Кыргыз парк..

******************************************************************************************************************

НАСЫПБЕК КЫЙАЛ

Мисалы, Америкада Диснейланд деген оюн зоок паркы бар. Өтө атактуу парк. Байкашымча ал ошол дисней мултфилмдеринин урматына түптөлсө крек. Анан Голливууд бар. Ал жердин өзгөчөлүгү болсо кино тасмалар, актерлорго басым жасалган. Ал эми Динозаврлар доорунун паркында динозавр өңдүү нерселерге көңүл бурулган. А эмне үчүн бизде ошондой нерсе курганга болбосун?

Жок биз динозавр жасабайбыз. Биз Голливуддун же Кыргыз киносунун дагы паркын түптөбөйбүз. Ал биздин колдон келбейт. Эч кимге кызыксыз. Диснейланд болсо түшүбүзгө да кирбейт. Кирбей деле койсун, бизге кереги жок. Бизде андан да сонун, андан да кызык байлык бар. Ооба, өзүбүз билбеген укмуштуудай байлык бар. Ал «көчмөн маданияты» деген нерсе. Бизде көчмөн паркын кура турган укмуштуудай чоң мүмкүнчүлүк бар. Эмне элестете албай турасызбы? Эмесе байкап туруңуз. Шашпай ой жүгүртүп элестетип көрүңүз…

ээ 33Кыргыздын керемет тоолорунун койнунда быжыраган боз үйлөр турат. Кадимки Ормон Хандын, же андан наркы Манастын убагындай эч нерсе аралашпаган кыргыз айылы. (Эми аны уюштуруш оңой эле го) Боз үйлөр бир караганда чачкын көрүнгөнү менен баары ирээттүү. Пландары, жолдору бар. Айылдын кире беришинде атайын тосмо коюлган. Балким ал дагы аркайган найзалар менен, бакандар менен тосулган. Келген туристтер ал жердеги кароолдордон билет алып киришет. Ошону менен алар бүтүндөй көчмөндөрдүн жашоосуна сүңгүп кетти десеңиз да болот. Атка чапчаң минген жигиттерден бир экөө чаап келип келген мейманды анча азоо эмес атка мингизип алып жөнөйт. Албетте, ал жигиттердин гид экени айтпаса да белгилүү болсо керек. Бирок, биз аны атайылап кыргызча аталыш менен атайбыз. Жандооч же болбосо ат кошчу дейбиз аны. Ошентип жандооч мейманды кыргыз айылын аралатып отуруп атайын тигилген өргөөгө алып барат. Эми бул жерде туристтин төлөмүнө жараша жай берилээри турган кеп. Мисалы, акчалуу болсо бийлердин айлына, ак өргөөлөргө жайгашат. Орто болсо карапайым эл арасына конот. Ал эми андан да ылдыйраак болсо берки жылкычылардын, малчылардын чакан боз үйүнө жайгашат.

ээ 12 аАнан ошол келгенден тартып көчмөн жашоосу башталат. Атайын форма берилет. Териден тигилген. Ат мингенге ылайыктуу. Сайма өтүк, жаргак шым, тон, чепкен, тебетей, калпак дегендей. Өзү тантайт аларды. Атка минишет. Ар бир боз үйдөн ар кандай кыргыздын улуттук оюндарына күбө болот. Жумшак даярдалган аянттарда күрөшкө катышат. А дагы бир жерде жабык аянтта каскадер жигиттер найза сайыш уюштуруп беришет. Ага күбө болот. Топ топ болуп аттарга минип жүрүштөргө чыгышат. Коңшу уруудан жылкы тийип келишет. (Мунун баары атайын даярдалат.) Баса атка минип жылкы айдап көргөн киши анын кандай адреналин экенин жакшы билет. Эгер жылкы айдап көрбөсөңүз, баарыңарга сунуш кылам. Дүркүрөгөн жылкыны кууп ат чабуу машинаны 200 менен айдагандан алда канча таасирдүү. Ал эми ага атайын эпизод даядап, спец эффект кошуп берсеңер түбөлүк эсте каларлык нерсе болот. Албетте, ошол учурда атайын даярдалган жерлерден (жашыруун жайлардан, же учкан камера менен) туристтерди видеого, сүрөткө тартса болот. Эми бул бир укмуш сүрөттөр болооруна бөркүмдөй ишенем.
Анан айдалып келген жылкыга аркан ыргытышат. Кармап жайдак минишет. Буга турситти түздөн түз катыштырбаш керек. Ага балким анча-мынча аркан ыргыттырса болот. Бирок, негизги ишти кыргыз жигиттер кылат. Кечкисин, селкинчектер орнотулуп, ырлар ырдалат. Кара жорголор бийленет. Бир өргөөдө Манас, Төштүк сыяктуу дастандар айтылат.

ээ 13 аКыскасы бул паркты аябай кеңейтсе болот. Ал тургай душманар менен чабыштырса да болот. Көчмөндүн жашоосунда болгон да ошондой. Мисалы, бир күнү эле турист уктап атса таң атпай ызы-чуу башталат. Бүткүл туристтер дуулдап боз үйлөрүнөн чыгат. Чыкса эле нары жактан жер жайнап моңголдор чаап келеткан болот. (Моңголдун көрүнүшүн туристтер таанйыт. Далай кинодон көрүшкөн. А бул жерден өз көзү менен көрөт) Бечара турист өз көзүнө ишене албай коркконунан жашынаарга жер таппайт. (балким чындап корккондор да болот. Коркпогондору болсо камераларын алып чыгып тарта баштайт. Бирок, тартканга уруксат бербесе да болот. Башкаларга сыр бойдон калышы үчүн). Эми моңголдун чабуулун ушундай даярдаш керек. Жер жаңырткан добулбас, ач айкырык куу сүрөөндү уюштуруп коюу азыр анча деле кыйын эмес. Ар кайсы жерге орнотулган атайын үн бергичтер колдонулат. Ошентип калмактын колу айылга жете берээрде бул жактан айыл арасынан кыргыз жигиттери аттанып чыгат. Алар жоого каршы чаап барып ортодо каскадерлердун оюну башталат. Мына туристтер үчүн жандуу кино. Кылычтар чабылып, жигиттер аттан кулайт. Атка сүйрөлөт. Арканга сүйрөлөт. Ат маты менен тоголонот. Ошол убакта кимдир бирөөлөр балким турсттерге да ат мингизип жоону карай алып жөнөйт. Анан калмактар качат. Качкан калмактарды кыргыздар кубалайт. Аларга кошулуп туристтер да кубалайт. (туристтерге да кыргызча формалар берилгенин унутпаңыз.) Ошентип алар дагы тарыхка өздөрү аралашкандай таасир алышат. Жоо кууп баратканын элестетишет. Аларга да колдоруна кылыч же найза (жасалма) берилет. Анан жеңишке жетип кайра кайткандарында айыл эли (парктын кызматчылары) аларды дүңгүрөтө керней сурнай тартып, алакан жайып бата берип тосуп алат. Той сыяктуу бир нерселер уюштурулат.

