мирзохалим КАРИМОВ. 1952-жылы Тажик ССРинин Жерге-Тал районунун Бүтөө-Көл айлында туулган. 1983-жылы Кыргыз мамлекеттик университетинин филология факультетинин журналистика бөлүмүн бүтүргөн. Мирзохалим «Мажүрүм тал», «Кыя жолдор» аттуу повесть жана аңгемелер жыйнагынын автору.

МЕНИН НАЧАЛНИГИМ КИМ?

Туура он жылдан кийин жүк ташуучу автобазадан чыгып, бөтөн жайга орношууга туура келди. Ар дайым үйдөн оолактап, алыс сапарга шашылып жүргөн жаным, эми айына 300 сомдон маяна таап бере турган көк кашка «ЗИЛим» менен коштошууга аргасыз болдум. Сөздүн ток этер жерин айтканда, туугандар, аялым күн сайын сүйлөнө берип, жүрөгүмдүн үшүн алды. «Элге окшоп бир начальниктин эле жеңил машинасында иштесең болот го?» деп, кулак-мээмди жеп, тынчымды алды. Акырында «ач кулактан тынч кулак» жүрөйүнчү деген бүтүмгө келип, автобазадан бошодум. Кадрлар бөлүмүнөн эмгек китепчемди алып чыккандан кийин гаражга кире бериш жердеги «Ардак тактада» көп жылдардан бери чапталып турган сүрөтүм менен армандуу коштоштум. Мына ошондо, сүрөтүм: «Кетпей эле иштеп жүрө бербейсиңби? Сен кетсең менин акыбалым эмне болот?» дегендей капалуу тигилип тургансыды мага. Мен ичимди ит талагандай, көзүмдү чып жумуп, ары карай басып кете бердим. Жолдо келатып: «Анчалык нааразы болсоң үйгө барып, арызыңды аялыңа айткын» — дедим сүрөтүмө.

Антип-минтип жүргөнүмчө арадан он беш күн өтүп кетти. Акырында кудай жалгап, шаардагы чакан мекемелердин бирине араңдан зорго жумушка орноштум. Зыңкылдаган жапжаңы «Волганын» шоферу үч эле ай иштеп, бул мекемеден чыгып кеткен экен. Анын эмне үчүн үч эле ай иштеп кете бергенине кызыгып, бирөөдөн сураган жокмун. Машина эски десең, андай эмес. Начальник да анчейин жаман киши эместей сыяктанат. Айран калдым…
Начальнигимдин жашы элүүдөн өтүп калган, оозу оймоктой кичине, далысы кууш, ийрейген арык гана киши. Мага жасаган мамилеси да жылуу. Өзүн жөнөкөй алып жүргөн карапайым адам. Бирок, туугандар, мен эми эле аны менен үйүр алып калган убакта, үч уктаса түшкө кирбеген өзгөрүү болду: кадырман начальнигимди башка жакка которуп жиберишип, анын ордуна түнт, адам менен ачылып-жазылып сүйлөшүүнү каалабаган кыйык, узун бойлуу дардайган киши келип олтурду. Эртең менен үйүнө келсем саламымды дурусураак алик албады. Машинанын арткы орундугуна чалкалай олтуруп, «кеттик» деген таризде тамагын кырып, кызыктай жөтөлүп койду. Кечинде да жумуштан чыккандан кийин үн катпастан башын ийкемиш болуп, көөдөнүн өйдө көтөргөн бойдон короосуна кирип кетти.

Күндөрдүн биринде жаңы начальнигим жумуштан кийин үйүнө эмес, бөтөн көчөдөгү үйлөрдүн бирине баштап келип, машинаны токтотту. Эшикте үч сааттан ашуун күтүп олтуруп, курсагым ачып кетти. Бир оокумдан кийин ал жол боюндагы үйлөрдүн биринен керилип чыгып, машина тарапка басты. Кыязы, бир аз кызып да алган окшойт, машинага олтурар замат дайыма бүркөө жүрчү кабагы кокус ачылып, күтүлбөгөн жерден бакылдап жиберсе болобу!
— Курсагым аябай ачкан экен, тамак бышканча күтүп калдым. Пай-пай-пай, аяшымдын тамагы аябай таттуу болгон экен. Колу гүл да, ээ, тамак дегендин майын чыгара жасайт. Олтуруп туура кылып-тырмынбы?
— Ооба, — дедим калп эле жылмайып, — абдан туура кылыптырсыз. Начальнигим үйүнө жакындаганда, мага дагы бир кызык нерсени айтты:
— Сен ничево окшойсуң. Болбосо мурдагы иш жайымдагы өзүмдүн шоферумду алып келейин дедим эле. Ал абдан шайыр, шустрый жигит. Бардык ишти айттырбастан туруп жасачу. Аялымды тим эле алаканына ала «жеңеке» деп, жерге койчу эмес. Ну ладна, сен деле жаман шофер окшобойсуң. Ыкшоолук эле кылбасаң, баары жайында болот: маянаң да көбөйөт, калган-каткан иштериң да орундалат. Эң негизгиси — тил габышалы.
Короонун тушуна келип токтор замат, сырдалган темир дарбаза негедир катуу ачылып, ичкер жактан начальниктин аялы жулкунуп чыга калса болобу.
— Бул не деген издевательство, эй Калдар?! Мен саат алтыдан бери сени күтүп олтурамын. Башкаларды адам ордуна ойлойсуңбу деги?
— Тынчтанчы, кемпир, өкмөттүн иши сага оюнчукпу? — Начальник кудум бирөө төбөсүнө муштап жиберчүдөй башын төмөн ийип, араң эле күңкүлдөдү.
— Өкмөттүн иши деп актанганын карасаңчы! Саат алтыдан кийин иштегин деп эч кимди заставит этпейт, уктуңбу? А сен болсо…
Жаңжал көпкө созулган жок. Начальник машинадан түшүп, анын ордуна начальнигимдин «начальниги» олтурду.
— Келжиреген акмак десе! Кеттик, иним, — деди ал кудум менде да өчү бардай алая тиктеп.
— Каякка?
— Жашылча базарына. Менин туугандарымдын иштери чыгып калыптыр. Баятан бери «машина керек» деп телефон чалышып, аябай күтүштү, байкуштарым.

Зымырылып базарга жеттик. Жеңемдин туугандары базарга кире бериштеги чоң аялдамада биздин келишибизди чыдамсыздык менен күтүп олтурушкан экен. Машина токтор замат эки аял түйүндөрүн көтөрүнүп келип олтурушту. Сүйлөгөн сөздөрүнө караганда алар кимдир бирөөнүкүнө батага бармакчы болгон сыяктанат.
…Түнкү саат он экиден өтүп калганда үйгө келсем, аялым эчак эле каалаганы бекитип, чырактарды да өчүрүп, жатып алыптыр. Уйкучу неме менен түн жарымында ажылдашпайынчы деген ойдо короонун ичине бийик дубалдан ашып түштүм. Айвандагы чыракты жарытпастан, акырын ичкери кирип, чечинип жатып алдым. Эртеси жеңемдин буйругу боюнча эртең мененки саат жетиде туруп короодон чыктым эле, аялым артымдан чуркап келип:
— Таң атпастан каякка жол алдың? — деди ачууланып.
— Начальникке… — Жооп бердим суз гана.
— Ай, эки жумадан бери баланы жуундура албай, сени күтөм. Деги сен үй-бүлөнү ойлойсуңбу?
— Ошол да кеппи? Коңшунун кызын деле чакырсаң, балаңа бир чөмүч суу куюп берет эле го? Чынбы?

— Жок, деги сен үйгө каралашасыңбы же?.. Өзүң тандаган иш эми өзүңө жакпай калдыбы?
— Эмне дейсин? Мен мындай болорун билген эмесмин. Болбосо…

— Начальниктердин машиналарын эле айда деп он жылдык мээнетимди күйдүрүп, эми мунусун да… Ачууланган бойдон басып кеттим. «Начальник» көбөйгөндө адам деген ушундай орто жолдо арасат калат турбайбы. Анысын тыңшасам мунусу, мунусуна кулак салсам, анысы төбөмө жаңгак чагат. Менин курган бир башыма канча кожоюн пайда болгонун ойлосом, заманам тарып кетет. Саат жетиден отуз мүнөт өткөндө начальниктин короосунун алдында болдум. Ичкери жактан кызыл жагоо тагынган жаш кыз менен көкүлдөрүнө ак бантик байлаган кичинекей наристе чуркап чыгышып, машинага олтурушту. Мен дагы бирөө келер деген ойдо рулга өбөктөп турдум эле, артымдагы кыздардын улуусу:
— Эй, шофер, кеттик, — деди энесиндей буюруп.
— Каякка? — Артыма кылчайып карадым.
— Адегенде бул сиңдимди бакчага жеткирип, андан соң мени мектепке түшүрүп коесуз.
Аларды жеткирип келсем, жеңем дарбазанын алдында ары-бери басып, мени карап туруптур.
— Аябай күттүрдүң го? — деди ал. Анан артына кайрылып, дирилдеген ичке, назик үн менен кыйкырды:
— Ай, Айсалкын! Эмил! Болгула тезирээк!

Кабинага үч адам олтурду. Женемди мектепке, келини Айсалкынды ооруканага, Эмилди институтка жеткирип, эң акырында начальнигиме келдим. Ал экөөбүз ишканага саат тогуз жарым ченде жеттик. «Бир аз тынып калдым го, машинаны жууп-тазалап коеюн» деген ойдо эми эле бир чака суу алганымды билем, начальнигимдин катчысы капилет чакырып калды.
— Шефке, — деди ал сөөмөйү менен арт жакка ишара кылып. Ошол замат колумду жууп, начальнигиме кирип бардым.
— Сен азыр жеңеңе жетип бара кой. Ал сени күтүп турат. — На-чальник кыска гана сүйлөп, алдындагы кагаздарга үңүлдү.
Көп күндөн бери жуулбай кирдеп жаткан «Волгамды» катуу айдап, мектептин тушуна жеткенимде, жеңем колун алга сунуп, жолумду тороду. Машинаны жолдун четине чыгардым.
— Эмне мынча кечиктиң? — кекетип сурады ал. — Жс чоңуң бошотподубу?
— Жок, — акырын үн каттым.
— Чоңуңдан коркпо сен. Кеттик!
— Кайда?
— Душанбеге.

Шаардан чыгып, Душанбе каяктасың деп жол алдым. Төрт саат дегенде араңдан зорго жеттик. Жеңем кайсы бир ресторандан бир койдун этин бүтүн алды. Мен аны көтөрүп, багажникке салып койдум. Анан борборду бир сыйра чарк айланган соң артка тарттык. Алыс жолдо арып-чарчап, начальниктин үйүнө жеттик. Койдун этин мокок балта менеи мүчөлөп, ашкана бөлмөдөгү муздаткычка жайгаштырдым. Иштин баары бүткөндөн кийин гана начальникке келдим. Начальнигим бечара көздөрү чанагынан чыгып кетчүдөй алаңдап, күтүп олтуруптур. Ишкананын дарбазасынан кирип, моторду өчүрбөстөн, кайра чыгып кеттим. Бир сааттан ашуун шаар аралап, начальниктин үйүнө келип токтодук. Ал дүкөндөгу бөлкө нандан жебейт экен. Дайыма базардагы колдо жасалган жумшак нандан жеп жүрүп, ошого биротоло көнүп алыптыр. Экөөбүз кайра базарга барып жумшак нан сатып алдык. Үйгө келген соң: «Эми барып тамактана берейинби?» десем, «Сен кийин деле шам-шум этип аларсың» деп койду. Арга канча, кабинада эки саатча ысыкка как-талып олтурдум. Кыйладан кийин ал кара костюмун желбегей жамы-нып, көз айнегин тагынып чыкты. Оң жак эшикти ачып, ызат менен күтүп алдым.
Ишканага келерибиз менен чыдабастан ашканага жөнөдүм эле, жолумду тороду ал:
— Күтө турасыңбы же…? — деди ал эңилип жатып.

Ии, эмне эле?
— Кайра келеринде бир бөтөлкө коньяк ала келсецчи. Акча жок болсо, сейфтен алып чыгып берейин.
— Мейли, акчаны кийин деле берерсиз, ала келемин. — дедим курсагым ачканынан оорулуу ашказаным ийне менен сайгандай тызылдап.
Каап, өчөшкөндөй бүгүн жаныма акча салып чыкпаганымды карачы. Болбосо ашканадан тамак ичкен соң коньягын сатып алып келмекмин. Эми үйгө баруудан бөтөн айла жок. Бирок, негедир үйге бутум тартпайт…
Үйгө келсем аялым качан эле тамак ичип болуп, дасторконун жыйыштырып коюптур. Сыртынан караганда сиркеси суу көтөрбөй жинденип туруптур.
— Саатты карачы! Канча болуптур? Бирден кечикпей обедке келемин дебедиң беле? Сени күтө берип…
— Мен эмне, жаш балача көчөдө ойноп жүрүптүрмүнбү? Иш болгондон кийин кээде ушундай да болот го. Ага эмне мынча кейийсиң… — Аялымдын көңүлүн көтөрүү үчүн атайылап кошомат кылууга аракеттендим. — Бүгүн биздин ишканага жогортон текшерүчү келди. Начальнигим ошону менен башы маң болуп кечке жүрдү. Өзү да тамак ичкен жок бечара.
— Эч нерсени билбейм мен, атүгүл билгим да келбейт» Обед есть обед. Мындан ары саат бир болдубу, жөө болсо да үйгө жетип келгин. 130 сом маянаңдын жарымын ашканага төлөсөң, балачаканы ким багат?

Заманам тарып, өзүмө-өзүм ичим ачышты. «Өзү таап орноштурган иш эми өзүнө жакпаганын карачы» деп жүрөгүм мыкчылып сумсая түштүм.
— Кантейин анда, өзүң айтчы? — Күнк эттим. — Бул ишти да таштап бөтөн жумушка орношоюнбу? Ыя?!
— Чык! Андай маанисиз иштин кереги эмне. Жок дегенде базарга барып майда-чүйдө сатып келалбаган, өз убагында тамак ичирбеген, башкалардыкына окшоп бир пайда келтирбегенден кийин анын эмне зарылчылыгы бар? Иштен чык дедимби, чыккын! Ушу бүгүндөн кечиктирбестен арызыңды жазгың: Кудай буюрган тамагын өз маалында ичпей, машинасын аяган кандай начальник экен ал? Үйүндөгү аялы да мага окшоп кан какшап жүргөн чыгар?
Шорум куруп, тамак да иче албадым. Аялым менен ажылдашып олтуруп, бир сааттык убактымды бекерге өткөрүп жибердим.
— Болуптур, — дедим калп эле аны көшүтүп, — чыксам чыгып кетейин. Бирок, мага азыр он беш сом берип тургун.
— Ии, эмне үчүн?
— Керек болуп калды.
— Эмнеге керек болуп калды?
— Начальнигим карыз сурады эле. Мен…
— Он беш сом түгүл, он беш тыйын да бере албаймын! Барып ушинтип айт! Калпты сүйлөгөндү билбейсиңби? Аялым үйдө жок экен дегин. Шылтоо толуп жатат. Аңкоо болсоң, биротоло моюнуңа минип алат ал.

Сабырым суз тартып, машинага олтурдум да, ишкананы көздөй сыздым. Жол ката колдорум, жаактарым, буттарым калчылдап, эки бетим дандырга кызарган нандай ысып кете бердим. Кардым ачышып, башым айланып, көңүлүм айныды.
Ишканага келсем, начальник ыраңы купкуу болуп күтүп олтуруптур.
— Ой, шофер (ал мени атымдан чакырбастан, дайыма мына ушинтип атачу), эч ким көрбөсүн, — деди ал көздөрүн алайтып. — Кагазга оролгонбу?
— А, кечиресиз, алып келалбадым. Аялым экөөбүз бир аз айтышып калдык. — Эки бетим оттой ысыды.
— Фу, чорт, бийликти аялыңа берип коюп, эми селпейгенин карачы. Мококсуң! — деди ал аргасы куруган адамдай тызылдап.

— Ооба, мен мококмун, мени жумуштан бошотуңуз. Тажап бүттүм. Өзүмдүн автобазама барбасам болбойт экен.
— Эмнеге? — Начальник аңкайып туруп калды.
— Аялымдын буйругу мына ушундайча, — дедим жерге чырт түкүрүп ийип. — Анын үстүнө…
— Аа, бечарам, сага мен эле начальникмин десем, көрсө, үйдө дагы бир «начальнигиң» бар турбайбы? — деп аёолу тигилди мага.
— Үчүнчүсүн да билесизби? — дедим кыжырым келип.
— Жок?
— Үчүнчүсү — сиздин аялыңыз. Анын жардамчысы — орунбасарлары болсо, кыздарыңыз, келиниңиз, туугандарыңыз. Эми билдиңизби?
Начальник мага көпкө чейин жаман тиктеп турган соң, көөденүн кере минтти:

— Ушундай экениңди мурда эле сезгенмин. Жаз арызыңды!

