АРМАНГА АЙЛАНГАН ӨМҮРЛӨР..

(роман)

Ар бир элдин тарыхы,
ар бир эрдин өз доору болгон.
Рахманкул хан Жапаркул уулунун
100 – жылдыгына арналат.

Бүгүн күн күндөгүдөн бир башкача ажайып нурлуу кыпкызыл алоолонгон оту менен батып баратты. Анын отуна алакан тоссоң мына жетчүүдөйсүң. Батып бараткан күндөн көзүн албаган караан тээ канчадан бери кыймылсыз турат. Ал ушул турушунда береги батып бараткан күндү токтоткусу келди. Акыркы учурларда күндү гана эмес, колунан келсе өмүрдү да токтоткусу келип кетет. Бирок андай эч качан болбосун сезгенде катуу умсуна, оор үшкүрүнүп алат.
– Чиркин өмүр! Чиркин өмүр! Мен каалагандай токтоп турсаң кана?!
Караан эки жагын каранып алды. Айлана мелтиреп тып тынч. Эч өзгөрүүсү жок жашоо агымы бир калыпта өтүп жатат. Эми мелтиреп жаткан көлгө тигилди. Кыргыз көлдөрүнө кайдан жетсин. Ошентсе да отурукташып калган жердин ар бир ташы ыйык. Анткени анын өмүрү так ушул жерде өтүп жатпайбы…
Батып бараткан күнгө тигилген бойдон турган жеринде катып калгандай жансыз турду. Жада калса тигилген каректери да токтоп калгандай, кирпиктери да серпилбей, кыймылсыз. Ажайып баткан күндүн нурлары аны биртоло өзүнө сыйкырлап салгандай… Анан да көз кирпикке, кирпиктер көзгө бийлик жүргүзүп жаткандай болду бейм.
– Көзүңдү жумба! Жумсаң бул ажайып кооздукту жоготосуң. Жумсаң эле күн уясына кирип кетет. Алар менен өмүрдүн бир күнү да батып баратпайбы. Көзүңдү жумба!
Мына, кирпик менен көзгө кошулуп жүрөк да туйлап чыкты. Дене бойду майда тер каптап, кан тамырлар баш аламан жүгүрө баштады.
– Токто. Дагы бир азга токтоп турчу! Бүгүн бөтөнчө сулуу…
Оор тунжуроодон кийин караан өзүнчө дагы да күңк этти.
– Даагы батып кетти. Сен каалаганда эле токтоп калса кана…
Анын үшкүрүгү күндөгүдөн оор чыккандай болду. Байкашында күн санап анын үшкүрүгү күчөп бараткандай. Муну өзү да байкап жүрөт. Же, карылыкпы?.. Карылык! Ээ, карылык! Кайкалаңдап сен да жонго миндиң ээ? Эч нерседен кайра тартпаган эр эле. Эми минтип сени жеңе албай турганын байкадыңбы. Сени ким жеңсин. Эч ким жеңе алган эмес сени. Сага жеткендин өзү бактылуулук эмеспи. Бакыттын бири сенсиң! Береги турган караан да бактылуу жандын бири. Анткени сага жетип, сени менен жетелешип келатат. Бала – чака, неберелер… Теңир берген өмүрдүн ырахатын көрүп, суусун ичип, сени менен жетелешип бир басуунун өзү канчалык ырахат.
Караан кыймылын жазбай ичинен тына оор үшкүрүп, жаш
баладай дагы бир умсунуп, өзүнчө күңгүрөнүп алды.
– Ооба, күн бүгүн бир бөтөнчө батты. Нурларын карачы. Батып кетти. Неге мынча тигилдиң? Токтоп турмак беле…
Кылкылдаган Күн ажайып нурун чачып, болбой эле уясына кирип кетти. Жок ал чөгүп кеткендей болду.
– Кайра чыгаар бекен?.. Караан ичинен күңк этти.
– Албетте чыгат. Ал өз мейкиндигинде өз өмүрүн сүрүп,
таңга дейре Улуу түнгө кезегин узатып уясына батып баратат да. Эртеңки таң менен албетте кайра чыгат. Чыгыштан батышка, кайра эртеси чыгыштан батышка…
Ар күнү ушул. Анын сапары эч карыбайт. Кылымдан кылымга өз жолу менен, өз мейкини менен сүзүүдө. Анын мыйзамы ченемсиз да. Биз гана… Биздин өмүр! Адам баласынын өмүрү гана чектелүү. Ал береги Күнгө окшоп бүгүн батып, эртең кайра жаңырып атпайт. Батканың… бул тирүүчүлүккө кош айтканың. Кеттиң, кайра артка жол жок!
Өмүр! Өмүр!..
Сапарың сенин ченелүү,
Кеттиң, кайра кайтпайсың.
Теңир берген бул жашооңдун,
Канча экенин айтпайсың.
Ачуу – таттуу, ыза – муң,
Баарын тартат кул пенде.
Тирүүлүккө устун болуп,
Калган эмес бир пенде!
Максаттарга жете албай,
Өтүп кетти оо, нечени…
Мен да эстейм ар күнү,
Баскан жолду кечеги…