ээ 13Мындай парктарда туристтерге жаа атканга көп эле шарт түзүлөт. Бир атканың баланча сом деп битиребей эле, жөнөкөй жасалган жааларды өздөрү көтөрүп жүрүшсө болот. Атайын жаа атуучу аянтта каалашынча атышсын. Жаанын огу алыс кетмек беле, кайра терип алса болот. Эч нерсе коробойт. Бирок, чет өлкөлүк адамга укмуштай таасир берет. Коопсуздук жаатында болсо ал жебелердин учун курч кылбаса да болот. Анан ат жарыштар, көк бөрү уюштурулат. Туристтерди байма-бай атка мингизиш керек. Ал тургай аларга паркка киргенден баштап кеткенге чейин бир ат берилет. Ошону өзү карап, өзү минет. Албетте ат кошчусу да болот. Эми ал гид катары да, жардамчы катары да жүрөт эмеспи. Ат багуу туристтин көбүнө жагат. Керек болсо байларына бүркүт, тайган да берилсе болот. Баарына өзү ээлик кылат. Ат кошчунун жардамы менен аларды өзү багат. Кыргыз тамактары менен тамактанат. Эми кыргыз тамагынан кыйналса батыш тамагы деле берилет. Ал деле кыйын эмес. Эртең менен эрте туруп жылкы байланганын көрөт. Бээ саалганын көрөт. Кааласа сүтүн ичет. Ошол убакта туристтин көз алдында кадимкидей көчмөн жашоосу жүрүп турат. Койлор жайытка чыгат, уйлар бадага кетет. Кыскасы, 3-4 күн, же 5-6 күн балким 10 күндөп турист кыргыз айылында эс алат. Мына мен кыялданган «Кыргыз парк»…

ЭКИНЧИ БӨЛҮК.

Кыргыз паркта туристтер үчүн бардык шарттар болушу керек. Бирок, ошол эле маалда ал шарттар сырттан караганда жалпы кыргыз айылынын нукуралыгына да доо кетирбегени жакшы. Ошондуктан бардык гинекологиялык талаптарга жооп берген дааратканалар менен душтар жайгаштырылат. Ал эми аларды сыртынан билиндирбеш үчүн туалеттер четкерээк салынып, сыртынан алачык келбетине келтирилет. Ал эми душтар болсо ВИП туристтер үчүн ар бир өргөөнүн бир бурчу чий менен тартылып, анын ичинде душу болот. Үч төрт боз үйдү аймакташтырып бир атайын боз үй тигилет жана ичинде душ кабиналары болот. Кыскасы, туристтертин тазалыгына көңүл бурулуш керек. Бирок ошол эле маалда жалпы айылдын көрүнүшүнө бир дагы залакасы тийбеши керек.

Эми туристтер таңдан кечке эмне кылат? Алар үчүн бардык убакытты кызыктуу өткөргүдөй программа түзүлүшү керек. Мисалы, биринчи күнү туристти айлана чөйрөнү кыдыртып келүүгө болот. Ат менен саякат. Анча алыс эмес. Жалпы айылды, тоо ташты, табиятты сыртынан көргөзүү. Ошол эле маалда ага улам бир жерден атайын даярдалган адамдар жолугуп турат. Мисалы бирөө көчмөн мергенчи бүркүтү тайганы менен. Ал капилет жолуккан киши болуп туристтерге өзүнүн өнөрүн көргөзөт. Андан кийин дагы бир жерден аларга топоз айдаган кишилер жолугат. Малчылар. Балким жылкы айдаган кишилер. Андан кийин дагы бир жерден бир кыз чаап чыгат. Артынан бир жигит кууп өтөт. Бул кыз куумай оюну десек да болот. Бул жерден көчмөн аялзатынын чыйрактыгы даңазаланат. Андан кийин кандайдыр бир коктунун же капчыгайдын ичинде жайгаштырылган бир эки боз үйгө туш келет. Ал жер да мурдатан көчмөн жашоосун көргөзө турган жер болушу керек. Бул жерден туристтер эс алып, тамактанат. Кыскасы ушунун баары сырттан келген адамга кадимкидей көчмөндөрдү аралап жүргөндөй элес калтырганы жакшы. Өзү кирип келген айылдан чыгып кеткенине карабай улам улам көчмөндөргө жолугуп туруу аларга аябай таасир берет. Болгондо да капилеттен жолугуп туруу эң кызык болмокчу. Буга дагы кошумчаларды кошсок болот.