Dec 28

Көч байланыш..

Posted on by

ээ 74КӨҢҮЛ БУРГУЛА! ААЛАМТОРДО «КӨЧ БАЙЛАНЫШ». БИРИНЧИ БӨЛҮК!

Кезектеги «Көч Байланышыбыздын» ардактуу мейманы, Кыргыз Республикасынын Ички Иштер Министири, милициянын генерал-майору ТУРГАНБАЕВ Мелис Токтомамбетович.

Мелис ТУРГАНБАЕВ. Саламатсыздарбы Урматтуу Мекендештер жана интернет колдонуучулар! Сиздер менен байланышка чыгууга дайармын жана сиздердин ой-пикирлериңиздерге ортоктош болуп, кызыктырган суроолоруңуздарга жооп берүүгө даярмын!

ээ 74Нургүл КОЖОМБЕРДИЕВА. Ишиңизге ийгилик каалайбыз! Мыйзамды сыйлаган эл мамлекетин сактайт!

ээ 74Ырысбай КУБАНЫЧ уулу. Маскөө шаарынан, Оруссия. Саламатсызбы Мелис мырза! Сиз менен «Көч байланышта» баарлашып жатканыма кубанычтамын. Кыргыз милициясына реформанын кереги жок, колдого муктаж, реформа сот тармагына керек деп ойлойм. Андыктан ишиңиздерге ийгилик! Жаңы жылда үй-бүлөлүк бакыт калайм! Жаңы жылыңыздар менен кыргыз милициясы!
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп: Ырысбай мырза, реформа бизге керек. Анткени ал мезгилдин талабы. Күн сайын өзгөрүүлөр болуп жаткан мезгилде ички иштер министирлиги реформага муктаж. Биз учурда реформа багытындагы иштерди колго алып, аны алдыга жылдыруунун үстүндө иштеп жатабыз. Биринчиден, реформа милицияга керек. Ал элдин жана коомчулуктун талабы. Сиз айткандай бир гана милицияны эмес, сот тармагында да реформалоо керектиги учурда талкууланып жатат. Биз милиция тармагын дагы реформалоонуну жана концепсиясын иштеп чыгып мамлекеттик деңгээлде ишке ашыруу аракеттерин көрүүдөбүз. Сизге терең ыраазычылык билдиремин.

ээ 74Мусакун САТЫБАЛДИЕВ. Ардагер. Каракол шаарынан, КР.  Урматтуу Мелис мырза! Адеп сизди келе жаткан Жаңы Жылыңыз менен куттуктайм! Бул Жыл элибизге, мамлекетибизге тынчтыкты, бейкуттукту, ынтымакты, алга жылууну, өнүгүү жолун алып келсин! Эми сизге төмөнкүдөй суроо бермекчимин: Кийинки мезгилде уюшкан кылмыштуу топтордун көп мүчөлөрү кармалды. Бир топ депутаттарга, мамлекеттик кызматтардагы чиновниктерге кылмыш иштери козголду. Бирок, ошолордун көпчүлүгү жеңил-желпи жаза алып, жоопкерчиликтен кутулуп кетип жатышат. Ал эми кылмыш иши козголгон айрым акчалуулар чет өлкөлөргө чыгып кетип атышат. Мындай учурда биздин өлкөбүздө кылмыштуулук, жемкордук менен күрөшүү өз натыйжасын бере алабы?
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп:  Мусакун байке, сизге ыраазычылык билдиремин. Сизди да жаңы жылыңыз менен куттуктаймын. Аман болуңуз, ден соолугуңуз бекем болсун. Сиз туура баамдап жатасыз. Учурда уюшкан кылмыштуу топтор кармалып, алар жасаган оор кылмыштардын бети ачылууда. Бирок, сиз айткандай айрымдары жеңил жаза алып да калууда. Чет жерге качып кеткендер да жок эмес. Учурда биз мына ушул сиз айткан багытта катуу иштерди колго ала баштадык. Бардык кылмышка тиешеси бар шектүү адамдар жоопкерчилик тартуусу керек. Учурда бул уюшкан кылмыштуулукка болгон күрөштү күчөтүү жана аны мыйзам чегинде катуу жүргүзүү үчүн кылмыш кодесине өзгөртүүлөрдү жана толуктоолорду киргизип жатабыз. Натыйжа сөзсүз болот. Сизге дагы бир жолу ыраазычылык билдиремин.

ээ 9Насыпбек АСАНБАЕВ. Бишкек шаарынан, КР. Саламатсызбы Мелис байке. Келе жаткан жаңы жылыңыз менен! Эмесе суроолорго өтсөм.
1-Суроо: Такшалган милиция кызматкери кызмат абалында кайтыш болуп кетсе артында калган бала-чакасы үчүн мамлекет тарабынан кандай чаралар көрүлүш керек эле?
2-Суроо: Учурда эл ичинде милиция кызматкерлеринин кадыр-баркы төмөндөп кетти деп атышат. Муну жакшыртуу үчүн кандай чараларды колдонуп жатасыздар?
3-суроо: Так ушул милиционерлер жаатында чакан китепче боло турган детективдик чыгармам бар эле. «Дудук» деп аталат. Ошону эл ичинде милиция кызматкерлеринин кадыр-баркын көтөрүш үчүн ИИМ тарабынан колдоого алып, чыгарып бере алат белеңиз? (Албетте, окуп же сынатып көрүңүз)
PS: Бул чыгарманы кадимки кинорежиссер Эрнест Абдыжапаров окуп, кино тарткысы келген. Бирок, учурда Шабдан баатыр киносун баштап калганы үчүн кийинкиге калтырган эле.
Жеке телефонум: 0770 36 27 97.
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп: Сизге рахмат. Сиздин да жаңы жылыңыз менен! Биринчиден, коомдук тиртипти сактоодо жана кылмыштуулук менен күрөшүүдө курман болгон милиция кызматкери биздин система үчүн эң чоң жоготуу болуп саналат. Биз ондогон мыкты кесиптештерибизден айрылып калдык. Мындай учурда мамлекет тарабынан камкордуктар көрүлөт. Алардын үй-бүлөсүнө атайын акча каражаттары бөлүнөт. Андан сырткары ал кызматкердин үй-бүлөсүнө, балдарына да камкордук көрүлөт, үйлөр да берилүүдө. Бирок мына ошолордун бардыгы тең биздин кызматкердин өмүрүнө тең келе албайт. Учурда мамлекет милиция органдарына өзгөчө мамиле кылып келүүдө.
Экинчи сурооңузга жооп: Учурда милиция кызматкерлеринин баркы төмөндөп кетти дегениңизге кошула албаймын. Себеби, мен бүт кыргызстандын аймактарын кыдырып чыктым. Эл менен милициянын ортосундагы байланыш жакшы деңгээлде экендигин байкадым. Учурда Ички иштер министирлиги милициянын кадыр баркын көтөрүү боюнча бир катар иш чараларды жүргүзүүдө. Эң биринчиден биз элдин ишенимин актоого тийишпиз. Ошондо гана анын кадыр баркы көтөрүлөт. Китебиңизди бизге берсеңер, окуп, анан сиз менен байланышалы.
Байланыш телефону: 0551 102359: 0312 66 21 56.

ээ 74Нурланбек КАЛДЫБАЕВ. Ош шаарынан, КР.  Жаңы кызмат ордуңуз кут болсун Мелис мырза!
Менин берейин деген суроом элдин милицияга болгон ишенимин кайтаруу жөнүндө болмокчу. Мындан бир нече жыл мурда эл чындыгында бандиттерден, криминалдардан коркчу, көчөгө чыкканда. Азыр болсо погончондордон көбүрөөк коркушат, чыгымга учуратпаса экен деп (айрыкча Ош жергесинде). Маселен, Ош шаарында жол күзөт кызматкерлери коопсуздук маселелери менен алектенбей эле, айдоочулардан акча өндүрүү менен алек болгондой…Жол белгилерин улам бир жерге орното коюшуп эле, ошол жерге 5-6 су үйүлүп алып акча доолашат. Ал эми тыгын болгон жерде туруп, кыймылды регулировка кылган адамды күндүз чырак менен издесең да таппайсың. Шаардын бир башынан экинчи башына чыкканча 2-3 жолу токтотуп ийишет, айрыкча кечке маал…Эгерде факты керек десеңиз беребиз. Жакында эле РФдан кызматтык командировкадан келатсам Ош шаардык ЖКК кызматкери ага сержант Акбаев Шамшидин деген кызматтык укугун ашкере пайдаланып, суукта көчөдө калтырып, мага катталган, бирок уулум айдап келаткан машинени негизсиз эле (көп акча өндүрүү үчүн) стоянкага айдап кетип калды. Мунун айынан суук тийип ооруканага жатып чыктым… Арыздансам жергиликтүү бийликтер түрдүү шылтоолор менен карабай коюшту.
Менин сунушум: Милицияга болгон ишенимди кайтаруу үчүн кадр маселесине тыкан карасаңыз… Жогорку билимдүү, сабаттуу жана ыймандуу инсандарды жумушка алып дегендей. Анан Коомдук байкоочулар кеңешин түзсөңүз жакшы болоор беле, аксакалдардан, аял затынан жана калыс адамдардан. Аларга көп укук берилбесе да, чектен ашып кеткен орган кызматкерлери тууралу фактыларды топтоп-изилдеп, ИИМдин жетекчилигине же ММК аркылуу маалымдап турушса, кызматтык укукту кыянаттык менен пайдалануу фактылары азайат беле деген ой..  Суроого көңүл бөлгөнүңүз үчүн чоң рахмат!
Төмөндө арызымды кошо тиркедим. Байланыш үчүн телефонум: 0550 719301.
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп. Нурланбек мырза, Сиздин арызыңыз боюнча тиешелүү кызматтарга дайындадым. Анын жыйынтыгы боюнча сизди сөзсүз кабардар кылабыз.
Нурланбек КАЛДЫБАЕВ. Чоң рахмат! Ишиңизге ийгилик тилейм! Сиздердин кызмат ары жооптуу, ары татаал экенин жакшы билебиз, ылайым кыргыз милициясы эл ишенимин актаган азаматтардан куру болбосун жана эл алкоосуна татысын!

ээ 74Бакыт ТУРДУМАТОВИЧ. Бишкек шаарынан, КР.  Ассалямуалекум Мелис мырза! Суроом: Күч түзүмүбүздүн формасын (кийим-кечесин) илгерки СССРден айырмалантып, улуттук аскердик-колоридке жакындатып өзгөртүү мүмкүнчүлүгүн ойлонуп көрөсүзбү? Союздун, Россиянын идеологиясы дагы эле өкүм сүргөнсүп турат.
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп:  Бакыт мырза, саламатчылык. Сиз туура суроо берип жатасыз. Биз бул багытта иш жүргүзүп жатабыз. Бирок бардыгы мезгилге ылайык болушу керек. Бирок мунун бардыгы тең финансылык колдоону талап кылат экен, ошол себептүү сиздин берген сурооңузду олуттуу деп эсептеп, биз дагы алдыдагы иштерибизге план катары кабыл алабыз. Сиздин берген бул суроооңуз бизди абдан кубандырды. Демек, биз сиз айткан багытты келечекте ишке ашат деген ишеничтебиз.

Гүлсана эже.Гүлсана САРНОГОЕВА. Фолинио шаарынан, Италия. Саламатсызбы урматтуу Мелис мырза!  Сизге ой-пикиримди, суроомду жазып кетейин. Былтыр суукта тоңуп каза болушкан мекендештерим тууралуу гезиттен окудум эле. Аябай өкүнүчтүү! Быйыл да ар кандай себептер менен үй-жайсыз калышкан адамдар бар. Ошолорду сый менен (орой жол менен эмес) чогултуп жылуу жайларга (атайын маршрутка менен) алып барып турушкан, күнү түнү иштешкен күзөт кызматындагы милициялар болсо жакшы болот эле. Андай адамдарга (селсаяк деп атаганга дитим барбайт) ар бир шаардын районундарында, ар бир аймактарда, айылдарда атайын милициялардан түзүлгөн атайын комитет түзүлөбү? Ырахмат!
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп:  Гульсана айым, сиз биздин коомдоогу көйгөйлүү маселени көтөрүп, тынчсызданып жатканыңыз мени кубандырат. Негизи мындай ишти алып баруу милициянын иши эмес. Биздин иш коомдук тартипти сактоо, кылмыштуулук менен күрөшүү, элдин коопсуздугун сактоо жана элдин ишенимин актоо болуп саналат. Бирок ошого карабастан милиция кызматы Бишкек жана Ош шаарындагы жана Чүй обулустарындагы үй-жайсыз калышкан адамдарды кароо, аларды кыш мезгилинде жата турган жайы менен убактылуу камсыз кылуу, тамак аш берүү сыяктуу милдеттерди да аткарып келебиз. Бирок, Сиз туура түшүнсөңүз бул маселе райондук акимчиликтердин алдындагы социалдык жактан тейлөө кызматтарынын иши болуп эсептелет. Ошол себептүү биз дагы жергиликтүү бийлик өкүлдөрү менен бирдикте ар дайым иш жүргүзүп келебиз.

ээ 63Керимбек КАДЫРКУЛОВ. Маскөө шаарынан, Оруссия.
Саламатсызбы, Мелис Токтомамбетович? Менин сизге деген суроолорум төмөнкүчө:
1. Кылмышка шектүү адамдар менен иштөөдө милиция кызматкерлеринин «журум-турум эрежелерин» сактоо дэңгээли төмөн жана айрым учурларда уруп-согуу, кыз-келиндерди зордуктоо сыяктуу терс көрүнүштөр катталып келген. Ушуга каршы кандай иш-аракеттер көрүлүүдө? «Наркотик таштоо» жалаасы качан токтойт? Деги үгүт-насыят иштери кайсы идеялогинын негизинде жүргүзүлөт?
2. Кээ бир учурда милиция кызматкерлеринин кармашуу жөндөмдүүлүгү жагынан алсыздыгы байкалат. «Чыгыш согуш өнөрү» менен машыгуу эмне үчүн кечеңдөөдө?
3. Милиция кызматкерлеринин турмуш- тиричилигин жакшыртуу бойунча өз алдынча өндүрүш иштерин жүргүзүүгө эмне тоскоол болот?
4. Эмне үчүн чет элдеги жашырынып жүргөн кылмышкерлерди кармап келүүгө кыргыз милициясынын мүмкүнчүлүгү жетпейт, ал эми маданий кызматкерлер алар менен эч тоскоолдуксуз эле байланыша алышат?
5. Заманбап кылмышкерлердин коркунучтуулугу эмнеде?
Байланышка чыкканыңызга чоң рахмат! Ишиңизге ийгилик каалайм! Жаңы жыл жаңы жетишкендиктердин жылы болсун!
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп:  Керимбек мырза, биринчи сурооңузга: Азыркы мезгилде милиция кызматкерлери кылмышка шектүү адамдарды кармоо, иликтөө, тергөө иштерин жүргүзүүдө мыйзам чегинде гана аракеттенүү боюнча тапшырмаларды алышты. Эгерде сиз айткандай учурлар же фактылар аныкталса, анда аларга карата тиешелүү түрдө жоопкерчилик каралат. Уруп-согуу, кыздарды зордуктоо сыяктуу терс көрүнуштөр каттала турган болсо, милиция кызматкерлерине кылмыш иши козголуп жазага тартылат. Эгерде сизде конкреттүү фактылар бар болсо мага кайрылыңыз. Ар бир милиция кызматкери өзүнүн ишмердүүлүгүндө мыйзамдын талаптарын жогору коюга тийиш.
Экинчи суроого: милиция кызматкерлеринин күжүрмөн даярдыгын чыңдоо, кылмышкерлерге каршы иш аракеттерди жүргүзүү боюнча бизде окуу машыгуу борбору тиешелүү иштерди аткарат. Ички иштер органдарынын күжүрмөн даярдыгынын деңгеелин көтөрүү боюнча күн сайын аткарыла турган иш чаралар белгиленген.
Чет жерде жашынып, качып жүргөн кылмышкерлер мамлекеттик аралык макулдашуулардын негизинде «Интерпол» аркылуу издөөгө алынат. Айрым учурларда кылмышкерлерди Кыргызстанга кайтарып алып келүү макулдашуулардын жоктугуна келип такалат.

