АРМАНГА АЙЛАНГАН ӨМҮРЛӨР..
(роман)
Ар бир элдин тарыхы,
ар бир эрдин өз доору болгон.
Рахманкул хан Жапаркул уулунун
100 – жылдыгына арналат.
Бүгүн күн күндөгүдөн бир башкача ажайып нурлуу кыпкызыл алоолонгон оту менен батып баратты. Анын отуна алакан тоссоң мына жетчүүдөйсүң. Батып бараткан күндөн көзүн албаган караан тээ канчадан бери кыймылсыз турат. Ал ушул турушунда береги батып бараткан күндү токтоткусу келди. Акыркы учурларда күндү гана эмес, колунан келсе өмүрдү да токтоткусу келип кетет. Бирок андай эч качан болбосун сезгенде катуу умсуна, оор үшкүрүнүп алат.
– Чиркин өмүр! Чиркин өмүр! Мен каалагандай токтоп турсаң кана?!
Караан эки жагын каранып алды. Айлана мелтиреп тып тынч. Эч өзгөрүүсү жок жашоо агымы бир калыпта өтүп жатат. Эми мелтиреп жаткан көлгө тигилди. Кыргыз көлдөрүнө кайдан жетсин. Ошентсе да отурукташып калган жердин ар бир ташы ыйык. Анткени анын өмүрү так ушул жерде өтүп жатпайбы…
Батып бараткан күнгө тигилген бойдон турган жеринде катып калгандай жансыз турду. Жада калса тигилген каректери да токтоп калгандай, кирпиктери да серпилбей, кыймылсыз. Ажайып баткан күндүн нурлары аны биртоло өзүнө сыйкырлап салгандай… Анан да көз кирпикке, кирпиктер көзгө бийлик жүргүзүп жаткандай болду бейм.
– Көзүңдү жумба! Жумсаң бул ажайып кооздукту жоготосуң. Жумсаң эле күн уясына кирип кетет. Алар менен өмүрдүн бир күнү да батып баратпайбы. Көзүңдү жумба!
Мына, кирпик менен көзгө кошулуп жүрөк да туйлап чыкты. Дене бойду майда тер каптап, кан тамырлар баш аламан жүгүрө баштады.
– Токто. Дагы бир азга токтоп турчу! Бүгүн бөтөнчө сулуу…
Оор тунжуроодон кийин караан өзүнчө дагы да күңк этти.
– Даагы батып кетти. Сен каалаганда эле токтоп калса кана…
Анын үшкүрүгү күндөгүдөн оор чыккандай болду. Байкашында күн санап анын үшкүрүгү күчөп бараткандай. Муну өзү да байкап жүрөт. Же, карылыкпы?.. Карылык! Ээ, карылык! Кайкалаңдап сен да жонго миндиң ээ? Эч нерседен кайра тартпаган эр эле. Эми минтип сени жеңе албай турганын байкадыңбы. Сени ким жеңсин. Эч ким жеңе алган эмес сени. Сага жеткендин өзү бактылуулук эмеспи. Бакыттын бири сенсиң! Береги турган караан да бактылуу жандын бири. Анткени сага жетип, сени менен жетелешип келатат. Бала – чака, неберелер… Теңир берген өмүрдүн ырахатын көрүп, суусун ичип, сени менен жетелешип бир басуунун өзү канчалык ырахат.
Караан кыймылын жазбай ичинен тына оор үшкүрүп, жаш
баладай дагы бир умсунуп, өзүнчө күңгүрөнүп алды.
– Ооба, күн бүгүн бир бөтөнчө батты. Нурларын карачы. Батып кетти. Неге мынча тигилдиң? Токтоп турмак беле…
Кылкылдаган Күн ажайып нурун чачып, болбой эле уясына кирип кетти. Жок ал чөгүп кеткендей болду.
– Кайра чыгаар бекен?.. Караан ичинен күңк этти.