Ошентип кеч киргенде тамак берилет жана конок жатып эс алат. Менимче бул жерге келген туристтер эрте жатып эрте турганы оң. Себеби эч кандай интернет, телевизор болбойт. Турист толугу менен көчмөн доорун жашашы керек. Андайда түн узак сезилип тажап кетиши мүмкүн. Ошондуктан таң атпай тургузуп, кечке чарчатып кечинде эрте уктатуу керек.
Экинчи күнү эртең менен эрте турган турист бул күндү такыр жаңы нерселер менен тосуп алганы жакшы. Алгач албетте тамактанат. Келечекте баары пландалып калат деп ойлойм. Мисалы 4-5 күнгө келген туристтин ар бир күнү өзүнчө тематикада өтүшү керек. мисалы, биринчи күн жеңил саякат жана көчмөн турмушу менен таанышуу. Экинчи күн маданият жана спорттук оюндарга арналышы мүмкүн. Демек бул күнү эртең мененки тамактан баштап кечке чейин айылдын жанында кыргыз тою өткөрүлөт. Төкмө акындар жар салып, керней сурнай тартылат. Эл бир аянтка чогулуп күрөш, көк бөрү, ат чабыш, жорго оюндары өтөт. Келген туристтер өздөрүнүн аттарын минип жарышка түшөт. (жанында жандоочтору дайыма болот). Жамбы атыш болот. Натыйжада туристтер узун шыргыйга илинген жамбыларды жаа менен атууга аракет кылат. Ошол эле жерде кыргыз ырлары ырдалат. Манас айтылат. Ордо атышат. Кыскасы бул күн маданиятка арналат.

Үчүнчү күндү жортуул темасына бурсак болот. Туристтер эртең менен туруп даярданат да аттанып жөнөшөт. Аларды даярдалган жигиттер ээрчитип жүрүп отуруп жайылган жылкыга алып барат. Жылкыны дагы кимдир бирөөлөр кайтарып турган болот. Туристтер тарап акырын өңүп отуруп аларга жетип, чабыш башталат. Бул жерде жылкы кайтаргандар менен ээрчитип баргандар каскадерлор болгону жакшы. Алар өз өнөрлөрүн кыска кыска тартуу кылышат. Бирок толук каскадерлук көрүнбөйт. Натыйжада бат эле бир эки жылкы кайтаргычты жыга чаап жылкыны кууп жөнөшөт. Бул жогоруда айтылгандай өзүнчө адреналин. Анан аларды бир жерге айдап барып чалма ыргытышат. Жайдак минишет. Дагы бир нерселерди жасаш керек. Бул күн турист үчүн ат оюндары дагы, саякат дагы болуу менен аяктайт. Анан калса туристтер аз да болсо каскадерлук өнөргө күбө болушат. Бул күнү туристтер жолдо тамактанышат. Кыргызча айтканда жол азык, аларча айтканда пикник болот. 

Төртүнчү күнү чабуул. Бул күнү айылга жоо каптап кирет. Анын кандай өтөөрү жогоруда айтылган. Бирок, ага дагы бир канча деталдары кошсо болот. Мисалы, жоо алгач алыстан кыркалакей тизилип, өзүнүн сүрүн көргөзөт. Эгер сиз узун катар тизилген атчандарды өз көзүңүз менен көрсөңүз анда алардын сөөлөтү кандай сонун экенин билесиз. Эгер көрө элек болсоңуз анда билип коюңуз, тегиз атчан турган адамдар укмуштуудай сонун көрүнөт. Мен былтыр Ат Башыда жүргөнүмдө көптөгөн атчан адамдын коктунун кырында тизилип турганын көргөндө чыныгы жоокердик, көчмөндүк духту сезгем. Өтө сонун көрүнүш болгон. Эми сиз ошондой катар тизилген атчандардын, болгондо да жоо кийими менен турганын элестетсеңиз. Тимэле укмуш болмок. Ошентип алар акырындан жакындап келе баштайт. Анан алдыга бир жигит чыгарышат. Бул туристтер тараптан да бир жигит чыгып эр сайыш өткөрүшөт. Албетте каскадерлордун өнөрүнө күбө болобуз. Андан кийин тигилер чабуул койот. Чабуул башталганда бул тараптагылар аларга каршы текши жаа тартышат. Туристтер да кошулуп атса болот. (Жебелер учу жок бирок алыс уча тургандай даярдалат. Тигилер болсо атайын бышык кийим кийип алышат) Жебелердин текши асманга атылып чыгып кайра атчандарга жааганын көрүү, алардын кадимки жебе тийгендей тоголонуп түшкөнү баарына сыйкырдуу таасир берерине ишенем. Кыскасы ошентип чабуул башталат жана көптөгөн каскадерлордун өнөрү көргөзүлөт.

Демек, азырынча туристтерди 4 күндүк программа менен тартса болот. Менимче бул сайттар аркылуу жарыяланып, жакшы реклама кылынышы керек жана туристтер атайын топ топ болуп келип кеткени оң. Тагыраак айтканда аларды поток поток кылып кабыл алуу ыңгайлуураактай. Албетте мындай убакта деле Кыргыз парк иштей берет. Ар кандай адамдар балким өз алдынча келип, боз үйлөрдү алып, жай турмушту өткөрө берсе болот. Саякаттап, спорттук оюндарга катышып, көчмөн жашоосу менен тааныша берет. Бирок, толук бир пакет көчмөн жашоосун көргүсү келген туристтер үчүн жогоруда айтылган төрт күндүк программа ишке киришет. Албетте алардын толук пакет үчүн төлөмү да өзгөчө болот. Башкаларга кандайдыр бир саатына, же күнүнө деп төлөм алынып турса, булар чоң суммадагы акчаны бир эле төлөйт.
Эми бул сумма алар үчүн кызмат кылган адамдарга, кетирген чыгымдарына, убакытка жараша эсептелип чыгышы керек.