ээ 74Марат ДАНИЛОВ. Бишкек шаарынан, КР.  Салам алейкум, Мелис мырза!
Анапияев бул криминалбы же элдик баатырбы?
Эгер криминал болсо эмне үчүн ал каржылап жаткан журналистерге жана анын «Алыш» федерациясына бөгөт коюлбайт? Рахмат!.
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп: Марат мырза, Анапияев кылмышка шектүү адам катары «Интерпол» аркылуу эл аралык издөөдө. Ал эми Анапияев туралуу жазган журналистердин тематикасына биз бөгөт кое албайбыз. Алар коомубуздун активдүү бөлүгү катары ошондой эле басма сөз эркиндигинин талаптарыны негизинде иштөөдө.

ээ 74Халмурат КААРОВ. Ош шаарынан, КР.  Урматтуу Мелис мырза! Исмаил Исаков Кыргыз Республикасынын Коргоо министрлигин толук бойдон кыргызчага өткөргөн болчу, Сиз ИИМди толук кыргызчага өткөрө аласызбы?
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп: Халмурат мырза, Кыргыз Республикасынын ички иштер министрлиги да бул багытта тиешелүү иштерди колго алып келет. Биздин министрликте да кыргыз тилин өнүктүрүү боюнча атайын бөлүм бар. Азырынча толук өткөрүүнү эртең эле киргизип салам дегенден алысмын. Бирок биздин системага тиешелүү иш кагаздарды Ош, Нарын, Жалал-Абад, Баткен обулустарында толук кыргыз тилинде жүргүзүп жатышат. Учурда Бишкек шаарындагы, Чүй обулустундагы биздин милиция бөлүктөрү жана министирликтин борбордук аппараты да кыргызча иш кагаздарды, буйруктарды, аныктамаларды кыргыз тилинде жүргүзүп келишет. Биз бул багытта ишти күчөтөбүз. Сиздин пикиринизди туура деп эсептейбиз жана келечекте аны ишке ашырууга шарт түзөбүз.

ээ 63Жайнагул АРСТАНОВА. Алай районунан, КР. Саламатсызбы, Сиз макул болсоңуз керек, бизде азыр накта мырзалык жетишпей турат. Жаман адаттардан алыс болгон, жаш муундар умтула турган чыныгы мырзалардын курамын түзсөңуз экен? Коррупция менен күрөшүүгө караганда ага барчу жолду бууп, жол бербеш керек го? Ушул багытта кандай жумуш аткара алдыңыз? Мыкты жетекчи ондогон жылдарга багыт берип, жашоонун нугун өзгөртө алат, милицияга ишеним, урматтону бекемдеп, мыкты Министр боло аласызбы? Жеке маселе боюнча кантип байланышса болот?.
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп:  Жайнагүл айым, сиздин сунуш пикириңизди эске алабыз. Жеке маселе боюнча менин жардамчым Рустамга кайрылсаңыз болот. Байланыш телефону: 66 11 47.

ээ 62Гүлжакан МАВЛАНОВА. Бишкек шаарынан, КР. Саламатсызбы Мелис мырза!  Сизди ишиңизге өтө жоопкерчиликтүү караган адам катары сыйлайм, себеби, мурдагы иш ордуңузда сиз тарабынан эки ирет так, акыйкатка күбө болгом.
1. Азыркы иш ордуңузда адам укугунун мышык ыйлагыдай тебеленип жаткан абалына туш болсоңуз акыйкат чечим кабыл ала алам деп өзүңүзгө ишенесизби?
2. 1-Май райондук ички иштер бөлүмүндө адам өлүмү боюнча иш козголгон, сегиз айдан бери кудайдан коркуп бир жолу дагы чакырып сурашкан жок күбөлөрдү, ушундай да боло береби же…тергөө ишинде?! Урматым менен Гүлжакан! Жеке телефонум: 0700 244772:
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп:  Гүлжакан айым, мен ар бир маселе боюнча акыйкат чечим кабыл алам деп сизди ишендире алам. Экинчи маселе боюнча мага кайрылсаңыз, аталган факты боюнча териштирүү жүргүзүп, сөзсүз жооп беребиз. Бизге байланышка чыгыңыз. 66 11 47.

ээ 63Ызаат ТУРГУМБАЕВА. Бишкек шаарынан, КР.
1. Урматтуу Мелис мырза сиз жаңы министирликке шайланаарыңызга аз убакытк алганда «Баягы Асаба» гезитине келип окурмандар менен түз маек уюштурганыңызда сиздин журналисттер менен болгон мамилеңиз кандай болот деп сураганымда, «бардыгы менен ачык айкын, тыгыз байланышам» дедиңиз эле. Бирок андан бери сиздин пресс-кызматыңардагылардын, сиздин атыңыздан түз эле маек бере албайт» деп жооп берип жаткандыгы мени таң калтырат. Менин суроом: Өзүңүзгө түз байланышка кандайча чыга алабыз? Мен «Леди kg» гезитинде эмгектенем.
2. Министир катары айтсаңыз, акыркы кездердже зордуктоо модага айланып бараткансыйт. Министирлик жаңы мыйзам долбоорун иштеп чыгып, зордуктоого карата реформа жүргүзүү туралуу оюңуз барбы? .
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп: Ызаат айым, мен ноябрь-декабрь айларында республиканын баардык обулустарында иш сапарда болдум. Балким ошол мезгилде кайрылсаңыз керек. Зордуктоо фактылары боюнча кылмыштардын дээрлик баардыгы ачылууда. Бирок, бул багыттагы реформаны жүргүзүү жеке эле милициянын иши эмес, бүтүндөй коомчулуктун иш аракети керек. Биздин тиешелүү кызматтар сиздин сунушуңузду эске алат.

ээ 74Тазагүл ПРАТОВА. Ош шаарынан, КР.  Ассалому алейкум.
Ишиңизге ийгилик, журтубузда тынччылык болсун. ИИМдин кызматкерлери менен карапайым элдин ортосундагы кыжырды такыр жок кылуу мүмкүн эмес, бирок аздап азайтуу үчүн койгон кадамдар кандай болуп жатат? Түшүндүрүү иштерин кандай деңгээлде жүргүзө алдык деп ойлойсуз жана ушул тууралу аткарылган иштер боюнча айтып бере аласызбы? Акча берип, погон алгандардын сизге, деги эле элге пайдасы тийеби? Өмүрүңүздөгү эң кыйчалыш учурда иштен баш тартууну көздөгөнсүзбү? Кызматтык ишине салкын көз караш менен мамиле жасаган жаш кадрларга берчү кеңешиңиз?
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп:  Тазагүл айым, сиздин суроонузга рахмат. Мен министр болуп келген кундөн тарта Республикабыздын бардык обулустарында, райондорунда жана айылдарында болуп келдим. Эгер мурда милиция менен элдин мамилеси анча жакшы эмес абалда болсо, азыр бардыгы тап такыр башкача экендигин өз көзүм менен көрүп келдим. Мен эл арасын кыдырган кезде элдин милицияга болгон бүгүнкү күндөгү ишеними кубандырды. Элибиз бизди тушүнүп калды. Тескерисинче, бизге милицянын аймактык тескөөчүлөрүн көбөйтүп бергиле, шарт түзүп бергиле, транпсорт бергиле, айлыктарын көтөрүп бергиле деп суранып жатышат. Демек биз тушүндүрүү иштерин жакшы жүргүзүүгө аракет кылып жатабыз. Мына ошол иштердин бардыгын мен тизмелеп олтурбайын, аны сиз массалык маалымат каражаттарынан окуп байкап, анан баа бере аласыз. Акча берип ишке орношуп келген заман бүттү деп ойлоймун. Мыкты, тажрыйбалуу, таланттуу, күжүрмөн жана эр жүрөк кызматкерлер иштеши керек. Биздин кадрдык саясатыбыз мына ушул багытта жүрөт. Ал эми менин жеке өмүрүмдө кыйчалыш учурлар көп эле болгон, бирок мен эч убакта көздөгөн жана аткарып жаткан ишимден баш тарткан эмесмин жана баш да тартпаймын. Мен эли жеримдин коопсуздугу үчүн иштеп келген адаммын. Ошол себептүү корко турган жана баш тарта турган жан эмесмин. Анан да кызматтык ишине салкын көз караш менен мамиле жасаган жаш кадрларга берчү кеңешим. Бизде андайларга жол жок. Кимде ким өз ишине салкын мамиле жасай турган болсо анда биздин жолубуз ар башка. Салкын көз караш менен мамиле жасаган милиция кызматкерлери оң жолго түшүп иштеши зарыл. Биз элге кызмат кылганга келгенбиз, ошол себептүү андай кызматкерлерди тазалайбыз.

ээ 74Батырбек КЕРИМКУЛОВ. Кант шаарынан, КР.  Урматтуу Мелис мырза! Мен ушул милицияда мыйзам иштээрине ишенбей деле калдым. Себеби менин арызым боюнча 2009-жылдан бери эч кандай жыйынтык чыкпай келе жатат. Карга -карганын көзүн чукубайт болуп жатабы, ким билсин, мындай принцип менен биз мыйзамчылыкка келбейбиз жана тартипти сактай албайбыз. Себеби, апрель айынын 2009-жылы Биринчи Май райондук ИИБнүн кызматкерлери Заидов Башир менен Мухамедалиев Бахадыр менин үстүмөн оор кылмыш-жаза иши боюнча далилдерди жасалмалап КР Кылмыш-Жаза Кодексинин 166 ст. 2 б, 2, 3 пункту боюнча эч кандай далили жок, мыйзамсыз кылмыш иш козгоп УПК нын 94 ст. менен камака алган.

Бул иш боюнча мен далай арыздар менен ар кайсы укук-коргоо органдарына кайрылдым, бироок жыйынтык жок, алар кандай иштеп жүрдү эле ошондой эле иштеп жатышат, анысы аз келгенсип званияларында чоңойтуп жатышат (мыйзамды бузуп, адамдардын укугун жакшылап тебелегиле деп). Булардын артында турган колу жүндү кишилер көп болсо керек, же болбосо азыркы замандын талабына ылайык акчалары көп окшойт. Себеби мен укук коргочуу болсом булардын мыйзамсыз кылган иштери боюнча, УПКнин 6, 10 ,11, 12, 14, 19, 81, 82, 83, 92, 94, 95, 96 статьялырын бузганы үчүн КР КЖКнин 304, 305, 315, 322, 324, 325, 326 статьялары менен булардын үстүнөн кылмыш ишин козгомокмун. А сиздердин мыйзамдуу кызматкерлериңер болсо менин укугумду тебелеп ишти жаап салышты, ошондой эле прокуратура системасы. Башында иш козгойбуз деп, анан алардан ыраазычылык кылынгандан кийин ишти жаап коюшту. Менин сууром: КР КЖКнин 2 статьясынын максаттарына ылайык мыйзамды коргогондун ордуна, укук коргоо кызматкерлери тарабынан адамдын укугун бузуулар болуп жатса, башка карапайым элдер эмне кылыш керек?
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп:  Батырбек мырза, сиз менин жардамчыма кайрылып, арызыңызды бериңиз.Текшертип, мыйзам чегинде карап беребиз. Эгер милиция кызматкерлеринин күнөөсү бар болсо, анда алардын да жоопкерчилигин карайбыз. Байланыш телефону: 66 11 47.

эбекеБектурсун АЛИБЕКОВ. Майлуу-Суу шаарынан, КР. РИА «НОВОСТИ» маалымат қызматы, 2014 – жылдын 25-декабрда, өлкөбүздүн ИИМ инин; «Nо-1 жана Nо-16 жаза өткөрүү колонияларында, соттолғондордун уйушқан топтору (ОПГ), жаза атқаруу Мамлекеттик Қызматынын (ГСИН) қызматкерлери менен тил табышып, алар менен биргеликте, түрмөдө қолдонууға тыйуу салынған уйулдуқ телефондорду қолдонуу менен, сырттағы, эркиндиктеги жарандарды телефондон қорқутуп үркүтүү (мошенничество) жолу менен, «GeoPay» мобильдик қапчыққа, бир эле учурда 30 000$ (отуз миң) доллардан 1500$ (бир миң беш жүз) долларға чейин ақчаларды қоторттуруп, жалпысынан; 300 000$ (үч жүз миң) доллар «мээнет ақы» иштеп табышқандықтарын, жана тинтүү учурунда уйулдуқ телефондор менен SIM – карталар табылғандығын” айтқан маалыматын жарыйалаған.
Ушундан улам, урматтуу министр мырза, биздин (Сиздин қол алдыңыздағы), тартип жана мыйзам сақчы милициябыздын, түрмөнүн «төрүндө» отурушқан қылмышкерлер менен; қылмыштары бир, қылықтары бир, «бизнестери» бир, ой мақсаттары бир, қаалоолору бир, тилдери бир дилдери бир болуп турған фактта жана чақта, эркиндиктеги қылмышкерлер менен да ошондой «ой мақсаттары бир эмес» – деп, биз қантип ишене алабыз? Жэ, Сиз қантип ишендире аласыз?
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп: Урматтуу Бектурсун мырза, сиз айткан маалыматты басма сөз каражаттарына биз жөнөткөнбүз. Ички иштер министрлигинин уюшкан кылмыштуулукка каршы күрөшүү башкы башкармалыгы жазаларды аткаруу мамлекеттик кызматынын (ГСИН) мекемелериндеги жазасын өтөп жаткандар жана аталган мекемеде иштеген айрым бир кызматкерлер өз ара суйлөшуп алышып, уюлдук телефондор аркылуу эркиндикте жургөн жарандарды коркутуу жана алдоо жолдору менен ири суммадагы акчаларды алышкан. Мына ушул фактыларды биздин балдар ачышты. Мындан ары дагы бул багытта ишти күчөтөбуз. Негизи, түрмөлөрдө тартипти орнотуу жазаларды аткаруу мамлекеттик кызматынын (ГСИН) туздөн түз милдети.

ээ 74Азирет КЕЛДИБАЕВ, Санкт-Петербург шаарынан, Оруссия.
Саламатсызбы Мелис Токтомамбетович. Алгач келе жаткан жаңы-жылыңыз менен куттуктап өтөйүн! Сизге берчүү көп суроо бар эле, бирок, бир аз айбыгып бере албадым…
Үстүбүздөгү жылдын январь айынын 15 инде Ош шаарында, Ош шаарынын Мэрин шайлоо болуп өттү. Шайлоо болоордон бир аз күн мурда сиз Мелис Мырзакматовко өз кишиңизди жиберип шайлоодон утулуп калса тынч гана отуруп калышын талап кылган экенсиз. Бирок Мелис Жоошбаевич курулай коркутуп-үркүтүү, негизсиз талаптарга мойун сунбаган жигит эле. Ошол себептен бир суроо пайда болуп жатат эмне себептен Мелис Жоошбаевич Мырзакматов сиздин талаптарыгызды орундатып отуруп калды жана Мырзакматовко тагылган кылмыш иши закондуу түрдө деп ишенимдүү айта аласызбы?
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп:  Азирет мырза, мен ал кезде Бишкек шаарынын ички иштер башкы башкармалыгында жетекчи болуп иштегенмин. Албетте ошол мезгилдеги коомдук тартиптин республика боюнча сакталышына өз салымымды коштум. Бирок Мелис Мырзакматов менен менин эч кандай байланышым жок. Ал эми ага коюлган күнөөлөр же тактап айтсам кылмыш иши Башкы прокуратура кызматы тарабынан козголгон болчу. Ошол себептүү комментарийди прокуратура бергени оң деп эсептеймин.