Куттуу жерден чыга бердик,
Каапырлар бизди аткан кезде.
Жер котордук далай ирет,
Жекелеп душман баскан кезде.
Туулган жердин абасын,
Искеер күнгө жетемби?
Же арманым ичимде,
Күйгөн бойдон кетемби?!
Атам баштап чыккан элдин,
Далайы жетпей бу күнгө.
Армандары баштан ашып,
Кете берди ар ар күндө.
Жериме жетип, – Өнөм! – деген,
Элиме жетип, – Өлөм! – деген.
Атамдын антын актабай минтип,
Аттиң дүйнө! Кем дүйнө!
Бөтөн жерде өлмөк белем?!..
Өмүр! Өмүр! Өмүр!
Ченеми чектелбеген чексиз өмүр!
Кектегенди кенебеген,
Кейигенге кейибеген,
Кенебессиң оо, мейкин өмүр!!!

– Кечир өмүр? Неге сени кектеп турам. Сенин мыйзамың
ченелүү гана эмеспи шордуум. Сен батсаң кайра кайрылбасың бул кашкайган чындык. Чиркин өмүр… максат тилекке жетпеген чиркин өмүрлөр… Минтип кейигенимдин себебин өзүң билесиң да өмүр. Канча деген өмүрлөр бей күнөө батып кетти ээ…
Караан эми Чыгышка тигилди. Баятан буулугуп араң турган ички үн эми караанга боор ооруй тигилгендей болду. Анан оор дем ала, айланасын бир сыйра тинтий карап алды да, караандан үн чыгаар беген дегенсип демин бир азга катты. Караан унчукпай жер тиктей дымыды. Ошол кезде араң турган ички үн бурк этти.
– Олдо дүйнө ай! Сенин кыскалыгыңа таарынбаган, нааразы
болбогон, оо дүйнө кетип жатып сени кыйбай, кыйыла карабаган пенде барбы? Баары ошентишет. Мен да… Баарыбыз кыйбайбыз. Баарыбыз таарынабыз. Неге тагдыр кыска өмүр бердиң дейбиз. Неге сени кылымдан ашпайсың! – деп, өмүр сени жемелеп кекиртектен алабыз. Кыскасың! – деп жээрийбиз. Баарын угуп туруп, үн катпай сен да мелтирейсиң. Сенде не жооп болмок эле, сен да мени менен кетип бара жатпайсыңбы… Мен дегеним, мен тигимин да. Мени менен жетелешип кылым ашпаганыңа, мүмкүн сен да кейип, кепчирсиң бечарам… Мен ошондой ойлойм. Же андай эмеспи? Жок! Жок! Билем. Эртесине да, кечине да сен кошо күйүп, сен да бул жарыкчылыкты кыйбай кыйыласың. Сенин да түбөлүк жашагың келет. Анткени сен Өмүрсүң! Өмүр! Өмүр! Береги караан сенин узак же кыска сапарыңа эмес, ошол сенин сапарыңдын аралыгында жетпей бараткан максатына жаны кейип турат. Ата сөзүн, ата керээзин актабай каламбы? – деп жан дүйнөсү сапырылып, түтөп турат. Ар күнү аткан аппак таң менен баткан күндүн ортосунда анын ой сапары учуп кайда гана барбайт.
Эчак батып кеткен күндүн акыркы жебелерин издеген караан эми мелмилдеп жаткан көлгө тигилди. Бу сапар анын үнү каргылдана чыкты.
– Ооба, кылым ашкандар деле бардыр. Бирок, жашоо
климаты жакшы, мыкты шарттарда жашагандарда болбосо, биздин шартта жашагандарда андайлар кезиккен жок. Болушу да мүмкүн эмес. Улам жерден жер которуп олтурсак кайдан болмок?! Не деген азаптарды көрдү кайран элим! Кайран элим! Азды, тозду. Ооруу… сыркоо…