Андан сырткары, ушул бир топ болуп келген туристтердин арасына кандайдыр бирбөлүктөрүнө гана катышкысы келген адамдарды да өзүнчө төлөм алып аралаштырып ийсе да болот деп ойлойм. Мисалы, мен барган учурда атайын топ жортуулга чыкканы турса мен так ошол жортуул үчүн гана акча төлөп, кошулуп амакмын. Же төртүнчү күнү боло турган чабуулга катышмакмын. Албетте бул эки күн алдыңкы күндөрдөн кымбатыраак турушу мүмкүн. Туристтерден куралган атайын топ даяр болуп кыргыз Паркка келүүгө келишим түзүлүп (алар менен келишим түзүлүшү керек) алгачкы төлөмдөр кабыл алынгандан баштап аларга ылайыкташкан эс алуунун күн тартиби сайттарга жарыяланат. Ошол күн тартипке жараша кошулгусу келгендер акырындап кошула берсе болот.

Ушуга чейинки ой жоруудан чыккан натыйжага караганда биздин Кыргыз парктын башкалардан өзгөчөлүгү бул анын жамаатташа өткөнүндө. Тагыраак айтканда, Диснейлендде же башка парктарда эс алуучулар өз чөйрөсүнөн башка эч ким менен иши жок сыяктуу жүрсө, бул жерде эс алуучулар жалпыга арналган көрүнүштөргө күбө болот. Балким алар кандайдыр бир кыйынчылыктарды бирге да чечишет. Бирге тамактанышат. Бирге саякатташат. Ушунун баары чынында көчмөн жашоосунун ажырагыс бөлүгү. Анткени көчмөн элдер дайыма чогуу болушкан. Алар ошонусу менен катаал шарттарды жеңип чыгып, кыйынчылыктарга туруштук беришкен.
Бул парктын менимче чет элдиктерди тарта турган тараптары аябай эле көп. Биринчиден өздөрүнө такыр белгисиз, сырдуу маданият менен таанышса, экинчиден алар технологиядан, шаар турмушунан алыстап, табият менен жуурулушуу бактысына ээ болушат. Мээлери болуп көрбөгөндөй сергийт. Үчүнчүдөн болсо бул жерде дайыма таза жана табигый таза тамактар менен тамактанышат. Туристтерди тарта турган ушул нерселерге биз дагы көңүл бурганыбыз оң. Кыргыз Паркта эч кандай ГМО жана консерванттар болбогонуна катуу көңүл бурулат. Керек болсо бул жерге келип бир канча күн жашап кеткен адамдардын (мейли чет элдик турист болсун, мейли өзүбүздүн жарандар болсун) ден соолугу чыңдалды десек да болот. Себеби, азыркы учурда жөн гана кымыз ичип, же сүт ичиш үчүн жайлоолорго барып, тууган туушканына тыгылып жүргөндөр толтура. Ал тургай бараарга жер таппай кыйналгандар да көп. Мына ушундай адамдар үчүн Кыргыз Парк табылгыс жер болуп, кызмат өтөсө болот.

Баса, анча кымыз, анча бээ кайдан табылат? Мунун дагы бир чечүүчү жолу бар. Кыргыз Паркта кызмат көрсөтүп, өзүмө үлүш алам дегендер үчүн кызматташтык эшик ачык. Тагыраак айтканда кимде ылайыктуу боз үй, өз боз үйүн тейлегидей адам, сааганга бээси болсо Кыргыз Парктын аймагына көчүп келип кошулса болот. Муну менен ал адам өзүнө да, жалпы Кыргыз Паркка да пайда келтирет. Келген туристтерге продукциясын өтөкрүү жана кызматын сунуштоо менен өзү пайда тапса, анын Кыргыз Парктын өзгөчөлүгүнө кошкон салымы аркылуу парк да пайда алат. Бирок, эң негизгизи келишим түзүлүшү керек. кимде ким эрежени бузса парктан чыгарылат. Эрежеде жүрүм турум, кийим кече, күнүмдүк турмуш жана тазалык, тыкандык, сөзсүз каралат. Коопсуздук үчүн боз үйлөргө камера орнотсок да болот. (Кире беришине жок дегенде)
Баса, саала турган бээлер, тейлей турган адамдар менен эс алуучулар аралаша конбойт. Мал жандык аралашып, жердин чаң тозоңун чыгарып жибербеши үчүн «малчылар» алысыраак жайгашат. Бирок, кымыздар жана бээнин сүттөрү жалпы корго ташылып, ошол жерден бөлүнүп турат. Ким канча сүт, канча кымыз, канча эт тапшырганын тактап, ошого жараша эсеп жүрөт.

Парктын дагы бир уникалдуулугу катары, конокторго чыгыш кербенин көрсөтүүгө да мүмчүнкүлүк түзүлүшү мүмкүн. Себеби, коноктор үчүн, жана жалпы эле парк үчүн ар кандай азык түлүк, майда чүйдө нерселер керектелет. Ал эми бул керек жаракты ташып туруу үчүн эч кандай автомобиль жалдабайбыз. Жөн гана төөлөргө, качырларга артылган кербен бир маалда чубала пайда болуп, кадимкидей чыгыш элесин тартуулаганча «айылга» тийип өтөт. Мейли парк кызматкерлери болсун, мейли коноктор болсун ал жерден өз алына жараша соода кылат. Анан кербен андан нары жылып кетип калат. Бул көрүнүштү өз көзүң менен көрүү азырынча көптөгөн адамга насип боло элек. Баса, төөлөрдү кайдан табабыз? Чечим жанагыдай эле. Кимде төө бар болсо жана аны менен акча тапкысы келсе, «Кыргыз Парктын» кербенине кошула берсин.
Бул парктын дагы бир өзгөчөлүгү андагы кыргыз кол өнөрчүлүгүн даңазалоосунда. Кай бир боз үйлөр атайын даярдалып, шырдактар, саймалар, курактар, комуз, чепкен, ээр сыяктуу жана ошого окшош нерселер коюлат. Балким, турист көп келе турган болсо аларды жасачу уздар менен усталар өздөрү да келип орун алышат. Соодасын жүргүзүп кардар табышат.