чынараЧынара САРБАГЫШОВА, Бишкек шаарынан. КР. Саламатсызбы Мелис байке?! Ушул көйгөйү көп заманда убакыт таап биздин «Көч байланышыбызга» келип бергениңиз биринчи эрдигиңиз болду. Ан үчүн рахмат демекчибиз. Анда алгачкы суроомду узатсам.
1. Негедир акыркы мезгилде Кыргыз эли өзүнүн чыныгы эр жүрөк, жалтанбас, чынчыл, калыс, канжыгага башын байлаган мекенчил уулун күтүп жүрүп чарчаган сыяктуу. Ушундай оомал-төкмөл болуп турган мезгилде Кыргыздын чыныгы мырзасы катары, карууңузду казык кылып элиңизге эмне иштерди жасап бере алат элеңиз.
2. Азыр бардык жерде эле корупция менен күрөшүп жатабыз деген сөздөрдү көп угуудабыз. Ошол күрөккө саресеп салсак, жалаң гана депутаттардын аттары жана алардын жакындарынын ысмын көп угулууда. Карапайым адамдардын арасында коррупция менен эмес депутаттар менен күрөшүп жаткандай элес калууда. Бул багытта сиздин ой-пикириңизди уксак.
3. Сиз жетектеген бул министирликте коррупция өсүп-өнгөнү эч кимге деле жашыруун эмес. Бул системаны өзгөртүп, жолго коюу үчүн кандай аракетиңиз бар. Жана ишти алдыга жылдырууга ишенген жакшы адамдарыңыз-командаңыз барбы?
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп: Чынара айым, сиз айткандай каруумду казык кылып, элиме чын дилимден иштеп беремин жана иштеп жатамын. Экинчиден, коррупцияга аралашкан жарандардын кызматтык деңгээлине, социалдык абалына карабастан жазага тартылууга тийиш. Үчүнчү сурооңуз боюнча айтарым, азыркы учурда коррупцияга каршы катуу иш чаралар башталды. Колу таза эмес, мыйзам бузган милиция кызматкерлерине карата катуу чаралар көрүлөт. Аткарыла турган алдыда иштер көп, албетте тажрыйбалуу адис кызматкерлер менен биргеликте иш алып баруудамын.

ээ 74Алга КЫЛЫЧОВ. Бишкек шаарынан, КР.  Урматтуу Мелис байке! Сиз, ички иштер министирлигине келген күндөн үч күн өтүп-өтпөй баңги затка аралашы бар кызматкерледи жумуштан алып, катуу чара көрүп жатканыңыз мактоого аларлык көрүнүш. Кыргызстандын баардык обулустарынын, өзгөчө татаал шарттарда жашаган айыл жерлерине чейин барып, жөнөкөй, катардагы ички иштер кызматкерлеринин жашоо шарртары менен, алардын абалы менен жакындан таанышып, элге жакындатып, кошумча милицияканаларды элге ачып берип, милициянын элге болгон ишенимин арттыруудасыз. Мисалы: Жумгал районундагы буга чейин ызы-чуусу бүтпөгөн Кара-Кече көмүр кениндеги баш аламандыкты кыска мөөнөттүн ичинде эле тартипке салып койгонуңузга ошол аймактын жашоочулары, көмүр ташуучулар, айдоочулар менден салам дуба айтып, ыраазычылык билдиришти. Сиздей чыныгы өз ишин билген элдик генерал агалар көбөйө берсин. Кыргыз тарыхында канкор Бакиевдин коркутуусунан коркпой Медет Садыркуловдун өлүмүнүн аягына чыккандыгыңыз, келечек муунга эң сонун үлгү болот. Кыргызстандагы бардык элдик кошуундардын атынан жана өзүмдүн «Элдик Сакчы» кошуунунун атынан сизге ийгилик каалайм. Бөлөк министирлер дагы Сизден үлгү алып, кабинетинде гана олтуруп алып, үстүртөдөн башкарбай, Сиздин жолду жолдоп, эл менен жакын болушса деп ниет кылам. Биз Сиз мененбиз!.
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп:  Алга мырза, жылуу сөздөрүңүз үчүн ыраазычылык билдирем.

Алмазбек МОЛДОГАЗИЕВ. Бишкек шаарынан, КР.  Милиция кызматкерлеринин маданиятын, билимдүүлүгнүн жогорулатуу максатында кандай аракеттер бар? Экинчиден, азыр бизде туризмди өнүктүрөлү деп жатабыз. Бирок чет элдиктер көбүнчө керек болсо ушул милиция органдарына нааразы болуп жатышат. Буга эң чоң мисал катары «Көчмөндөр» оюнунда чет элдиктердин кыргыз милициясы боюнча пикири азаттыкка чыккан. Биздин милиция кызматкерлери эмнеге чет өлкөлүк кесиптештеринен үлгү алышпайт? Качан Туркиянын, Кытайдын кызматкерлериндей милицияларга жетебиз?
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп:  Алмаз мырза, кыргыз милиция кызматкерлеринин кылмыштуулук менен күрөшүүдөгу тажрыйбасы башка мамлекеттеги тартип кызматкерлеринен кем калышпайт деп эсептейм. Албетте, кызматкерлердин журум турум маданиятын жогорулатуу боюнча иш чаралар жургүзүлүп жатат.

ЧолпонЧолпон ОСМОНОВА. Маскөө шаарынан, Оруссия.  Менин суроом: Урматтуу Мелис мырза!. Жол эрежесин бузган машиналардын санынан да адамдардын саны көп болуп баратат. Белгиси жок жерден чуркап өтүшөт да көбү өздөрү машинага урунушат. Анан сөзсүз түрдө айдоочулар жооп берип калышат, ошол жол эрежесин бузган адамдарды тартипке үйрөтүп, аларга да чоң көлөмдөгү айып пул салса болобу? Мыйзамга өзгөртүү киргизишиңиз керек, ушул маселе азыр абдан актуалдуу десем болот, сиз кандай дейсиз?
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп.  Чолпон айым, сиз туура айтасыз. Учурда машиналардын саны абдан көп болууда, алар тарабынан миңдеген жол кырсыктары жасалып, канчалаган жарандарыбыз жабыркап жатат. Албетте, жөө жүрүп, жол эрежесин бузгандар да жок эмес. Учурда жол эрежесин бузган автоунаалардын айдоочуларына айыптар көтөрүлгөн. Ал эми жол эрежесин жөө жүрүп бузуп, алардын күнөөсү боюнча жол кырсыгы болгон учурларда жөө жүргүнчүлөргө айып жазасы административдик Кодексте каралган. Бирок, ал айып пул төмөн эле. Айыптын көлүмү 10 сомдон 30 сомго чейин эле болчу. Ошол себептүү 2014-жылы административдик Кодекске өзгөртүүлөр киргизилип айыптын көлөмү 500 сомгокөтөрүлдү. Сизге айтаарым, бул багытта ички и штер министрлиги «коопсуз шаар» долбоорун ишке киргизүүнүн алдында турат. Мына ошондо жол эрежесин одно бузган айдоочулардын да, жөө жүргүнчүлөрдүн да кыймыл аракеттерин видео-фото байкоолор аркылуу көзөмөлгө алабыз, мына ошондо бул багытта тартип киргизилет, анткени жол эрежелерин бузгандыгын танууга мүмкүн эмес болуп калат анан ошого жараша жазасын тартууга тийиш. «Коопсуз шаар» долбоорун биз көзөмөлдөп, коомчулук менен бирге баа берип, ийгилиги менен кемчилигин эске алуу аркылуу мыйзам актыларына мына ушул сиз айткан багыттар боюнча кошумча өзгөртүүлөрдү киргизебиз деген ойдомун.

эбекеБектурсун АЛИБЕКОВ. Майлуу-Суу шаарынан, КР. Мелис Турганбаев мырза, ушул суроого толук жооп берилбей калды, сиз жетектеген биздин эгемен ҚРбыздын ИИМи өзү, РИА «НОВОСТИ» маалымат қызматына берген маалыматын келтирип, менин, «Ушундан улам, урматтуу министр мырза, биздин (Сиздин қол алдыңыздағы), тартип жана мыйзам сақчы милициябыздын, түрмөнүн «төрүндө» отурушқан қылмышкерлер менен; қылмыштары бир, қылықтары бир, «бизнестери» бир, ой мақсаттары бир, қаалоолору бир, тилдери бир дилдери бир болуп турған фактта жана чақта, эркиндиктеги қылмышкерлер менен да ошондой «ой мақсаттары бир эмес» – деп, биз қантип ишене алабыз? Жэ, Сиз қантип ишендире аласыз?” – деген суроомо; «Сиз келтирген маалыматты, биз бергенбиз» – деп, сурооғо жооп берүү (унутулуп) қалып кеткен.
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп.  Бектурсун мырза. Сиз балким менин жообумдун төркүнүн байкабай калгандырсыз. Мен сизге мүмкүн болушунча толук жана так жооп берген болчумун. Эмесе, Сизге ошол себептүү кайталап айтып койойун, башта окубай калган окурмандарга да түшүнүктүү болсун. Түрмөнүн ичин жазаларды аткаруу мамлекеттик кызматы карайт. Ички иштер министрлигинин уюшкан кылмыштуулукка каршы күрөшүү башкы башкармалыгы жазаларды аткаруу мамлекеттик кызматынын (ГСИН) мекемелериндеги жазасын өтөп жаткандар жана аталган мекемеде иштеген айрым бир кызматкерлер өз ара сүйлөшуп алышып, уюлдук телефондор аркылуу эркиндикте жургөн жарандарды коркутуу жана алдоо жолдору менен ири суммадагы акчаларды алышкан. Анын ушул жылдагы эле суммасы 15 миллионго жетип калгандыгын биз аныктап тергеп чыктык. Мына ушул кылмыштарды биздин кызматкерлер ачышты. Ондогон адамдар сот жоопкерчилигине тартылып, калгандары сурак беришүүдө. Мындан ары дагы бул багытта ишти күчөтөбүз. Негизи, түрмөлөрдө тартипти орнотуу жана мына ушундай кылмыштарга жол бербөө жазаларды аткаруу мамлекеттик кызматынын (ГСИН) түздөн түз милдети.
Ал эми менен кол алдымдагы мыйзам чегинен чыккан, өзүнүн кызматтык парзына чыккынчылык кылган кызматкерлери менен жолубуз башка. Аларга биздин катардан орун жок. Мен жакында эле министрликтин өздүк коопсуздук кызматын кайрадан карап чыгып, ички иштер органдарын мына сиз айткандай колу туткак, таза эмес, кылмышкерлер менен “ой-максаттары бир” кызматкерлерди тазалоо, аларды кылмыш жоопкерчилигине тартуу боюнча абдан катуу тапшырмаларды жана милдеттерди койдум. Мына кечээ элеОшто пара талап кылып алып жаткан бир кызматкер кармалды. Мындай фактылар абдан көп. Учурда бизде тазалануу башталды деп айтсам жанылбаймын. А мүмкүн сизде да дал ушул багытта маалыматтарыңыз бар болсо бизге кайрылыңыз, бирге чара көрөлү, сиз дагы коом жана мезгил талап кылып жаткан жаңыланууда жардамыңызды аябаңыз. Байланыш телефондору: Рустам (жардамчым) 0-312-66-11-47. Сизге ыраазычылык билдиремин.
ээ 63Чолпонбек ЖЕТИГЕН. Бишкек шаарынан, КР. Биринчиден келе жаткан жаңы жылыңыз менен министр мырза, ишиңизде албан ийгиликтер, үй бүлө жакындарыңыз менен жакшылыкта, бакубаттуулукта болуңуз.
1. Ушул эле интернет барактарында, учурдагы ИИМ Академиясында болуп жаткан көп суммалуу паракорлуктар тууралуу акыркы күндөрү көп окуп жүрөм. Паракорчулук гүлдөп турган тармакта мыкты кадрларды даярдоого болобу? Ушул жогорку окуу жайда паракорлукту түп тамыры менен жок кылууга күчүңүз жетеби?
2. Сойкулук боюнча далай көйгөйлүү маселелер бар бирок сойкулук боюнча иштелип чыккан мыйзам жок. Биздин борбор шаарыбызда сойкулук менен алектенгендердин саны күн санап өсүп келатат, көз көрүнөө эле күн түн дебей сойку базарлар эркин ишиеп атат, жана ошол эле тармакты калкалап турган, көнүмүш тил менен айтканда “крыша” болгон да Ички иштер тармагында белдүү кызматтагы “азаматтар” деп билебиз көпчүлүк. Айтыңызчы ушул сойкулук менен күрөшүүдө атайын мыйзамдарды иштеп чыгып анан иш алып барууга болот беле? Ушуга эле кошумча ошол сойку базарлардын тегерегинде котологон милиса кызматкерлери “оокат” кылышат. “Крышалардан” сырткары. Күнүмдүк турмушта көрүп жүрөбүз бул жалган деп айта көрбөңүз. Ошол жерде айланып жүргөн жарандарды текшеримиш этип акча сурашат. Жөн өтүп баратсаң да токтотуп алып, документ жок болуп калса камайбыз деп ачык коркутуп-үркүтүү жолу менен акча талап кылышат. Мына ушундай баш аламандыктар боюнча кабарыңыз бардыр. Ушул көрүнүштөрдү сиз барда жоюлат деп ишенсек болобу?
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп.  Чолпонбек мырза. Сиз абдан туура баамдап жатасыз. Академияны биз толугу менен реформалоого алып барабыз. Азыр алгачкы кадамдары башталды. Себеби, айрыкча акыркы жылдарда Академия тууралуу кескин сын пикирлер адилет айтылып келди. Ошол себептүү реформалоо кезеги Академияга да келип жетти. Биз мыкты жана сапаттуу билим бере т урган окуу жайга айландырууга тийишпиз. Биздин Академиядагы коррупциялык көрүнүштөрду талкалоого жана аны кайрадан бийик денгээлге көтөрүүгө күчүбүз жетет.
Сиз айткан экинчи сурооңуз боюнча кабарым бар. Кыргызстандын тарыхында биринчилерден болуп Бишкек шаарын жетектеп турган мезгилде бул багыттагы ишти колго алып, атайын бөлүм тузуп, ондогон сойкулук менен алектенген жайдарды жаап, алды жоопкерчиликке тартылды. Бул багытта аткарыла турган иштерди да колго алдык. Айрым бир мыйзамдарга өзгөртүүлөр менен толуктоолорду киргизип жатабыз. Учурда аны уюштургандар гана эмес, сойкулук менен алектенгендердин да жоопкерчилиги каралат. Биз дагы жакшы билебиз, айрым бир таза эмес биздин кызматкерлер ошол иштерге аралаша калып жүргөнун. Бирок мен алардын бардыган эскерттим. Кимде ким ошол ишке аралашып жүргөн болсо, анда алардын жоопкерчилигин катуу караймын. Керек болсо иштен айдап, кылмыш жоопкерчилигине тартууга чейинки жазалар каралат. Эгерде сизде дал ушуга байланыштуу фактылар болсо байланышгка чыккыла. Биздин сайтка электрондук дарек аркылуу кат жазгыла көзөмөлгө аламын. Мындан эки жыл мурункуга караганда бул багытта иштер колго алынып, ал менин катуу көзөмөлүмдө турат. Сиздин бул көйгөйгө кайрылып жатканыңызга ыраазычылык билдиремин. Биз ушул багытта ишти баштаган убакта бизге каршы чыккандар да болушкан. Эми учурда сиз айткан жүйөөлүү суроо-пикириңиз боюнча айтаарым, бул теср көрүнүштөрдү акырындык менен чечебиз. Сизге рахмат!

ээ 61Гүлчехра УУЧИЕВА, Маскөө шаарынан, Оруссия. Саламатсызбы агай, келе жаткан жаңы жылыңыз кут болсун. Менин сизге суроом: Өмүрүңүздө пара алып көрдүңүз беле?
Экинчиси, эсте калаарлык жаңы жылды кайсы жылы тостуңуз?
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп. Гүлчехра айым, жок пара алып көргөн эмесмин. Меники өзүмдүкү өзүмө жетиштүү. Эми мен үчүн эсте калаарлык жаңы жыл – жыл сайын кайталанат. Себеби, кызматтык ишиме байланыштуу, жаңы жылды дайыма иште тосомун. Ал эми биздин иш кандай экендигин сиз деле жакшы билсеңиз керек?
ТемирланТемирлан АКНАЗАРОВ. Талас обулусунан, Талас шаары, КР. Ассаламу алейкум, милиция статусун полиция деп өзгөртүүгө кандай карайсыз? Эгерде биздин системаны полиция менен эсептегенде бизге кандай таасир берет деп ойлойсуз? Мындай дегеним функциялык милдеттерин алмаштыруу менен коомго мындан да эффективдүү тартипти орнотуп алсак болобу дегеним да.
Анан негизги суроом, укук коргоо органдары менен элдин ортосунда айрым жерлерде аксакалдар кеңеши маселе чечишет. Бул расмий бөлүмдөй иш алып бара албагандай көрүнүп жатат. Ортодо башка жактын адамдары каалаган нерселерин пропагандалап элдин аң-сезимин бурмалап салып жатат. Мисалга хаоско айланган өлкөлөр жетиштүү. Бул көпүрөчүлүккө атайы жергиликтүү бөлүмдөрдү түзсө кандай болот, бул менин жеке оюм. Болбосо кылмышка татыксыз адамдар кээде жаңылыштык кетирип алышы толук мүмкүн экен.
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп.  Темирлан мырза, биринчиден милицияны полиция деп өзгөртүүгө айтканга оңой болгон менен аны финансылык жактан колдоо абдан көп финансы каражатын талап кылат. Биз маселеге кийинчерээк кайрылабыз деген ойдомун. Анткени анын атын эмес, затын озгортүү керек. Учурда биз ага кетире турган акча каржатын милициянын имараттарын, материалдык техникалык базасын чыңдайлы деп жатабыз. Ага да кезек келет. Бизде бүгүнкү күндө милиция өз функциясын жакшы эле аткарууда. Биз милицияга реформа жүргүзүү менен эле бир катар алгылыктуу иштерди жүргүзө алабыз деген ойдомун. Ошол себептүү милициянын ал абалы, шарты жана элдин болгон пикирин угуу жана өз көзүм менен көрүү максатында мен Ош, Баткен, Жалала Абад, Талас, Ысык Көл, Нарын жана Чүй областтарын кыдырып чыктым. Эл менен милициянын байланышы жакшы экендигин, жергиликтүү эл ошол эле сиз айткан аксакалдар соту да бизге жакындан жардам берип келет. Бардыгы өз иштерине жооп берет. Эч кандай хаоско жол бербейбиз. Балким айрым бир жерлерде кемчиликтер кетип жаткандыр, бирок биз аларды туура жолго койобуз. Милициянын да, аксакалдар сотунун, коомдук алдын алуу борборлорунун да да милдеттери так жана туура ачыкталган, ошол себептүү сиз андан кабатырланбай эле коюңуз. Биз бардыгын мыйзам чегинде иштейт деп ишенбиз жана ага катуу көзөмөл кылабыз.