Элдин жашоосуна туура келбеген жердин климат шарты элди жеди. Кыйнап койду, ооба, ооба, аны тануу күнөө болоор. Тоолуу, таза аба, кең Мургабда туулган эл элек. Анан… анан… не деген жерлерди кездик… Топоздор чыдаганбаган Памирдин суугу, мээ кайнаткан Ооганстандын ысыгы, чымын чиркей жеген, мында мээ кайнаткан ыссык, ары жагымсыз, бизге бейтааныш климаттагы Пакистан… кумурскадай быкылдаган Кытайды айтсаң… Эми минтип акыры келип Улуу Памир деп мында отурукташып калдык.
Жанатан араң турган ички үн бурк этти.
– Мында эле жыргап кеттикпи? Чек ара. Тиги Куттар менен
Түрктөр чабышпасын. Эгер чабышып кетишсе биринчи атылган ок бизге тийээри да айдан ачык.
Караан бырс күлүп жиберди.
– Бирок буга да шүгүр деп күн кечирип келебиз. Деген менен адам баласы
чыдабаган нерсе барбы? Айрыкча бизге окшогон качкындар. Оо, тууган жер! Бирок сага жетмек кайда?! Бул жердин дыңылдап учкан чымыны да чоочун. Кенен басканың менен, ар убак ийненин учунда олтургандай болосуң. Мына Ван. Тигине Ван көлү. Улуу Памир… А, биздин Мургабдын сууларычы? Бийик тоонун чокусундагы көлдөр менен булактарчы…
Ушуну гана күтүп тургансып ички үн даагы күңк этти.
– Аз болгондо Аляскага да кирип кетмекбиз да…
– Башка жерлерге караганда бул жердин шарты, абасы, суусу, мал – жанга ылайык
келген аймак…
– Эми биздин Мургабка жетпесе да жашоого болот. Болот дегеним, көздөн учкан
Мургабка, мекен энебиз Кыргызстанга качан жетээрибиз да арсар…
– Мен көрбөсөм да балдарым, алардын балдары көрүп калса…
– Буюрса көрүшөт. Сен үмүт үзбө! Мүмкүн сен да көрөсүң…
– Ким билет?
– Теңирден тилене бер. Теңир билет. Жаратканым…
– Киндик кан тамган жерге, аркамдан ээрчип келген элим
жетсе дейм. Оо, Жараткан менин кан какшап тиленген тилегимди угаар бекенсиң?.. Балдарыма, элиме жакшы жашоо бер! Мен… мен… Өмүр! Өмүр! Кылым ашып берсең кана?!..
Ички үн караанга боору ооруй тигилди.
– Неге таскагыңды жайлатып калдың? Чарчадыңбы? Билем, билем. Чарчадың. Сен
экөөбүз көрбөгөн эмне калды? Баарын көрдүк. Атаң атка өңөрүп Мургабтан чыкканда сен болгону 4-5 жашта элең. Заматта чаң – тополоң түшүп жатып калышты…
– Атакем… Менин да эсимде… мен…
– Сен анда эмнени билип, эмнени туюпсуң. А, мүмкүн… атакең менен бир чоң
жыйынга, же бир алыс жакка меймандап бара жатам дегендирсиң. Кайда барбасын, кайда болбосун жанынан чыгарбай атаң сени өңөрүп алаар эле. Чүкөдөй болуп аттан түшчү эмессиң. Бирок бул сапар тойго жөнөгөн жоксуңар. Бир ууч элди артынан ээрчитип, атаң Жапаркул миң башы түн жамынып, туулган жерди таштап, Советтерден качып чыкты. Сен эч нерседен кабарың жок Апиде энеңдин жонунда таңылуу уктап кеттиң. Кандай коогалаңдуу түн болду ошол түн…
– Ал түн менин да эсимде. Кантип унутуп калайын.
– Бир заматта элдин баарын дүрбүтүп, каапырлар…
– Энекем далбастап мени аркасына бекем таңып алды.
– Антпесе ар кандай болушу мүмкүн эле да.
– Атаң Жапаркул миң башы кыйын киши эле да.
– Атам..