Паркты электр жарыгы менен камсыз кылуу үчүн күн энергиясын колдонуу сунушталат. Ансыз деле бул жерде эч кандай техникалык жабдыктар болбойт. Бирок душтарда сууларды жылытуу жана ашканаларда тамак аш жагын тейлөө үчүн колдонула турган кубатты күндөн алсак болот.
Туристтерди бул убакта ар кайсы ракурстан, ар кандай кызыктуу учурлардан сүрөткө тартып туруу жагын караш керек. Мисалы алардын ат мингендерин, жаа тарткан убактарын, ат чаап баратканын, жыргап атканын, жылкы кууп келетканын тартып алуу үчүн атайын жашыруун орундар даярдалат. Кудум снайпердей жашынган фотографтар туристтерди эң сапаттуу аппараттар менен тартып турушу керек. Албетте мунун баарын турист акыркы күнгө чейин байкабаганы жакшы. Байкабай турганда гана эң сонун кадрлар чыгат эмеспи. Ал эми акыркы күнү аларга өздөрүнүн ар кандай кызыктуу учурлары тартылган сүрөттөрдү тартуулоо аларга укмуштуудай маанай тартуулайт жана бул кийинки келе турган туристтер үчүн эң сонун реклама болот. Баса сүрөтчүлөрдү дагы жөн гана кызматташуу жолу менен табууга болот. Бизде бул жаатка кызыккан жаштар деле көп эмеспи. Алар менен иштешүүгө эшикти ачып коюшубуз керек. Өздөрү туура деп тандаган жерлерден туристтер өтчү маалды болжолдоп өңүп барып тартышсын жана кызматына жараша акысын алсын. Эч ким жок дебейт. Алардын туристти ыраазы кылганы Парк үчүн да чоң жетишкендик. Бирок, ашыкча көп сүрөтчү деле алынбайт. Атймакчы, сүрөтчүлөргө конкурс жарыяланып мыктынын мыктылары тандалат…Орун чектелүү. Шашылгыла фотографтар. Ала Тоо аянтынан чыга турган маалыңар келди 

Кыргыз Парктын коопсуздук тарабы.
Биринчиден эле Кыргыз Паркта эч бир мейманга эч кандай коркунуч жаралбагыдай болушу керек. Мисалы, талап тоноо, уурулук, оройлук, иренжитүү, көңүл калтыруу деген нерселерди таптакыр жок кылуу үчүн бардык чаралар колдонулат. Жашыруун жайларга камералар орнотулат жана тандалган тартип сакчылар тобу иштейт. Ал эми паркта кызмат көрсөткөндөр көчмөндөр тартибине ылайык топ-топко бөлүнөт. Эгер кайсы бир топто бир эле адам тартипти буза турган болсо, анда ошол топ чогуусу менен жазага тартылат. Ушул тартип менен иштесек алар өз ара дагы бири бирине көзөмөлдүк кылышат деген ишеничтемин.

Ал эми медициналык жардам берүү жагына келе турган болсок, Кыргыз парктын чет тарабына атайын боз үй жана аскердик чатыр жайгаштырылат. Аларда дарыгерлер жана дарыкана жашыруун жайгашкан. Чынында дарыгерлер элдик табыптар катары туристтерге келип, ал абалын билип, кандайдыр бир маселеси болсо көрүп турса болот. Анын өзүнө ылайык формасы иштелип чыгат. Ошол эле маалда чатырда шайма шай даярдалган унаа жашыруун катылып турганы оң. Кокус өтө шашылыш нерсе болсо ал ишке кирет. Бирок мунун бар экенин көпчүлүк байкабаганы талапка ылайык. Андан сырткары, жанагыдай атка минүүдө, оюндарга же жортуулдарга катышууда, туристтердин коопсуздугу үчүн жандоочулар жандап жүрүшөт. Бирок ошого карабай ар кандай кырсык болуп кетүү мүмкүнчүлүгү болгондуктан, туристтерден паркка келээрде, же жанагы жүрүштөргө чыгаарда кокустук болуп кетсе доом жок маанисиндеги келишим түзүлгөнү жөндүү…

Насыпбек АСАНБАЕВ. Бишкек шаарынан. 28.07.2015.

2 thoughts on “Кыргыз парк..

  1. Баары қыйалдағыдай!
    Эң мықты.
    Менин чоочуғаным,
    ошол көчмөндөрдүн айылында да адатыбызча,
    учурдағы Орусийанын колонийадарын мекендешкен чукчалар сыйақтуу элдеринин Мам/Мекен Тилинде тейлеп ийбесек болду эле, өз Мам/Мекен Тилдүү эгемен қырғыздын айылын көрөм деген үмүттө, ат арытып – сапар қарытып алыстан келген чет элдиктерге…