53C54B33-5D74-46B7-9E9A-50FB726B0784_mw800_sЖаныбек ЖАНЫЗАК. Бишкек шаарынан, КР.  Жайында, 25-июлда Нарында КАМАЗ машинеси менен Кытайга каттаган бир шопур жигит жоголду эле, алигиче өлүүсү же тирүүсү билинбейт. Облпрокурорго да арыз жазылган, «Баягы Асаба» гезитиндеги «Түз байланышта» сиз да бу маселеге тикелей киришем дегендей айттыңыз эле, андан кийин иш жылбай калды.
Ошону бир тактап бераласызбы? Жеке тел: 0777329784.
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп.  Жаныбек мырза, бул маселе боюнча аныктоо жана тактоо иштери жүргүзүлгөн. Алдын ала текшерүү Нарын областык милициясына тапшырылган. Аталган факт Нарын областында катталган экен. Ага кылмыш иши козголуп, аны ачуу максатында тиешелүү иштер башталды. Биз аны жаап жашырган жокпуз жана аны ачуу боюнча тапшырмалар берилди. Жыйынтык болоору менен Сизге кошумча жооп берели, телефонуңузду же электрондук дарегиңизди калтырып койсоңуз?

ээ 84Мурат ЖЕТИМИШБАЕВ. Каракол шаарынан, КР.  Министир мырзага суроо? Урматтуу министир, менин агамдын уулу 6-класстан Түрк лицейинде окуп, андан кийин Түркиядан “Интерполдун” жогорку окуусун бүтүп келген. Атасы каза болуп калып, энеси жалгыз окутуп бүтүрдү. Ушул жаш адистин иши боюнча Сизге кайрылсак кабыл ала аласызбы? Бул жигиттин тарбиясы башкачараак болуп, азыркы биздин турмуштук чыныгы ахыбалды кабыл ала албай кесибин таштаганы турат! Балким Сиз бир туура жол көрсөтүп жолго салып койоорсуз. Буга жоопту өзүбүзгө ананимдүү берсеңиз деле маакулбуз. Сизди терең урматтоом менен Жетимишбаев Мурат!  Жеке телефонум: 0555 662040.
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп.  Мурат аксакал, Сиз бизге кайрылсаңыз болот. Менин жардамчым сиз менен жаңы жылдан кийин байланышат. Рустам, 0-312-66-11-47:

ээ 84Райкүл АЙДАРАЛИЕВА, Бишкек шаарынан, КР.  Саламатсызбы Мелис Токтомамбетович? Менин тактоого өтө муктаж болгон төмөндөгүдөй суроолорум бар эле. ИИМдин өздүк курамы менен иштөө боюнча башкы башкармалыгынын кызматкери Рустам ЭРМАТОВ деген жигит (сотрудник Службы собственной безопасности (ССБ) МВД КР) менин өзүм жашаган жеке менчик үйүмдү «мен сатып алгам» деп, чак түштө, 20 дай милиция кызматкери менен (арасында автоматчандары да бар) капыстан үйүмө кирип келип, «тез арада үйдү бошоткунуң» деп талап кылган жоругу канчалык деңгээлде мыйзамдуу?
Эч кандай эскертүүсүз, поветстка, ордерсиз кол алдында иштеген укук коргоо орган кызматкерлерин өз кызыкчылыгы бар жерге куралчан алып келүү менен аталган башкармалыктын кызматкери кызмат абалынан кыянаттык менен пайдаланып жаткан жокпу?
Ошол эле учурда Рустам ЭРМАТОВ 20 дай милиция кызматкерин жумуш ордунан козгоп, белгилүү бир дарекке өзүнүн жеке кызыкчылыгы үчүн мамлекеттик кызматтык унааларды жана башкаларга колдонууга кеткен чыгым кимдин эсебинен төлөнөт? Мыйзам ушундайга жол береби? Менин телефонум: 0778 877504.
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп.  Райкүл айым, Сиз айткан маселени мен тактап туруп, анан кошумча жооп берейин. Анткени, сиз окуя кай жерде жана качан болгондугун айтпай кеткен экенсиз. Мыйзам бузган ар бир кызматкер, эгер күнөөсү бар болсо анда ал мыйзам чегинде жооп бериш керек. Биз анын жоопкерчилигин карайбыз. Мен бул багытта тапшырмаларды бергемин. Өз кызыкчылыгы үчүн жана кызмат абалынан кыянаттык менен пайдаланууга бизде жол берилбейт. Ички иштер министирлиги Сиздин арызыңызды карап, материалды прокуратурага жиберген экен. Качан жиберген, кайсыл күнү биздин катчылык бөлүм тактап туруп жооп берет. Телефонуңузду калтырып койсонуз, сиз менен сөзсүз байланышка чыгабыз.

ээ 84Айтмырза АБЫЛКАСЫМОВ. Бишкек шаарынан, КР.  Ассалоому алейкум, Мелис мырза!
Келе жаткан Жаңы жылыбыз кетип бараткан жылга салыштырмалуу эл-жерибиз үчүн, ар бир кыргыз жараны үчүн жана Сиз үчүн да, мен үчүн да ийгиликтин, жакшылыктын жылы болсун ылайым.
1. Милиция – коомдук тартиптин куралы. Курал канчалык күчтүү болсо, коомдук тартип да ошончолук бекем болору бышык. Бирок, тарыхта белгилүү болгондой күч органдарына, ошонун ичинде милиция кызматкерлерине ашыкча укук берилген кезде, илгерки И. Сталиндин тушундагы бериячылардын заманы болбойт деп эч ким кепилдик бере албашы бышык.
2. Ал эми кайра-кайра кыргызча революция кылып жатып, карапайым калк менен милиция кызматкерлеринин ортосуна ажырым түшүп, бийликке келген жана бийлигин таштап качкан төбөлдөр, ак кызматын аткарышкан, антына турушуп коомдук тартипти сактоо үчүн жан аябаган милиционерлерди калкка күнөөкөр көрсөтүшүп, ошондон улам жаш жигиттердин жүрөгүн өлтүрүп, жалтаң кылып салганыбыз да чындык!
3. Кыргыз мамлекети жаңы түптөлүп жатканда «акмактар гана албайт…» деген ыплас учкул сөз биротоло аң-сезимге сиңип калып, «жебеген жердин түбүндө» болуп, кичинеден чоңго чейин арам оокатка малынып жаткан учурда, милиция кызматкерлеринен да ушу жакка ооп кеткендери ( «Обротни в пагоне» дечү беле орустар.) бар экенин эч ким танбайт.
Ушундай кырдаалда ИИМди реформалоо оң натыйжасын берет деп чындап ишене аласызбы? Канча убакыт талап кылынат? Жообуңузга алдын ала ыраазычылык билдиремин.
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп.  Айтмырза аксакал! Сизди да жаңы жылыңыз менен куттуктаймын! Милиция коомдук тартипти сактоонун куралы деп туура эле айтып жатасыз. Бирок биз бардыгын мыйзам чегинде чечип жана укук бузууларга жол бербейбиз. Бериячылардын заманы болбойт, ага бөркүңуздөй эле ишене бериңиз. Бардык милиция кызматкерлеринин жүрүм туруму, аткарган иши көзөмөлдө турат. Сиз андан кам санабаңыз. Чектен чыгып кетүүгө эч кимге мүмкүндүк берилбейт. Сиз айткан суроо-пикир-маалыматтардын бардыгын биздин көзөмөлдө. Бизделе аны билип туюп турабыз. Милицияны тазалоо башталды, ал бизге керек. Бизге элге ак кызмат кылган эр азаматтар иштеши керек, ошол себептүү биз мыйзамды сыйлаган багытты карманып, иш алып барууга тийишпиз. Реформа бизге сөссуз жардам берет. Ал мезгилдин, коомчулуктун жана элдине талабы. Биз өзгөрүүгө тийишпиз. 23 жылдан бери жасалбаган реформаны үч айда эле оңдоп койомун деп айта албаймын, бирок жыл аягында бул реформалоонун алгачкы жылыштарын байкоого мумкүнчүлүк болот. Оң натыйжа берет деп ишенемин. Сизге терең ыраазычылыгымды билдиремин.
Айтмырза АБЫЛКАСЫМОВ. Мелис мырза, ошол «тазалоо» учурунда «акчасы жокторго» зыяны тийбесе, Сиз мындан да ардактуу кыргыз уулу болосуз, Ишиңизге ийгилик!

ээ 74Нургүл КОЖОМБЕРДИЕВА. Бишкек шаарынан, КР. Урматтуу Мелис мырза! Биздин мамлекеттин келечегине жана бүтүндүгүнө зыян менен шек келтирген малыматты таратуучулар акыркы мезгилде күчөгөндөн күчөп бара жатат. Мисалы: бул «Fasebook» жана дагы башка мас/медия булактарында абдан чагымчыл маалыматтарды, атын, бетин жашырып, маска кийип алышып жалпы Кыргызстанды бүт дүйнө жүзүнө мазактап, шылдыңдагандар жайнап кетти. Ким буларды көзөмөлдөйт жана качан мындай терс көрүнүшкө чек коюлат?
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп.  Нургүл айым, Сиз абдан туура баамдап жатасыз. Мамлекеттин келечегине жана бүтүндүгүнө зыян жана шек келтирген малыматты таратуучулар акыркы мезгилде күчөгөндөн күчөп бара жатат дегениңиз да туура жана өтө өкүнүчтүү. Сиз миңдеген жарандардын пикир менен тилегин билдирип жатасыз. Бизде бул багытта иштеген атайын башкармачылык иштеп жатат. Сиздин пикириңизди эске алып, бул багытта да иш жүргүзөбүз. Сизге рахмат.

ээ 84Нургазы МУСАЕВ. Бишкек шаарынан, КР. Ички Иштер Министирлигинин жетекчилиги партиялардан көз каранды болбогондой система сунуштай аласызбы?
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп. Нургазы мырза. Сиздин сурооңузга рахмат. Бүгүнкү күндө Ички иштер министрлиги эч кандай партиянын кызыкчылыгын көздөбөйт. Биздин негизги милдетибиз коомдук тартипти сактоо жана кылмыштуулук менен курөшүү жана жарандардын коопсуздугун камсыз кылуу, ошол себептүү милициянын эң биринчи милдети жана парзы өлкөдө жашап жаткан бардык жарандардарга кызмат кылуу. Биз эч кандай партияга мүчө эмеспиз жана ага биздин кызматыбыз жол бербейт. Ошондой эле милиция кызматкерлери кандайдыр бир партияга мүчө боло албайт жана ал саясаттан тыш болушу керек.

АсылАсылкан ШАЙНАЗАРОВА. Бишкек шаарынан, КР. Саламатсызбы? Милициянын кийген формасын, Жол-кайгуул кызматынын атын тигиндей же мындай деп өзгөртүүдөн ИИМдин коомчулук адындагы бүгүнкү образы өзгөрбөйт деп ойлойм. Бүгүн кыргыз милициясы ачка, үй-бүлөсү, бала-чакасы менен батирден батирге көчүп конуп жүрсө, албетте, ал кошумча киреше булагын (мыйзамдуу да, мыйзамсыз да) издеши турган иш. Балким, ИИМге реформа жүргүзүүнү эң оболу милициянын курсагын ток кармоодон баштоо абзел болуп жүрбөсүн? Сурайын дегеним, бүгүнкү күнү катардагы милиция кызматкеринин бир айлык маянасы канча?
Коомдук транспортко жеңилдиги бар экенин билебиз, бирок,бүгүнкү шартта шаарда коомдук транспорт менен гана жүрүү таптакыр мүмкүн эмес. Мындан башка дагы кандай социалдык жеңилдиктери бар жана мамлекет кепилдик берген ошол жеңилдиктерди бүгүнкү укук коргоо кызматкерлери колдонууга реалдуу мүмкүнчүлүктөр барбы?
Канткенде карапайым калк милицияга толук ишеним арта алат? Анткени, баарыбызга белгилүү, кандайдыр бир кокустук, кырсык, ж.б. болгондо шар эле милицияга ар ким эле жүгүрбөйт. «Акча бербесең, кыймылдабайт да» деген түшүнүк сиңип бүткөн.
Түмөн түйшүктүү ишиңизге ийгилик каалайм. Рахмат!
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп.  Асылкан айым, Сиз ишти кайдан баштай тургандыгын байкап туура айтып жатасыз. Бүгүн биз милициянын атын эмес, затын өзгөртүүгө тийишпиз. Иштеген ишине шарт түзүп берүүгө тийишпиз, үй жай берүүгө тийишпиз, айлыгын көтөрүп берүүгө тийишпиз. Ушул багытта тоңгон муз ордунан жыла баштады. Мына Бишкекте, Ошто жана Баткенде көп кабатту үйлөр курула баштады. Акырындык менен сиз айткан жана ойлогон ой пикирлериңиз ишке ашат, мен мына ушул жолдо бара жатамын. Ал эми транспорт менен пайдалануу боюнча мыйзам бар экендигин бардыгы билишет бирок ал акча каражаттарына барып такалып жатат. Биз милиция кызматкерлерине ар тараптуу колдого алуу боюнча иш мерчемдерибиз бар, эми аны акырындык менен иш жүзуно ашыруу гана калды. Милициянын ишине эл баа бериш керек. Элдин ишеними биз учүн эн жогорку баа болуп саналат. Сиз айткан “түшүнүктөрдү” артка таштоого мезгил жетти. Эгерде сизде ушул багытта конкреттүү маалымат бар болсо биздин сайтка кирип, электрондук дарекке жиберип койсонуз. Биз сиз менен байланышып, кызматашууга даярбыз.

ээ 20Калмамат ТУРДУБАЕВ. Өзгөн районунан, КР.  Ассалому алейкум, Мелис Токтомамбетович?
Жаңы жылыңыз менен! Ички иштер министрлиги жаңыча реформа жүргүзүп, сезилерлик
иш алып барса жакшы болор эле. Өзгөндө деле чындык деген жоголуп бара жатат. Ушул карапайым калктын көйгөйүнө көңүл бөлө турган кадамдарга барсаңыз жакшы болот эле. Сиз жөнүндө элдин ою аябай жакшы. Атайын Өзгөн ички иштер бөлүмүн да көзөмөлгө алсаңыз.?
Сизге, ишиңизге ийгилик каалайбыз ! Бар болуңуз! Сизге ишинимибиз бар! Агаңыз Калмамат.
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп.  Калмамат мырза, Сиз туура айтып жатасыз. Мен Ошко барганда убакытымдын тардыгына байланыштуу жана ден-соолугума карата Өзгөнгө бара албай калдым. Мен ал жакта болуп жаткан бардык былыктарды, начар иштерди абдан жакшы билемин. Сиз айткан пикирлерге толук кошуламын. Жакында убакыт таап Өзгөнгө барайын деп жатам, көйгөйлөр көп, райондук бөлүмдү жана анда иштеген кызматкерлерди тазалайбыз. Ошондой эле эл менен да жолугайын деген ойлор бар. Реформа жүргүзөмүн, айрыкча Өзгөн милициясын катуу көзөмөлгө аламын. Сизге рахмат.
Калмамат ТУРДУБАЕВ. Урматтуу генерал мырза! Сизге ырахмат! Сиздин так жана даана жообуңузду Өзгөн элине жеткиремин! Мага берилген жоопко мен ыраазымын! Сизге кат жүзүндө кийин кайрылсак болот бекен? Алдын ала ырахмат! Бул жерге жазууга туура келбейт. Балли, генерал мырза, сизди күтөбүз! Жараткан сизге ыраазы болсун! Өзгөн элинин атынан ыраазычылык билдиремин!