Ооба! Ооба! Ошол күн бөтөнчө коогалаңдуу түн болгон эле. Көздөгөн жерге аман эсен жетээр бекенбиз, же аркабыздан жетип келишип, ара белде баарыбызды жайлап салышаар бекен? – дешип, бир айыл эл жандарын уучтап бара жатышты. Тигил ашууну ашсак эле кутулабыз деген ой баарында турду. Жапаркул миң башынын ойлогон оюу да Памир тоосунун биринин ичине кирип кетсем, бул балээден аман калабыз деп баратты.
Анын көз алдында Кытай Памир тоолору турду. Анда кирип кетишсе, Советтериң эмес, башкасы да таппайт. Бул балээден биротоло кутулаарына эчак көзү жеткендей, кетип баратып ээрчиген элди бир сыйра карап алды.
– Аман – эсен жетишээр бекен? Эгер максатка жетпей, баарын кырып алсам не болот?! – деген ой аны селт эттирди.
Анын оюн аялы Апиде айттырбай билип бара жаткан.
– Кайратыңан жазба, бегим! – дегендей болду көзү менен Жапаркулга тигиле. Экөө ар убак көз менен сүйлөшөөр эле. – Сен да сак болгун! Балага сак бол! – деди Жапаркул миң башынын өткүр көздөрү Апиденин көздөрүнө тигиле.
Тандалган билектүү, белдүү жигиттерден элди айланта курчаттырып, алдыга жолдун сырын, тоонун коюн – колтугун аңтара билген мыкты чабармандардан жөнөтүп, элдин алдында Жапаркул миң башы баш болгон атчандар кетип баратышты. Советтер мына жетип келип желкеден алчуудай далбастаган бечара элдер улам улам арт жакты карап коюшат. Анан да куттуу жерди кыйбай кылчак кылчак карашып, ичтеринен сыздап кетип бара жатышты. Ар биринин көңүлүндө, – Кайрылып келээр бекенбиз… – деген суроолор менен жаак ылдый сызылган жаштар беттерин жууп бартатты. Аларды алдыда жалган дүйнөнүн азабы да, тозогу да күтүп турду.
– Баскыла! Арт жакты карабагыла!
– Түндөп ашууну ашуу керек!
– Эгер орустар жетип келишсечи?
– Баарыбызды кырып салат да ээ?
– Анда айылда жатып эле өлбөйт белек…
– Жапаркул миң башыга ишенбесең кайра кайт!
– Акырын! Угуп калса не болот. Мен жөн эле…
– Баскыла! Баскыла!
– Бала – чакаларга сак болгула!
Бирин бири жөлөп, бирине бири жөлөк болуп, айылдан узаган сайын бир ууч журт,
өздөрүнө сак болгондой. Алардын ишенгендери бир эле Жапаркул миң башы экени да ырас. Элдин чет жагында жүк артылган топоздо келе жаткан эки аял ич ара шыбырап жаттышты.
– Сага жакшы.
– Эмнени айтасың?
– Кандай болгон күндө да Апиде бегим сени жакшы карайт.
– Силерге деле жаман карабайт.
– Бизге караганда тууганчылыктарың да бар.
– Биз эми бир элбиз!
– Ооба, аны билем. Акырын.
– Алыста жүргөндө баары бири бирине жакын болот.
– Мени жаныңа алсаң кантет?
– Кайда?
– Топоз саайм. Жип ийрийм. Бир топ ишиңе жеңил болот.
– Аны Апиде бегим чечет.
– Эй! Бастыргыла!
– Эч ким уккан жокпу?
– Аман – эсен жетчү жерге жетели. Айтам.
– Апиде бегим жакшы адам. Жок дебесе керек.
– Акырын! Тигил дагы жакындап келип калды.
– Орустар эми жетпес.
– Кайдан аңдып турганын ким билет.
– Ай, акырын! Балаңды эмиз. Үн чыгарбагыла деп…
– Билем.
Ошол учурда тигилерге кудайдай көрүнгөн Апиде өзү жоо кууп келсе качканда түшүрүп албайын, же алыстан атылган октун бири балама тийбегей эле деп, бир баласынын, бир күйөөсү Жапаркул миң башынын амандыгын Теңирден тилеп жанын уучтап кетип баратты.
Булардын артынан түшкөндөр тим кое бермекпи. Ошентсе да артынын сая түшкөн аскерлерге карматпай Жапаркул миң башы Кытай Памир тоолоруна кире качты. Миң кырдуу, бир сырдуу чокусу көк тиреген аска – зоолор көрсө көрмөксөн, билсе да билмексен болуп, куугундарга сыр ачпай мелтиреп туруп берди. Элди башкарып гана эмес, ич ара согуштук тактикаларды мыкты билген миң башы бир ууч элин кырбай – жойбой совет аскерлеринен аман алып тоо койнуна кирип кетти.

(Уландысы бар)

Чынара КАЛЫБЕКОВА,
Кыргызстан Улуттук Жазуучулар Союзунун мүчөсү,
КРнын Маданиятына эмгек сиңирген ишмер,
актриса, акын – драматург.