  2. Кыргыз парк 2
    Кыргыз паркта туристтер үчүн бардык шарттар болушу керек. Бирок, ошол эле маалда ал шарттар сырттан караганда жалпы кыргыз айылынын нукуралыгына да доо кетирбегени жакшы. Ошондуктан бардык гинекологиялык талаптарга жооп берген дааратканалар менен душтар жайгаштырылат. Ал эми аларды сыртынан билиндирбеш үчүн туалеттер четкерээк салынып, сыртынан алачык келбетине келтирилет. Ал эми душтар болсо ВИП туристтер үчүн ар бир өргөөнүн бир бурчу чий менен тартылып, анын ичинде душу болот. Үч төрт боз үйдү аймакташтырып бир атайын боз үй тигилет жана ичинде душ кабиналары болот. Кыскасы, туристтертин тазалыгына көңүл бурулуш керек. Бирок ошол эле маалда жалпы айылдын көрүнүшүнө бир дагы залакасы тийбеши керек.
    Эми туристтер таңдан кечке эмне кылат? Алар үчүн бардык убакытты кызыктуу өткөргүдөй программа түзүлүшү керек. Мисалы, биринчи күнү туристти айлана чөйрөнү кыдыртып келүүгө болот. Ат менен саякат. Анча алыс эмес. Жалпы айылды, тоо ташты, табиятты сыртынан көргөзүү. Ошол эле маалда ага улам бир жерден атайын даярдалган адамдар жолугуп турат. Мисалы бирөө көчмөн мергенчи бүркүтү тайганы менен. Ал капилет жолуккан киши болуп туристтерге өзүнүн өнөрүн көргөзөт. Андан кийин дагы бир жерден аларга топоз айдаган кишилер жолугат. Малчылар. Балким жылкы айдаган кишилер. Андан кийин дагы бир жерден бир кыз чаап чыгат. Артынан бир жигит кууп өтөт. Бул кыз куумай оюну десек да болот. Бул жерден көчмөн аялзатынын чыйрактыгы даңазаланат. Андан кийин кандайдыр бир коктунун же капчыгайдын ичинде жайгаштырылган бир эки боз үйгө туш келет. Ал жер да мурдатан көчмөн жашоосун көргөзө турган жер болушу керек. Бул жерден туристтер эс алып, тамактанат. Кыскасы ушунун баары сырттан келген адамга кадимкидей көчмөндөрдү аралап жүргөндөй элес калтырганы жакшы. Өзү кирип келген айылдан чыгып кеткенине карабай улам улам көчмөндөргө жолугуп туруу аларга аябай таасир берет. Болгондо да капилеттен жолугуп туруу эң кызык болмокчу. Буга дагы кошумчаларды кошсок болот.
    Ошентип кеч киргенде тамак берилет жана конок жатып эс алат. Менимче бул жерге келген туристтер эрте жатып эрте турганы оң. Себеби эч кандай интернет, телевизор болбойт. Турист толугу менен көчмөн доорун жашашы керек. Андайда түн узак сезилип тажап кетиши мүмкүн. Ошондуктан таң атпай тургузуп, кечке чарчатып кечинде эрте уктатуу керек.
    Экинчи күнү эртең менен эрте турган турист бул күндү такыр жаңы нерселер менен тосуп алганы жакшы. Алгач албетте тамактанат. Келечекте баары пландалып калат деп ойлойм. Мисалы 4-5 күнгө келген туристтин ар бир күнү өзүнчө тематикада өтүшү керек. мисалы, биринчи күн жеңил саякат жана көчмөн турмушу менен таанышуу. Экинчи күн маданият жана спорттук оюндарга арналышы мүмкүн. Демек бул күнү эртең мененки тамактан баштап кечке чейин айылдын жанында кыргыз тою өткөрүлөт. Төкмө акындар жар салып, керней сурнай тартылат. Эл бир аянтка чогулуп күрөш, көк бөрү, ат чабыш, жорго оюндары өтөт. Келген туристтер өздөрүнүн аттарын минип жарышка түшөт. (жанында жандоочтору дайыма болот). Жамбы атыш болот. Натыйжада туристтер узун шыргыйга илинген жамбыларды жаа менен атууга аракет кылат. Ошол эле жерде кыргыз ырлары ырдалат. Манас айтылат. Ордо атышат. Кыскасы бул күн маданиятка арналат.
    Үчүнчү күндү жортуул темасына бурсак болот. Туристтер эртең менен туруп даярданат да аттанып жөнөшөт. Аларды даярдалган жигиттер ээрчитип жүрүп отуруп жайылган жылкыга алып барат. Жылкыны дагы кимдир бирөөлөр кайтарып турган болот. Туристтер тарап акырын өңүп отуруп аларга жетип, чабыш башталат. Бул жерде жылкы кайтаргандар менен ээрчитип баргандар каскадерлор болгону жакшы. Алар өз өнөрлөрүн кыска кыска тартуу кылышат. Бирок толук каскадерлук көрүнбөйт. Натыйжада бат эле бир эки жылкы кайтаргычты жыга чаап жылкыны кууп жөнөшөт. Бул жогоруда айтылгандай өзүнчө адреналин. Анан аларды бир жерге айдап барып чалма ыргытышат. Жайдак минишет. Дагы бир нерселерди жасаш керек. Бул күн турист үчүн ат оюндары дагы, саякат дагы болуу менен аяктайт. Анан калса туристтер аз да болсо каскадерлук өнөргө күбө болушат. Бул күнү туристтер жолдо тамактанышат. Кыргызча айтканда жол азык, аларча айтканда пикник болот. 