ээ 84Гүлбакыт КАЛЫК кызы. Алматы шаарынан, Казахстан. Мелис мырза, саламатсызбы!
19 жаштагы Камила Дүйшөбаеванын өлүмүнө Аида Салянованын бир тууган агасынын катышы бар деген маалыматтын канчалык деңгээлде чындыгы бар?
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп.  Гүлбакыт айым. Бул кылмыш иши боюнча бизде тиешелүү иликтөө-тергөө иш чаралары жүрүп жатат. Тергөөнүн жүрүшү аныктагандай Камила Дүйшөбаеванын өлүмүнө Аида Салянованын агасынын эч кандай катыштыгы жок экендиги тергөөнүн жүрүшүндө аныкталды. Массалык маалымат каражаттарында жарыяланган материалдардын эч кандай чындыгы жок. Биздин басма Сөз кызматыбыз жакын арада бул багытта толук маалымат берет.

ээ 84Толукбек МЕНДЕБАЙ. Маскөө шаарынан, Оруссия. Менин суроом Мелис мырза:
1. Кыргызстандын башка министрликтери сыяктуу эле Ички иштер министрлиги дагы абдан коррупциялашкан тармак экени чындыкпы? Деги эле ИИМдин дагы күчтүү реформага муктаждыгы барбы? Милиция кызматкерлеринин айлык акыларын,кадыр баркын канткенде көтөрөбүз деген оюңуз бар?
2. Дордой базарындагы алдамчы акча алмаштыруучулардын жана чөнтөкчү уурулардын жергиликтүү милиция кызматкерлери менен кызматташып иш кылышарынын канчалык чындыгы бар? Мындай окуялар жөнүндө маалыматыңыз барбы?
3. Акыркы мезгилде Ош аймагы тарапта кылмышкерлердин ишкерлерге кол салып тоноп кетүү окуялары көбөйүүдө. Болгондо да чоң суммадагы акчалар жөнүндө кеп болууда. Бул кылмыштарга кимдердин тиешеси бар экенин айта аласызбы?
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп.  Толукбек мырза. Сиз туура баамдап жатасыз. ИИМ бүгүн күчтүү реформага муктаж. Эки күндөн бери эң көп берилген суроо реформа багытында болуп жатат. Демек, биз бул багытта ишти күчтөндүрүп жатабыз. Сиз айткан айлык акыларын, милициянын кадыр баркы көтөрүүгө тийишпиз. Биз иштеп жатабыз, анын жыйынтыгы да көп күттүрбөстөн жыл айланып келип калат. Дордой боюнча учурда бизде тиешелүү кызматтар иштеп жатат, ал жакты да тазалоо иштери колго алынган, учурда ал жакта өзгөчө көйгөйлөр жок. Эгерде сизде конкреттүү маалымат бар болсо бизге бериңиз, аларды тез эле ордуна койуп койууга болот. Кат менен же электрондук дарекке жибериңиз, биздин сайтка кирип. Ал эми Ош аймагы боюнча сиз айткан кылмыштар менин жеке көзөмөлүмдө. Жакында ал кылмыштардын да бети ачылат.

ГүлжанГүлжан КОЙЧУМАНОВА. Ош шаарынан, КР. Урматтуу министр мырза! Келе жаткан жаны жылыныз менен куттуктайм! Сизге суроо? 2010-жылдагы апрель, июнь окуяларында өз милдетин аткарып жүрүп жарадар болгон милиция кызматкерлерине учурда кандай материалдык жана моралдык жардам көрсөтүлүп жатат? Менин билишимче аларды мүмкүнчүлүктүн болушунча отставкага кетирбей кызмат ордунда калтырууга учурунда убада берилген эле. Бирок кийинчерээк мыйзамга ылайыкталып, көпчүлүгү отставкага кетүүгө мажбурланды. Бир топ профессионал адистер жашы жете элек болсо да аргасыз жумуштан четтетилди. Учурда ушундай кесиптештериңизге жеңилдетилген башка жумушка орношууга жардам берүү мүмкүнчүлүгүңүз барбы?
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп.  Гүлжан айым, Сизди да жаңы жылыңыз менен куттуктаймын. 2010-жылдагы апрель, июнь окуяларында өз милдетин аткарган бардык кызматкерлерге жардамдар көрсөтүлгөн. Алардын мыктыларын эч ким отставкага кетирген жок, ал убакта иштегендер дагы да болсо иштеп, элге кызмат кылып келишүүдө. Эгерде ошондой жагдайлар болсо бизге кайрылышсын, карап көрөлү.
Гулжан КОЙЧУМАНОВА. Рахмат жообуңузга! Сиздин түз кабылдамаңызга кирүүгө уруксат бериңизчи? Далилдер менен өзүм барайын.

Асыран АЙДАРАЛИЕВ. Келсинки шаарынан, Финляндия. Урматтуу Министир! Депутат Ыргал Кадыралиеванын агасы Канжар Кадыралиевге кылмыш иш козголуп, аны камакка алуу бойунча чечим чыкканга бир айдан ашып кетти, бирок аны кымындай шаардан таппай, кармай албай жатшыканынын себеби эмнеде? Бул бойунча интернет колдонуучулар тарабынан өтө катуу талкуу болуп, негизинен Оштогу милиция кызматкерлеринин алсыздыгы деп күнөөлөп жатышат. Чындап эле милиция кызматкерлери таппай жатышабы? Же ал жигит Кыргыз жергесинен тышка чыгып кеткенби?.
Мелис ТУРГАНБАЕВ. Жооп.  Асыран мырза, сурооңузга рахмат. Канжар Кадыралиевге Башкы прокуратура тарабынан кылмыш иш козголуп, учурда тергөө жана иликтөө иштерин өздөрү тергеп жатышат. Алар тараптан издөө жарыяланып учурда милицияга аны кармоого тапшырма берилген болчу. Маалымат каражаттарында ар кандай такталбаган маалыматтар жарыяланып жатат. Биздин айтып койоорубуз, биздеги маалыматтар боюнча ал Кыргызстандын аймагында жок, бирок издөө Асыриштерин токтоткон жокпуз. Ал эми кылмыш иши боюнча комментарийди Башкы Прокуратурадан алсаңыздар болот.

«Көч Байланышты» уйуштурган жана алып барган
Асыран АЙДАРАЛИЕВ. Эркин журналист, Келсинки
шаары, Финляндия. 27 – 29 – декабрь, 2014 – жыл.

Nov 16

Бет ачаар..

Posted on by

ээ 69«ААЛАМ. АКЫН. КЫРГЫЗДАР» ЖЕ КАЙРА-КАЙРА ОКУГУҢДУ
КЕЛТИРГЕН АЖАЙЫП КИТЕП ТУУРАЛУУ ЭКИ ООЗ СӨЗ!

…Китептин да түрлөрү бар. Окугуңду келтирген, кайра-кайра карегиңди үзө албай телмирткени бар. Тескерисинче, башын бир барактап эле, кайра жапканга шашылтканы бар. Бүгүн мен кеп козгоочу китеп окугуңду гана келтирген китеп десем аша чаппасмын, ов! Көңүл кушуму көкөлөткөн бул китептин аталышы да жөнөкөй эмес. Ары бараандуу, ары даңазалуудай туюлат. «Аалам. Акын. Кыргыздар». Китептин аты ушундай. Өзөгүнө мекенчилдик духту камтыган бул китепке ырлары кирген калемгерлер ушу тапта ааламды чарк айлана тирилик өтөп жүрүшкөн таланттуу кыргыз мекендештерибиздин катарын толуктап келе жаткандыгы айдан ачык маселе экени талашсыз.ээ 70

Ушундан улам кыргыздар кайсыл жайды мекендебесин, баары бир дил түпкүрүндө туулуп өскөн жерин жадынан чыгарбастан, тилине, дилине кыянаттык кылбастан, нака кыргызга тиешелүү ариетин жоготпостон көкүрөгүндө көрөңгө оту өчпөй алоолой берет окшобойбу деген ойлорго да жетеленбей койбойсуң. Антсе да бул китепти жарык көргөзүү аракети жөн жеринен эле чыга калбаганын оңой эле баамдоого болот. Асыресе, кандай гана иш болбосун, демилгечиси болот эмеспи. Дал ушундай көп кырдуу, мыкты жана максаттуу демилгелерди тынымсыз көтөрүп чыгып, уйуштуруп, алардын ана башында турган Финляндиянын Келсинки шаарында жашап жүргөн таланттуу журналист, «Фейсбук» социалдык түйүнүндөгү «Кыргыз көчү» мекенчилдер тобун негиздеп, алардын коомдук фондун түзгөн Асыран Айдаралиев агабызга, кыргыздын легендарлуу акыны Байдылда Сарногоевдин Италияда жашаган кызы Гүлсана Сарногоева эжекебизге, каржылык жактан жардамын аябай, демөөрчү болуп беришкен  ЖК депутаты Урмат Аманбаева эжекебизге жана топтун бир катар мүчөлөрүнө, баш сөзүн жазып, жалпыбызга ак батасын жылоологон Токтогул атындагы Мамлекеттик сыйлыктын лауреаты, Кыргыз Эл Акыны Шайлообек Дүйшеев атабызга астейдил ыраазычылык билдиргим келет. Кайра-кайра окугуңду келтирген ажайып китепти бизге, мындайча айтканда кыргыз адабий журтчулугуна тартуу эткендери үчүн.

Уулкан АМИРАЕВА.

Уулкан АМИРАЕВА.

Каатчылык кендирди кескен, ар ким өз тагдырын өзү чечкен заманда ушундай китеп чыгаруу деле чын чынына келгенде оор маселе. «Аалам. Акын. Кыргыздар» китебинин дагы бир өзгөчөлүгү ырлары киргизилген калемгерлердин бири дагы тыйын төлөшпөгөнүндө. Москвада болобу, Бишкекте болобу буга чейин деле ар кайсыл акындардын ырлары топтоштурулган китептерди көргөм. Байкуш акындар өздөрү ыр жазганы аз келгенсип, тиешелүү сумманы да төлөшүп араңдан зорго ырларын ошондой китептерге киргизишчү. Натыйжада, ошондой китептерди түзүүчүлөр кандайдыр бир өңүттө пайдага туйтунушчу. Ал эми эч бир тыйын төлөбөй ырларыбыз кирген «Аалам. Акын. Кыргыздар» китеби бизге кымбат баалуу белектей эле таасир калтырды. Баса, узап бараткан күз айынын баш чендеринде жарык көргөн бул китептин бет ачаар аземдери жер жерлерде кызуу белгиленип жаткан учуру. Ушул салттын нугу менен күнү кечээ эле, 14-ноябрда күүгүм талаш Москвадагы Кыргыз Элчилигинин жыйындар залында да китептин бет ачаар аземи өкүм сүрдү. Ачылыш аземдеги айтылуу  китепке ырлары кирген акындардын арасынан мен Акылбек Мамадалиев, Уулкан Амираева, Самара Насырова, жана ырга табынган таланттуу инсандар Керимбек Кадыркулов, Максатбек Гапыров, Улан Болотов, ЭлТР теле компаниясынын Москвадагы өкүлү Сайрабүлөр болуп катыштык.

Самара НАСЫРОВА.

Самара НАСЫРОВА.

Аземди Москвадагы Кыргыз Элчилигинин экинчи катчысы Айымкан Кулукеева эже алпарды. Тегерек үстөлгө тегерене олтуруп алып, омоктуу ойлордун учугун чубадык. Китеп тууралуу баалуу пикирлерибизди дил элегинен өткөрдүк. Ырлар окудук. Эстеликке сүрөткө түштүк. Айтор, жан дүйнө салтанатын белгиледик. Жыргадык. Маанайыбыз майрамдагыдай болду. Москвада экенибизди, бөлөк эл, бөтөн журтта жүргөнүбүздү унуткансыдык. Ойлорубуз аалам кезе чабыттады. Китепке ырлары кирген башка өлкөлөрдөгү калемгерлерибиз менен ырлары аркылуу тааныштык. Болот турбайбы дедик. Көрсө, ушинтсе болот тура дедик. Жүз көрүшпөсөк да, ырларыбыз аркылуу саламдашсак, боор кысышсак болот тура дедик. Баарыбыздын көздөрүбүзгө нур жаагансыды. Дайра толкугансыды. Кыргыз талаалары тартылды, каректерге. Комуз үнү жаңырды кулактарда. Жүрөктөргө назик туюм орноду. Мындай абал дайым эле боло бербестей. Кандайдыр бир сыйкырдуу дүйнөгө кабылгансыдык. Көкүрөгүбүз тазарды. ээ 70Баарыбызды ушундай абалган кептеген «Аалам. Акын. Кыргыздар» аталыштагы ажайып китепти боорубузга бекем кыстык. Китеп өмүр чырагы деген накылдын таамай айтылганына дагы бир ирет ынануу менен бирге бизге бөлүнгөн убакыт соңуна чыккан соң үй үйлөрүбүзгө көңүлдүү тараганы Элчиликтин кеңсесинен сыртты көздөй агылдык. Ал эми сыртта болсо бизди күү шаа түшкөн мегаполис Москванын демейкиден бир башкача ажайып түнү күтүп турган эле…

Акылбек МАМАДАЛИЕВ. Акын, журналист.
Кыргыз Улуттук жазуучулар сойузунун мүчөсү,
Маскөө шаары. 14.11.2014.

Nov 12

«Кыргыз» сөзү..

Posted on by

ээ 70«КЫРГЫЗ» СӨЗҮ КЫЯНАТТЫКТЫ КӨТӨРБӨЙТ!

Кыргыз улутунун тарыхы эң узун экенин жазма булактардан билип, окуп келебиз. Атап айтсак, кыргыз улуту тургай, «Кыргыз мамлекети» деген сөз, биздин санактан 300 жыл мурда эле, Кытайдын тарыхынын бабасы болгон Сыма Чандын «Тарыхый эстеликтер»（史记）аттуу дүйнөгө белгилүү тарыхында жазылып калган. Бирок, ушундай узак тарыхка ээ улуттун аты болгон «кыргыз» сөзүнө «кыянат» кылуу ушул күнгө чейин басылбай келет. Ал жөнүндө мындан 70 – 80 жыл мурда (1940 – жылы) кыргыздын өз кезинде китепти эң көп окуган окумуштуусу Талып молдо мындай кейигени бар: «Жаш теринин бучкагын чоймологондой, кийинки кездерде, кээ бирөөлөр <кыргыз> деген сөздүн өзүн өйдө- ылдый чоймолой берчү болду …»① Ушул чоймолоо эмдигечейин токтобой, кадыресе күч алып, бүгүнкү «жаан айнек» болгон интернетте, арийне кээ бир окуулуктарда, тарыхий китептерде «кыргыз» сөзүнө кыянаттык кылуу менен, кыргыздын тарыхынын тамырына балта көтөргөн «кара көлөкө» барган сайын бадырайып көрүнүп келет. Биздин бул макалада «кыргыз» сөзүнө кыянаттык эки жактан болуп жатат: бирөө, «кыргыз» деген сөздү «буруп» айтып, кыргызды тарыхтан удургутуу кыянатчылыгы; Ал дагы бирөө, «кыргыз» сөзүнүн маанисин бурмалап түшүндүрүү аркылуу кыргыздын түбүн «атасыздыкка» алып кетүү кыянатчылыгы болуп жатат дегенди көрсөтүү максат кылынды. Анда, айтар сөздү баштайлы.

1. «Кыргыз» сөзүн буруп айтуу кыянатчылыгы.

«Кыргыз» деген ушул сөздүн айтылышын жана маанисин изилдөөнүн тарыхы да узун болуп, биз көргөн маалыматта, биринчи жолу ушул сөздүн айтылышын, маанисин териштирген киши кытайдын атактуу чөлкөм таануучусу, географы Жа Дан (780- 805) аттуу окумуштуу болгон экен. Ал кишинин биздин санактын 801 – жылы жазылып бүткөн «Чар тараптагы байыркы жана азыркы аймак, дубандардын баяндары» аттуу 40 ором китеби жана ага коштолгон картасы болгон. Ошондо, ал китепке кыргыздарды киргизгенде, «кыргыз» деген сөздүн жазылышын жана маанисин изилдеп көргөн. Мында, «кыргыз» деген сөздүн маанисин уйгур котормочудан сураганда, ал «кызыл жүз» деген маанини берет, ошондой айтылат, дегенине карай тыбыштап жазган деген жоромол бар. Бирок, географ Жа Дандын Кыргызды ошол кездеги кытай тилинин фонетикалык айтылышы боюнча «ки-ке-си» («黠戛斯») деген үч иероглиф менен жазышы «кыргыз» сөзүнүнүн түпкү аталышына жакын болгон. Ошого, кытай жазмаларынын көбү ушул жазылышты колдонгон.

Болуп да Таң падышалыгы кезинде ушундай жазылуу жалпылашкан. Ал эми чөлкөм таануучу Жа Дан эмне себептен ал изилдөөсүн баштады дегенде, кыргыз улутунун аты андан мурдагы кытай тарыхий булактарында түрдүүчө тыбышталып жазылып жүргөнүн байкаган. Ошого ал анын бир улут экенин билип турса да ар башка жазылышы менен айтылышын, улут атынын маанисин чечмелеп калыпташтырып жазууну максат эткен. Чын эле, кытай тарыхий булактарын карасак, биздин санактан мурдагы 3- кылымда биринчи жолу Сыма Чандын «Тарыхий эстеликтер» («史记») эмгегинде кыргызды Хан падышалыгы кезиндеги кытай тилинин тыбыштык айтылуусу боюнча «kek- kun» («隔昆，鬲昆») боюнча жазган. Мындай жазуунун түбүн изилдөөчүлөр байыркы моңгулча же хондордун айтымы боюнча кыргызды «Qirghun» айтылышы боюнча жазган өңдөнөт деген жорумду да айтышканы бар. Кытай тарыхы булактарында чын эле кыргыз улутунун атын ар кайсы доордо ар кандай иероглифтер менен тыбыштап туюнткан. Андай көп түрдүү жазылуусу тархчылар жагынан, же өз кезиндеги кытай тилинин тыбыштоо жүйөсүнөн улам болуусу мүмкүн экенин, бирок ушунун бардыгы кыргыз деген улут аты экенин бүгүнкү кытай тарыхчылары эмгектеринде эч кандай жазганбай эле айтып келе жатат. Ал тургай, биздин санактын 843- жылы кыргыз элчисин кабыл кылган жана ал элчилерден кыргыздардын этногирафиясын сурап, китеп жаздырган Таң падышалыгынын вазири Ли Дыйү кыргыз элчисинен «кыргыз» сөзүнүн айтылышын түз эле сурап, ал китепке кыргыздын улут атын «ke-kuet-sie» (纥扢斯) деп жазган. Бул жазуу кыргыз улутунун өзүнүн оозунан айтылышын сурап 1- жолу тактап жазылышы болгон. Кийин, 843- жылы чын курандын 5- күнү кытай падышасы окумуштуулар менен акылдашып, «кыргыз» улут атын кытай жазмаларында калыпташтырып, окумуштуу Жа Дандын кытайча тыбыштап жазуусу боюнча «Get-ket-sie» («黠戛斯») боюнча атоону бекиткен.② «Кыргыз» сөзүнүн кытайча жазылыштарынын көптүгү ошол кездин императорунун көөнүн бурган. Ал эми падыша атайын жазмача коолу түшүргөн жогорку жазылыш «кыргыз» сөзүнүн өз атоосуна, кыргыз тилине абдан жакын болгон. Ал эми азыркы тарыхчылар, атап айтканда, кыргыз тарыхын баяндоочулар кытай тарыхы булактарындагы жогорку жазылыштардын бардыгы «кыргыз» деген сөздүн кытай иероглиф менен тыбышталып жазылышы экенин моюнга албай, алса да удургутуп «гиянгүн, гегун, хиягас, хакас»③, ал тургай «жиянкүн» деген сыяктуу «кыянатчыл» айтылыштар менен айтып, кыргыз тарыхы боюнча кытайча жазма баяндардагы «кыргыз» сөзүн өз олутунда которуп айткысы келбей жүрөт.

Анын себеби, Никита Яковлевич Бичурьн (1777- 1853) кытайча Таң доорунда жалпылашкан «黠戛斯» жазылышын «Хагас» деп тыбыштап, 19-кылымдын кытай тилинин окулушу менен чалгырт жазып салгандыгы башкы себеп болгон. Андан кийинки Бичурьндан пайдаланган эмгектерде бүт эле «кыргыз» сөзү «хагас, хакас» болуп жазылып, байыртадан жаркын тарыхы бар, жазмаларда айкын жазылып калган кыргыз тарыхын бүдөмүктөштүрүүгө алып келинген. Бышыктап айтканда, кыргыз тарыхы кытай жазмаларындагы түрдүүчө жазылган иероглифтердеги «кыргыз» сөзүн, кыргыз тилин өз ичине алган башка тилдерге «кыргыз» деген түпкү аталышы менен которуп жазганда анан кыргыз тарыхы төп баяндалган болот. Себеби, кыргыздын тарыхын, тегин, жайгашуу ордун так билүүгө кытай жазма булакары гана негиз болуп берет. Бул сөздү академик В. В. Бартолъддин сөзү менен айтсак: «…бир кыйла мурунку кытай тарыхий чыгармаларына караганда, кыргыздар жөнүндө бир топ толук маалыматтарды табабыз.»④ – дейт. Чынында, академик Бартолъд да кыргыздар жөнүндө жазган маалыматтарынын бардыгы Бичуръндин котормосун такоол кылып, кытай тарыхы булактары боюнча далилдеген.

Айтмак, «кыргыз» сөзүн кытай жазмаларында тактап айтуу аракети илгертеден азырга чейин болгонуна, ал тек бир гана улуттун аты экенин ырастоо аракети канча кылымдардан бери келе жатканына карбай, кыргыз тарыхын баяндаган тилдерде кытайдын байыркы иероглиф тыбыштап айтуусун азыркы тыбыштап айтууга ыктатып барып, ал же кытайча айтылуусу эмес, же кыргызча айтылуусу эмес, атап эле айтканда, эч нерседе жок болуп чыгуучу тилге, сөзгө айландырып, ачык- жарык тарыхка «кара көлөкө» түшүрүү максатына жеткели калганын айтуу кези келип турат. Төмөндө, пайдалануу үчүн, кытай окумуштууларынын изилдөө ийгилиги катары тыянакталган «кыргыз» сөзүнүн ар кайсы доорлордогу иероглифтик жазылуусу жана ошол доордогу, азыркы айтылышын салыштырып берүүнү туура көрдүк.
Бул салыштыруу жадыбал кыргыз тарыхын изилдөөчү тарых илимдеринин доктору Ваң Жиенин эмгегинен пайдаланып түзүлдү.⑤

Мында айтмакчы, узаккысы, 843- жылы Кытай императору «кыргыз» сөзүнүн түрдүүчө жазылышы бир эле улуттун аты экенин ырастап коолу түшүрсө, жакынкысы, кытай окумуштуулары ар доордогу кытай тилинин фонетикалык өзгөчөлүктөрүнө салып, ошол ар түрдүү жазылыштардын бир эле улут атынын түрдүүчө айтылышы экенин далилдеген изилдөө ийгиликтери «кыргыз» сөзүнүн кытайча ар кайсы доордогу иероглифтик жазылыштарын бүт эле «кыргыз» деп которуу жана түп нускасы боюнча атоонун негизи эчак жаралганына негиз болуп берет. Ал эми, түп нускасы дегенибиз, «кыргыз» деген сөздү ушул улуттун өзү байыртадан кыргыз эле деп келгенин, «кыргыз» байыркы орхон- энесай ташка тамга басылган жазууларда кеңири айтылган. Ал Арап- Парыс жазмаларында да «кыргыз» сөзү анча- мынча тыбыштык удургуулаарга учураганын эсепке албаганда, «кыргыз» болуп эле жазылып жүргөнүн көрсөткөнүбүз эле. Ушул негиздерге сөөнүп, ар доордогу кытайча жазылган «кыргыз» иероглифтик жазууларын бүт эле «кыргыз» деп алсак болот. Аны «Гянгүн, Жянкүн, Хягас, Хакас» деп удургутуп атоонун кыргыз таанууга зыяны көп, ал байыркы кытай тилине жана кыргыз тарыхына кыянаттык болот.

2. «Кыргыз» сөзүнүн маанисин бурамалоо кыянатчылыгы.

«Кыргыз» сөзүнүн тарыхий жазмаларда айтылуусун буруп айтуу кыргыз тарыхын удургутууга алып кетсе, эми «кыргыз» сөзүнүн маанисин чечмелейбиз деген шылтоо менен «40 кыз» аңызын баш кылган аңыздарды улутка таңуулап, тарыхы бар, бирок «атасыз» улутка айландыруу «кара көлөкө» кыргыздын башында айланып жүргөнүнө да нечелеген кылымдар болду. Ушул эле «40 кыз» уламышына мындан 100 жыл мурда, кыргыздын биринчи тарыхчылары, окумуштуулары ачууланып, ал тургай ыйлаганга чейин барганы (Белек Солтоноев), кейигени, арданганы бизге белгилүү. Биз ошол ардануулардан ушул күнү да сабак алсак болот. Ал үчүн арданган тарыхчы, санжырачыларыбыздын сөздөрүнөн үзүндүлөр окуйлу. Осмоналы Сыдык уулу: «кыргыз кырк кыздан»,- деп Шайых Мансурдун бир нече акылга макул болбогон жомоктору айтылып келген.

Көрпө- тери алдап алуучулардын сөздөрү жанымдан өтүп, он беш жылдан бери аңтарып, текшерип, 200 миң кыргыздын ата- бабаларын таратып, Адам алейи саламга жеткиздим. Биз да асыл заттан экенибизди билсин үчүн, 15 жылдык мээнетимди бир саатча көрбөй, калем термете баштадым.»⑥- деп, ардануу менен эл кыдырып «Муктасар тарыхы кыргызыяны» жазыптыр. Андан соң, кыргызда китепти эң көп окуган Талып молдо: «кыргыз деген кырк кыз деген сөздөн келип чыккан дешет. … Өз тилинде жазылган белгилүү тарыхы жана тарыхты терең билген кишиси болбогон кыргыз эли «кожом айтты, кырк кыздан таралган экенбиз» дешип ишенип калат. «Кырк кыз көбүктөн бойкат болгон, дагы кырк кыздын сарайында бир кызыл ит жүрчү экен, кыргыздын теги ошол» дегенди ойлоп чыгарып, кыргызды «Акеша» аттуу саабага байлап айткандар да болгон. Бул сөздөр божомолдорго, шылдыңдоолорго байланышканы сезилип турат, ал сөздөрдө эч кандай деле чындык жок»- дейт.⑦ Кыргыздын тарыхын биринчи жолу өз тилинде жазган Белек Солтоноев: «1895- жылдын аягына жакын бир күнү Фрунзе (азыркы Бишкек) калаасындагы бир дүкөнгө кирсем, жыйылуу турган көп китеп бар экен. Китептериңизди алып бериңиз, көрөйүн десем, дүкөнчү бир топ китептерди алдыма койду. Билүүмдө дүкөнчү өзбек болсо керек эле.

Китептерди карасам, «аптийек», «сополдияр» сыяктуу китептер экен. Жакшы, сулуу тышталган үч- төрт китепти кайта алганда: “Ал эмне китептер?”- көрсөтсөңүз, дегенде, “булар тарых китептер, сизге ылайыгы жок”, деп кайтадан алып койгондо, тарых китептер дегенине кызыгып, тарых кабарын карыялардан уга келгенимден өтө каадаланып сурай баштадым. Бербеди. “Сатыңыз” десем, “саган тарыхтын кереги жок, кыргыз кырк кызды ээрчиген бир иттен таралган, атаңар ит, энеңер кырк кыз”, дейт. Бул сөзгө аң- таң калып, дүкөнчүнү бир аз карап туруп, жаш башым ызалыктан ыйлай жаздап, жанымдагы жолдошумдан уялганымдан араң басып кеттим. Кыргыз анык эле иттен таралганбы? деп көбүрөөк ойдо калдым. Ошондон баштап кыргыздын анык кайдан таралып чыкканын билмекке орусча, мусулманча китептерди издеп таап, ала баштадым…»⑧. Ошону менен «Кызыл кыргыз тарыхы» аттуу китеп жазылган. Андан да катуу арданган киши Балыкооз санжырачы болуптур. Ал киши өз санжырасында: «…арап тарыхчылары, эшендери, кожолору атабызды кыргызбай кылып, аны кырк кыздан туудуруп, ал кырк кызды шаа (шах) мансур деген олуянын көбүгү менен бойкат кылып, ал (шаа мансурду) Мухамметтин саабасы «Укка шаадан» таратып, ошонун тукуму кылат. Ошону менен кыргыз таза эле арап тукуму болот. Бул мээси бар адам айран кала турган иш»⑨,- дейт, катуу арданып, андан соң, өз санжырасында Шаа Мансур ким экенин, анын «анал да ак, мен да ак» деген уламышы кандай айтылганын так жазып, өз кезинде, эшендер софизимин таратканда, кайсы бир элди сөөгүнөн мусулмансыңар дегенге көндүрүү үчүн түрдүү аңыздарды, тотемдик жомокторду курашып чыкканын, ошонун күчтүү далили «40 кыз» аңызы экенин катуу айтып, тээ байыртадан бери тарыхы бар, маданияты бар кыргыз элин кечээки 10- кылымда жашап өткөн Шах Мансурдун тукуму кылганына Балыкооз санжырачы абдан кейиген, арданган.

Ал эми Шах Мансурдун ким экенин таанылуу тарыхчыбыз Анвар Байтур мындай айтат: «Ал софизимдин алгачкы өкүлү болуп, толук аты «Үсейин Ибни Мансур Аллаж» экен. Ал жаңы санактын 858- жылы Ирандын Тур шаарында туулган. Пахта атыш менен күн көчүрүп, кийин софулук жолуна кирип, софулукту үгүттөгөн. Анын негизги таалиматы «инал ак, минал ак» (ак Худа менде көрүлдү) деген алдамчылык болгон. Ал объектив чындыкты четке кагып, өзүнүн субъектив оюн чындык деп караган. Анын мындай караштары ошол кездеги феодалдык окуяларды төгүндөө болуп, исламга жана ислам философиясына каршы болгондуктан, мусулмандар соту алдамчы күнөөсүнө айыпталып жаңы санактын 922- жылы Арап Аббасыя халпасы жагынан кескиленип өлтүрүлгөн.»⑩
Көрсө, бир кылым мурда эле кыргыз тарыхчылары катуу арданган бул кыргыздын тарыхын бурмалаган аңыз бүгүнкү күндө абдан күчүнө кирип, «кыргыз» деген сөздү издеген интернеттерде «кыргыз улутунун атынын мааниси, 40 кыз» болот деп жазылуу турат. Ошону менен, «кыргыз» сөзү «кырк кыз» менен тең ата болуп эркин жашай баштаган кез болду. Буга арданбас адамдарыбыз анын илимий негизи, же элдик негизи жок экенин ойлоп койбой келет. Илимий негизи жок экени, бул аңызда айтылгандай адам көбүктөн бойкат болбойт; Ал элдик негизи жок дегени, бул кыргыз улутунун эл ичинде жаралган тотемдик жомогу эмес, софучулдар ойлоп таап, аны молдолорго жаттатып, таңуулаган нерсе болчу. Анын түбү- жайын сурабай, кээ бир окумуштуулар 1960- жылдарда эл ичинен чогултулган элдик адабиятта кыргыздар өзү айтып берген дегенге шилтеме жасашып келүүдө. «Эл ичинен» дегенге баятан айтылгандай 10- кылымда тараганы чын, анын таратуучу автору да бар. Бирок, бул аңызды кыргыз аңызы дегенден көрө, Шах Мансур софизимчинин аңызы болуп, аны кыргыз молдолоруна үйрөтүп кеткен десек өз ордун табат. Кыргыз эли «40 кыз» аңызын өз улутунун атынын чечмеси кыла албайт. Ал − кыргыз тарыхына кыянаттык кылган сандырак.