    Төртүнчү күнү чабуул. Бул күнү айылга жоо каптап кирет. Анын кандай өтөөрү жогоруда айтылган. Бирок, ага дагы бир канча деталдары кошсо болот. Мисалы, жоо алгач алыстан кыркалакей тизилип, өзүнүн сүрүн көргөзөт. Эгер сиз узун катар тизилген атчандарды өз көзүңүз менен көрсөңүз анда алардын сөөлөтү кандай сонун экенин билесиз. Эгер көрө элек болсоңуз анда билип коюңуз, тегиз атчан турган адамдар укмуштуудай сонун көрүнөт. Мен былтыр Ат Башыда жүргөнүмдө көптөгөн атчан адамдын коктунун кырында тизилип турганын көргөндө чыныгы жоокердик, көчмөндүк духту сезгем. Өтө сонун көрүнүш болгон. Эми сиз ошондой катар тизилген атчандардын, болгондо да жоо кийими менен турганын элестетсеңиз. Тимэле укмуш болмок. Ошентип алар акырындан жакындап келе баштайт. Анан алдыга бир жигит чыгарышат. Бул туристтер тараптан да бир жигит чыгып эр сайыш өткөрүшөт. Албетте каскадерлордун өнөрүнө күбө болобуз. Андан кийин тигилер чабуул койот. Чабуул башталганда бул тараптагылар аларга каршы текши жаа тартышат. Туристтер да кошулуп атса болот. (Жебелер учу жок бирок алыс уча тургандай даярдалат. Тигилер болсо атайын бышык кийим кийип алышат) Жебелердин текши асманга атылып чыгып кайра атчандарга жааганын көрүү, алардын кадимки жебе тийгендей тоголонуп түшкөнү баарына сыйкырдуу таасир берерине ишенем. Кыскасы ошентип чабуул башталат жана көптөгөн каскадерлордун өнөрү көргөзүлөт.
    Демек, азырынча туристтерди 4 күндүк программа менен тартса болот. Менимче бул сайттар аркылуу жарыяланып, жакшы реклама кылынышы керек жана туристтер атайын топ топ болуп келип кеткени оң. Тагыраак айтканда аларды поток поток кылып кабыл алуу ыңгайлуураактай. Албетте мындай убакта деле Кыргыз парк иштей берет. Ар кандай адамдар балким өз алдынча келип, боз үйлөрдү алып, жай турмушту өткөрө берсе болот. Саякаттап, спорттук оюндарга катышып, көчмөн жашоосу менен тааныша берет. Бирок, толук бир пакет көчмөн жашоосун көргүсү келген туристтер үчүн жогоруда айтылган төрт күндүк программа ишке киришет. Албетте алардын толук пакет үчүн төлөмү да өзгөчө болот. Башкаларга кандайдыр бир саатына, же күнүнө деп төлөм алынып турса, булар чоң суммадагы акчаны бир эле төлөйт.
    Эми бул сумма алар үчүн кызмат кылган адамдарга, кетирген чыгымдарына, убакытка жараша эсептелип чыгышы керек.
    Андан сырткары, ушул бир топ болуп келген туристтердин арасына кандайдыр бирбөлүктөрүнө гана катышкысы келген адамдарды да өзүнчө төлөм алып аралаштырып ийсе да болот деп ойлойм. Мисалы, мен барган учурда атайын топ жортуулга чыкканы турса мен так ошол жортуул үчүн гана акча төлөп, кошулуп амакмын. Же төртүнчү күнү боло турган чабуулга катышмакмын. Албетте бул эки күн алдыңкы күндөрдөн кымбатыраак турушу мүмкүн. Туристтерден куралган атайын топ даяр болуп кыргыз Паркка келүүгө келишим түзүлүп (алар менен келишим түзүлүшү керек) алгачкы төлөмдөр кабыл алынгандан баштап аларга ылайыкташкан эс алуунун күн тартиби сайттарга жарыяланат. Ошол күн тартипке жараша кошулгусу келгендер акырындап кошула берсе болот.
    Ушуга чейинки ой жоруудан чыккан натыйжага караганда биздин Кыргыз парктын башкалардан өзгөчөлүгү бул анын жамаатташа өткөнүндө. Тагыраак айтканда, Диснейлендде же башка парктарда эс алуучулар өз чөйрөсүнөн башка эч ким менен иши жок сыяктуу жүрсө, бул жерде эс алуучулар жалпыга арналган көрүнүштөргө күбө болот. Балким алар кандайдыр бир кыйынчылыктарды бирге да чечишет. Бирге тамактанышат. Бирге саякатташат. Ушунун баары чынында көчмөн жашоосунун ажырагыс бөлүгү. Анткени көчмөн элдер дайыма чогуу болушкан. Алар ошонусу менен катаал шарттарды жеңип чыгып, кыйынчылыктарга туруштук беришкен.
    Бул парктын менимче чет элдиктерди тарта турган тараптары аябай эле көп. Биринчиден өздөрүнө такыр белгисиз, сырдуу маданият менен таанышса, экинчиден алар технологиядан, шаар турмушунан алыстап, табият менен жуурулушуу бактысына ээ болушат. Мээлери болуп көрбөгөндөй сергийт. Үчүнчүдөн болсо бул жерде дайыма таза жана табигый таза тамактар менен тамактанышат. Туристтерди тарта турган ушул нерселерге биз дагы көңүл бурганыбыз оң. Кыргыз Паркта эч кандай ГМО жана консерванттар болбогонуна катуу көңүл бурулат. Керек болсо бул жерге келип бир канча күн жашап кеткен адамдардын (мейли чет элдик турист болсун, мейли өзүбүздүн жарандар болсун) ден соолугу чыңдалды десек да болот. Себеби, азыркы учурда жөн гана кымыз ичип, же сүт ичиш үчүн жайлоолорго барып, тууган туушканына тыгылып жүргөндөр толтура. Ал тургай бараарга жер таппай кыйналгандар да көп. Мына ушундай адамдар үчүн Кыргыз Парк табылгыс жер болуп, кызмат өтөсө болот.
    Баса, анча кымыз, анча бээ кайдан табылат? Мунун дагы бир чечүүчү жолу бар. Кыргыз Паркта кызмат көрсөтүп, өзүмө үлүш алам дегендер үчүн кызматташтык эшик ачык. Тагыраак айтканда кимде ылайыктуу боз үй, өз боз үйүн тейлегидей адам, сааганга бээси болсо Кыргыз Парктын аймагына көчүп келип кошулса болот. Муну менен ал адам өзүнө да, жалпы Кыргыз Паркка да пайда келтирет. Келген туристтерге продукциясын өтөкрүү жана кызматын сунуштоо менен өзү пайда тапса, анын Кыргыз Парктын өзгөчөлүгүнө кошкон салымы аркылуу парк да пайда алат. Бирок, эң негизгизи келишим түзүлүшү керек. кимде ким эрежени бузса парктан чыгарылат. Эрежеде жүрүм турум, кийим кече, күнүмдүк турмуш жана тазалык, тыкандык, сөзсүз каралат. Коопсуздук үчүн боз үйлөргө камера орнотсок да болот. (Кире беришине жок дегенде)
    Баса, саала турган бээлер, тейлей турган адамдар менен эс алуучулар аралаша конбойт. Мал жандык аралашып, жердин чаң тозоңун чыгарып жибербеши үчүн «малчылар» алысыраак жайгашат. Бирок, кымыздар жана бээнин сүттөрү жалпы корго ташылып, ошол жерден бөлүнүп турат. Ким канча сүт, канча кымыз, канча эт тапшырганын тактап, ошого жараша эсеп жүрөт.
    Партын дагы бир уникалдуулугу катары, конокторго чыгыш кербенин көрсөтүүгө да мүмчүнкүлүк түзүлүшү мүмкүн. Себеби, коноктор үчүн, жана жалпы эле парк үчүн ар кандай азык түлүк, майда чүйдө нерселер керектелет. Ал эми бул керек жаракты ташып туруу үчүн эч кандай автомобиль жалдабайбыз. Жөн гана төөлөргө, качырларга артылган кербен бир маалда чубала пайда болуп, кадимкидей чыгыш элесин тартуулаганча «айылга» тийип өтөт. Мейли парк кызматкерлери болсун, мейли коноктор болсун ал жерден өз алына жараша соода кылат. Анан кербен андан нары жылып кетип калат. Бул көрүнүштү өз көзүң менен көрүү азырынча көптөгөн адамга насип боло элек. Баса, төөлөрдү кайдан табабыз? Чечим жанагыдай эле. Кимде төө бар болсо жана аны менен акча тапкысы келсе, «Кыргыз Парктын» кербенине кошула берсин.
    Бул парктын дагы бир өзгөчөлүгү андагы кыргыз кол өнөрчүлүгүн даңазалоосунда. Кай бир боз үйлөр атайын даярдалып, шырдактар, саймалар, курактар, комуз, чепкен, ээр сыяктуу жана ошого окшош нерселер коюлат. Балким, турист көп келе турган болсо аларды жасачу уздар менен усталар өздөрү да келип орун алышат. Соодасын жүргүзүп кардар табышат.
    Паркты электр жарыгы менен камсыз кылуу үчүн күн энергиясын колдонуу сунушталат. Ансыз деле бул жерде эч кандай техникалык жабдыктар болбойт. Бирок душтарда сууларды жылытуу жана ашканаларда тамак аш жагын тейлөө үчүн колдонула турган кубатты күндөн алсак болот.
    Туристтерди бул убакта ар кайсы ракурстан, ар кандай кызыктуу учурлардан сүрөткө тартып туруу жагын караш керек. Мисалы алардын ат мингендерин, жаа тарткан убактарын, ат чаап баратканын, жыргап атканын, жылкы кууп келетканын тартып алуу үчүн атайын жашыруун орундар даярдалат. Кудум снайпердей жашынган фотографтар туристтерди эң сапаттуу аппараттар менен тартып турушу керек. Албетте мунун баарын турист акыркы күнгө чейин байкабаганы жакшы. Байкабай турганда гана эң сонун кадрлар чыгат эмеспи. Ал эми акыркы күнү аларга өздөрүнүн ар кандай кызыктуу учурлары тартылган сүрөттөрдү тартуулоо аларга укмуштуудай маанай тартуулайт жана бул кийинки келе турган туристтер үчүн эң сонун реклама болот. Баса сүрөтчүлөрдү дагы жөн гана кызматташуу жолу менен табууга болот. Бизде бул жаатка кызыккан жаштар деле көп эмеспи. Алар менен иштешүүгө эшикти ачып коюшубуз керек. Өздөрү туура деп тандаган жерлерден туристтер өтчү маалды болжолдоп өңүп барып тартышсын жана кызматына жараша акысын алсын. Эч ким жок дебейт. Алардын туристти ыраазы кылганы Парк үчүн да чоң жетишкендик. Бирок, ашыкча көп сүрөтчү деле алынбайт. Атймакчы, сүрөтчүлөргө конкурс жарыяланып мыктынын мыктылары тандалат…Орун чектелүү. Шашылгыла фотографтар. Ала Тоо аянтынан чыга турган маалыңар келди 
    Кыргыз Парктын коопсуздук тарабы.
    Биринчиден эле Кыргыз Паркта эч бир мейманга эч кандай коркунуч жаралбагыдай болушу керек. Мисалы, талап тоноо, уурулук, оройлук, иренжитүү, көңүл калтыруу деген нерселерди таптакыр жок кылуу үчүн бардык чаралар колдонулат. Жашыруун жайларга камералар орнотулат жана тандалган тартип сакчылар тобу иштейт. Ал эми паркта кызмат көрсөткөндөр көчмөндөр тартибине ылайык топ-топко бөлүнөт. Эгер кайсы бир топто бир эле адам тартипти буза турган болсо, анда ошол топ чогуусу менен жазага тартылат. Ушул тартип менен иштесек алар өз ара дагы бири бирине көзөмөлдүк кылышат деген ишеничтемин.
    Ал эми медициналык жардам берүү жагына келе турган болсок, Кыргыз парктын чет тарабына атайын боз үй жана аскердик чатыр жайгаштырылат. Аларда дарыгерлер жана дарыкана жашыруун жайгашкан. Чынында дарыгерлер элдик табыптар катары туристтерге келип, ал абалын билип, кандайдыр бир маселеси болсо көрүп турса болот. Анын өзүнө ылайык формасы иштелип чыгат. Ошол эле маалда чатырда шайма шай даярдалган унаа жашыруун катылып турганы оң. Кокус өтө шашылыш нерсе болсо ал ишке кирет. Бирок мунун бар экенин көпчүлүк байкабаганы талапка ылайык. Андан сырткары, жанагыдай атка минүүдө, оюндарга же жортуулдарга катышууда, туристтердин коопсуздугу үчүн жандоочулар жандап жүрүшөт. Бирок ошого карабай ар кандай кырсык болуп кетүү мүмкүнчүлүгү болгондуктан, туристтерден паркка келээрде, же жанагы жүрүштөргө чыгаарда кокустук болуп кетсе доом жок маанисиндеги келишим түзүлгөнү жөндүү…

Leave a Reply to Насыпбек Жоопту жокко чыгаруу

Сиздин электрондук почтаңыз жарыяланбайт. Милдеттүү талаалар белгиленген *