«Кыргыз» сөзүнүн чечмесин кыргыз улутунун өзүнүн эң байыркы уламыштарына негиз, мындан нече кылым мурда эле жазмача маалыматтарда туура чечмелеген. Анда ошондон үзүндүлөр келтирели. «Телгикул Эхбар» аттуу беделдүү китепте: «…кыргыздар тегинде, огуз хан урпактарынан болгон, түрк урууларынын чоң уруусу, кадиресе Огуз хандын жакындары жана жан кишилеринин тукумунан экен. «гуз» сөзү «огуз» сөзүнүн кыскарышы болуп, «гуздар» хыжарыянын 5- кылымынан мурда, ислам жерине барган. Ислам дининдегилер менен Гуздар арасында көптөгөн окуялар болуп өткөн экен. Огуздар мусулмандар жагынан «гуз, гузийе» деп аталып наам чыгарган. Түрк сөздүгүндө (тилинде) «курук – Талаа» маанисин бере турган «кыргузы», арийне «кыр (талаа) гуздары» жер мааниси менен айтканда, «гуз кыры» (гуз талаасы) деген маанилер менен аталат.

Мындай болгондо, «кыргыз» деген аталма «курук – чөл>», кыр- талаада жүрө турган Гуздарга энчилүү ат болуп калган. Мейли кандай болгону менен, «кыргуздардын» (кырдагы Гуздардын) ата мекени Орустар жана башка Эвропалыктарга чейин атактуу болуп келген «Ала- Тоо» кыркалары эсептелет. Бул тоону «Ала- Тоо» аташтын себеби, аталган тоо дайыма кар менен капталып, жаз саратан күндөрүндө, кээ бир бөлүгүнүн кары эрип ала- була көрүнгөндүктөн «Ала- Тоо» деп аталган. «Алтай» сөзү «Ала- Тоо» сөзүнүн өзгөртүлмөсү болгон…»⑾. дагы бир беделдүү китеп Нежим Асым түзгөн «Түрк тарыхы» аттуу китеп болуп, анда ошол эле «кыр огуз» сөзүндөгү огузду мындай чечмелеген: «Огуз − Гуз сөзү байыркы түркү тилинде «чоң дайра» маанисин туюнткан «огуз» (Euguz) сөзүнөн өзгөргөн болушу мүмкүн. Андай болгондо, «кыргыз» деген сөз «кыр огуз → кыр гөз → кыр гуз» болуп өзгөрүү натыйжасынан айтылган болот. «кыр огуздун» мааниси «кыр дайра» кадыресе «талаа дайрасы» болот. Мындан кыргыздар байыркы убакта жашаган жергеси − Энесай жана Анкара муран (Ангара) дайраларынын кең жайык түздүгүндө экенин туюнткан сын атооч аныктап айтылганы билинет. Андай болушу, байыркы кездерде, көптөгөн урук- уруулар өздөрү жашаган жерлердин аты менен аталган. Кээ бир жорумаларга караганда, «гуз» сөзү да «огуз» сөзүнөн өзгөргөнү айтылат»⑿.

«Кыргыз» сөзүнүн маанисин чечмелегенде, «кыр- огуз» (талаа огузу) деген маанини айтсак, ата- бабанын тарыхына кыянаттык кылбаган болобуз. Кадиресе Абулгазынын шежиресинде айтылган «Огуздун 24 небересинин бирөө кыргыздар» деген айтымга так түшөт. Ал эми «40 кыз» уламышы улуттун атын түшүндүрүп бермек турсун, урпактарды ардантып, ыйлаткан жорук болот. Тарых адамдардын байыркы маданиятын, баскан жолун айтып берип, ата- бабасынын иштери менен урпактары сыймыктанып жашоого алып барганда, анан өз кызматын өтөгөн болот. Кордонтуу, ардантуу сандырактарды тарыхтын элегинен түшүрүп салганда, анан тарыхка илимий мамиле жасап, улутка пайдалуу иштеген болобуз.

Кармиштегин Макелек ӨМҮРБАЙ уулу, «Тил жана котормо» журналынын башкы редактору, филология илимдеринин доктору.

Nov 12

Караш-караш..

Posted on by

ээ 70Сүйөркул ЧОКМОРОВ: «МЕНИН ИНИМ КАНДАЙ АДАМ ЭЛЕ?»

Адам акка моюн сунганда бейит башында турган адамдарга карап үй-бүлө мүчөлөрүнөн же урук-туугандарынан бири:
– Кандай адам эле? – деген суроону таштайт. Маркумдун тирүүсүндө кетирген кемчилиги, жасаган күнөөлөрү болсо да жамы журт жапырт бир ооздон:
– Жакшы адам эле! – деп жооп беришет. Анан ушуга улай:
– Кимде карызы бар эле? – дейт.
– Карызы жок! – дешет.
Ата-бабам жердеп келген ушул алакандай айыл четинде туруп азыр ар түркүн ойго батам. Көзү өтүп кеткен адам туурасында ойго баткан кезде аттиң, азыр тирүү турса болбойт беле деп бир умсунуп алмай адатыбыз бар эмеспи. Чындап эле менин иним кандай адам эле? Менин инимдин кимде карызы бар эле?
“Кандай адам эле?” деген суроону азыр арадан 22 жыл өткөн кезде кайрадан калкыма бир кайрылып бергим келет:
– Оо, журт! Менин иним Сүймөнкул кандай адам эле?

Өткөндө РСФСРдин эл артисти Никита Михалковго Сүймөнкул Чокморовго тийиштүү иш-чаралар туурасында өтүнүчтөр менен кайрылайын деп телефон чалдым. Сүймөнкулдун бир тууган агасы болом десем, телефондун аркы учунан:
– Оо-й! Сиз Сүймөнкулдун бир тууган агасы болосузбу!? Сүймөнкул деген кандай адам эле?! Сүймөнкулдун искусстводогу салмагын эч ким көтөрө албайт! – деди.
Кыргыздын алакандай айылы болгон Чоң-Таштан чыгып, атагы ааламга тараган Сүймөнкул туурасында эскерип отуруштун өзү мен үчүн аябагандай оордукту жаратат.

…Бардыгы, бардыгы кайрадан көз алдыма тартылат. Ушул чакан айылыбыз. Чакан үй ичинде алышып-күрөшүп ойногон күндөрүбүз. Ойносок оюнга тойбойт элек. Сүймөнкул үйүбүздөгү эркектердин ичинен эң кенжеси болгондуктан атам Чокмордун сүймөнчүгү эле. Кызык, ошогезде атабыздын ушул сүймөнчүк уулу бүтүндөй кыргыз журтунун сүймөнчүлүгүнө айланат деп кимдин түшүнө кириптир?! Менден үч жаш кичүү Сүймөнкул бала кезде эле сүрөт тартканга кызыкты. Окууга дилгир эле. Бала чагында эле оору менен алпуруша баштаганын көрүп апабыз менен кошо биз да кейип-кепчип калар элек. Көрсө, адамдын эң чоң бактысы ден соолук тура. Ден соолук деген сөздү эстегенде Сүймөнкулду, Сүймөнкулду эстегенде ден соолук тууралуу ойго кетем. 53 жашка чыгып кан тамырларына 56 операция жасаткан Сүймөнкулдай ден соолуктун баркын ким билээр эле дейсиң!?

1992-жылдын жай айында ошол элүү алтынчы операцияны борбор калаабыздагы республикалык ооруканадан жасашты. Операция абдан оор болду. Баарыбыз инибиз аман-эсен болсо экен, Кудай ага өмүр берсе экен деп тилеп аттык. Ооруканага ат тезегин кургатпай каттайбыз. Операциядан кийин эки-үч күн өтпөй жаны кыйналып аткан инимдин палатасына башбактым. Экөөбүздөн башка эч ким жок. Мен инимди тиктесем, иним мени тиктейт. Ал-абалын сурап, колун кармап жанына отура кеттим.

– Ө-өх!.. – деди үшкүрүп кеберсиген эрди менен шыпты тиктей. Жанын жай алдырбаган дарт шордууну огобетер кыйнап, эти от менен жалын. Мындайда эмне дээриңди да билбей калат экенсиң. Зээним кейип, унчукпай жер тиктейм.
– Мен болбой баратат окшойм, – деди үнүн араң чыгарып. Жүрөгүм кысыла түштү. Мурда эч качан, эч качан мындай кеп оозунан чыкчу эмес. Чындап эле ажал аңдып отуруп акыры инимди алып тынабы? Он жыл бою бөйрөк дартынан ооруканага жумасына үч ирет каттап, канын тазалатып анан үйүнө кетчү. Он жыл бою ушундай тартипке көнүп, эрки болоттой курч Сүймөнкул бул саам ажалга багынып береби дедим ичим муздап.

Сүкө 3– Мен болбой калдым… – деди кайрадан ачуу үшкүрүп. Селт эттим. Жүзүнө үңүлсөм мүлдө кыргыз журтунун сүйүктүү уулу делген инимдин көздөрүнөн жаш шорголоп жаак ылдый агып атат. Олда, каралдым ай! Эми кандай айла кылабыз? Эми эмне болот? Буга чейин бир да жолу эми болбой калдым деп көзүнөн жашын төкпөгөн кайраты күчтүү жан ушул ирет күч-кубаттан тайып, ажалга моюн сунуп береби!?

– Кой, айланайын, жакшы болуп кетесиң, – дегенден башка кеп оозума келбеди. Аздан кийин эсин жыйды да мени алаксытмакка ушул ооруканага болор-болбос дарт менен келип жатып алып ар нерсени кобурашып отурган айрым адамдар тууралуу сүйлөдү:
– Ыя, кандай ойлойсуң, тээтигил адам тамагым ооруп калыптыр деп ушул жерге атайы жатканы келиптир. Атаңгөрү, убакытты да ушундай уттурушабы! Кайран гана корогон алтын өмүр, убакыт.

Тамагың ооруса спорт менен машык да үйдөн эле дарыланып, анан тынбай иште! Мага Кудай ушулардыкындай ден соолукту берсе, эмне деген иштерди жасап жетишээр элем, аттиң! – деди. Биртопко отурдум. Анан убакыттын учуп атканын байкай калдыбы, айтор мага:
– Сен үйүңө бар. Жумуштарыңды бүткөр. Бул жерде жанымда отурганда не? Дагы келип кетесиң да, – деди бардыгына жаккан сүйкүмдүү жылмаюсу менен.

Тамырларына кан жакшы жүгүрбөй, денесинен эч тамтык калбаганын көрүп алып денең ичиркенет. Ийне менен алгач сол колун, анан оң колун кан жүгүртөбүз деп тешкилей берип ийиндерине чейин соо жери калган жок. Анан кезек сол буту, анан оң бутуна келип жоон санга дейре жетти. Туш келди ийне менен тешкилей беришти. Акыры эмне кылар айла табалышпай жасалма тамыр салышты. Денесиндеги жасалма тамырлардан кан жакшы чуркабай, улам далысы кычыша берет окшойт, үйүнө барып калганда далымды тырмап берчи деп өтүнөт. Ошондо колу-бутундагы тактарды көрүп алып кино үчүн, искусство үчүн, кыргыз элинин атагын алыска угузам деп ден соолугуна да кайыл болуп каржала иштеген кайраттуу адамдын чыдамкайлыгына тан берип, ушул адам бир тууганым жана бир боорум экенин эстей коюп ичимден сыймыктанам да, анан Кудай Сүймөнкулга бардыгын, өң-келбетти да, ойду да, бойду да, талантты да, даңкты да берип келип неге ден соолуктан айрып коет деп ичим эңшерилчү.

Он жылдык өмүрү оорукана менен үйдүн ортосунда өттү. Үч күндө бир ооруканага каттап, ооруканадан чыгып алып өнөрканасына жүгүрүп барып сүрөт тартып, жакынкы аралыктарда биротоло кетип калчудай кара терге түшүп убакытты үнөмдөгөнгө далбас урду. Ошол он жыл ичинде буга чейин болуп көрбөгөндөй көп сандаган сүрөттөрдү жаратты.
1967-жылы апабыз дүйнөдөн өттү. Сүймөнкулга суук кабарды угузайын деп мотоцикл менен бир досум экөөбүз Кордой тарапка жөнөп калдым. “Караш-караш окуясы” фильмине тартылып аткан Сүймөнкулга кабар берейин десем, кино тартуучу топтогулар мени кете бер, биз өзүбүз кабар берели дешти. Үйгө келдим. Арадан эки саат өтпөй Сүймөнкул ааламда теңдеши жок апабызды жоктоп артымдан катуу өңгүрөп кирип келди. Кийин киносу экранга чыккан кезде Сүймөнкул “атаңгөрү ай, ушул эмгекти апам көрсө болбойт беле?!” деп катуу өкүнүп жүрдү. Апабыз Сүймөнкулдун кинодо жараткан эмгектеринин бирин да көргөнгө үлгүрбөй калды.
Суусамыр тараптабыз. Сүймөнкулдун “Караш-карашта” аты сууга агып кетип, таш үстүндө жатып өңгүрөп ыйлаган эпизоду тартылганы жаткан. Бир маалда режиссер Болот Шамшиев ташты кучактап жаткан Сүймөнкулга:
– Сүймөнкул! Сенин атың сууга агып кетти! Эми канатыңдан айрылдың! Азыр аябай ыйлашың керек! – деди. Бир-эки жолу айтты. Же ый чыкпайт. Саамга ойлоно калган Шамшиев:
– Сүймөнкул! Кечээ эле сен апаңдан айрылбадыңбы! Апаңды эстечи! Кандай адам эле? – деди. Чындап эле апабыз ушак-айыңдан алыс, өзүн сабырдуу кармаган мээрими күнгө теңдеш жан эле. Апабызды чындап эстей койдубу, айтор таш үстүндө жатып өңгүрөп Сүлүккара деп ыйлап ийди Сүймөнкул. Мен да кино тартып аткан топтун жанында туруп ичимден апамды эстей калып ары карап кеттим…

“Караш-карашта” атынан айрылган Бактыгул Жарасбайды жайлайм деп мылтыгын кармап алып тоодо таштан-ташка секире өрдү көздөй бараткан эпизоду тартылмакчы. Дал ошол мезгилде Сүймөнкул өпкөсүнөн ооруп бейтапканага жатып калды. Сүймөнкулдун ден соолугун мурдатан билген режиссер Шамшиев Сүймөнкул жок болсо бой-келбети окшош деп мени Бактыгулдун айрым эпизоддоруна даярдап жүргөн. Мына ошол таштан-ташка секирип бийик тоого чыккан жерине мени тартышты. Кинонун анык азап экенин ошондо түшүндүм. Ошол он-он беш секунддук ирмемди тартыш үчүн режиссер азапка салып күнү бою тоого чуркатып атып алты күн дегенде араң тартты.
Андан кийин киного түк түшкүм келген жок. Бирок, бир жолу “Уланды” тартып жүргөн режиссер Төлөмүш Океев бир эпизодго мени тартам деп кыйнай баштады. Соң-Көлдөн тартылмай болдук. Азат Майрамовдун ролун аткарып аткан Сүймөнкул ичкиликтен эртеси башы кеңгиреп ооруп түш көрөт эмеспи. Түшүндө бала чагын, жайкалган жайлоону, анан кайсы бир ат чабышта марага биринчи келип атасы эл көзүнчө сыймыктанып уулун көккө ыргытканы, анан бозүй ичинде отуруп кымыз ичип кызыганда атасы уулум чоңойгон турбайбы деген эпизоддор. Азат Майрамовдун атасынын жаш кезин аткармакчымын. Улам кайталашат. Же окшошсочу!? Ой, тим эле койгулачы дейм. Ага Төлөмүш көгөрүп болбойт. Бир убакта ары ээн жакка жетелеп барып Төлөмүш мага бир бөтөлкө арак бузуп сунуп калды. Ичтим. Уялбасын деди окшойт. Кайра келдик. Дагы эле аткара албай уялам. Жарданып тегеректешкен артисттерден тартынам. Эптеп атып бетимдин жарымын көрсөтүп тартышты. Ал эми Сүймөнкул… Сүймөнкул болсо кино тартуучу аянтта тартыла турган сюжетти бат илип алып режиссерго мындай кылып ойноп койбоймбу деп кайра өзү башка нерселерди ойлоп таап кетчү.

Сүймөнкул сабырдуулукту, чыдамкайлыкты апамдан алса, комуз чертип өнөр кастарлаганды, атка жакындыгы, устачылыгы атамдан өттү окшойт. Атам Чокмор 1914-жылы Кордой тараптан көкбөрү тартышка катышып улакты эңген боюнча ушул Чоң-Ташка чейин чаап келип айылыбызга таштаган дешет. Демек, апабыз менен атабыздагы бардык жакшы сапаттар Сүймөнкулга энчиленген…

Данияр ИСАНОВ. Маалымат булагы  “Жаңы Агым” гезити.