– Албетте чыгат. Ал өз мейкиндигинде өз өмүрүн сүрүп,
таңга дейре Улуу түнгө кезегин узатып уясына батып баратат да. Эртеңки таң менен албетте кайра чыгат. Чыгыштан батышка, кайра эртеси чыгыштан батышка…
Ар күнү ушул. Анын сапары эч карыбайт. Кылымдан кылымга өз жолу менен, өз мейкини менен сүзүүдө. Анын мыйзамы ченемсиз да. Биз гана… Биздин өмүр! Адам баласынын өмүрү гана чектелүү. Ал береги Күнгө окшоп бүгүн батып, эртең кайра жаңырып атпайт. Батканың… бул тирүүчүлүккө кош айтканың. Кеттиң, кайра артка жол жок!
Өмүр! Өмүр!..
Сапарың сенин ченелүү,
Кеттиң, кайра кайтпайсың.
Теңир берген бул жашооңдун,
Канча экенин айтпайсың.
Ачуу – таттуу, ыза – муң,
Баарын тартат кул пенде.
Тирүүлүккө устун болуп,
Калган эмес бир пенде!
Максаттарга жете албай,
Өтүп кетти оо, нечени…
Мен да эстейм ар күнү,
Баскан жолду кечеги…
Куттуу жерден чыга бердик,
Каапырлар бизди аткан кезде.
Жер котордук далай ирет,
Жекелеп душман баскан кезде.
Туулган жердин абасын,
Искеер күнгө жетемби?
Же арманым ичимде,
Күйгөн бойдон кетемби?!
Атам баштап чыккан элдин,
Далайы жетпей бу күнгө.
Армандары баштан ашып,
Кете берди ар ар күндө.
Жериме жетип, – Өнөм! – деген,
Элиме жетип, – Өлөм! – деген.
Атамдын антын актабай минтип,
Аттиң дүйнө! Кем дүйнө!
Бөтөн жерде өлмөк белем?!..
Өмүр! Өмүр! Өмүр!
Ченеми чектелбеген чексиз өмүр!
Кектегенди кенебеген,
Кейигенге кейибеген,
Кенебессиң оо, мейкин өмүр!!!
– Кечир өмүр? Неге сени кектеп турам. Сенин мыйзамың
ченелүү гана эмеспи шордуум. Сен батсаң кайра кайрылбасың бул кашкайган чындык. Чиркин өмүр… максат тилекке жетпеген чиркин өмүрлөр… Минтип кейигенимдин себебин өзүң билесиң да өмүр. Канча деген өмүрлөр бей күнөө батып кетти ээ…
Караан эми Чыгышка тигилди. Баятан буулугуп араң турган ички үн эми караанга боор ооруй тигилгендей болду. Анан оор дем ала, айланасын бир сыйра тинтий карап алды да, караандан үн чыгаар беген дегенсип демин бир азга катты. Караан унчукпай жер тиктей дымыды. Ошол кезде араң турган ички үн бурк этти.
– Олдо дүйнө ай! Сенин кыскалыгыңа таарынбаган, нааразы
болбогон, оо дүйнө кетип жатып сени кыйбай, кыйыла карабаган пенде барбы? Баары ошентишет. Мен да… Баарыбыз кыйбайбыз. Баарыбыз таарынабыз. Неге тагдыр кыска өмүр бердиң дейбиз. Неге сени кылымдан ашпайсың! – деп, өмүр сени жемелеп кекиртектен алабыз. Кыскасың! – деп жээрийбиз. Баарын угуп туруп, үн катпай сен да мелтирейсиң. Сенде не жооп болмок эле, сен да мени менен кетип бара жатпайсыңбы… Мен дегеним, мен тигимин да. Мени менен жетелешип кылым ашпаганыңа, мүмкүн сен да кейип, кепчирсиң бечарам… Мен ошондой ойлойм. Же андай эмеспи? Жок! Жок! Билем. Эртесине да, кечине да сен кошо күйүп, сен да бул жарыкчылыкты кыйбай кыйыласың. Сенин да түбөлүк жашагың келет. Анткени сен Өмүрсүң! Өмүр! Өмүр! Береги караан сенин узак же кыска сапарыңа эмес, ошол сенин сапарыңдын аралыгында жетпей бараткан максатына жаны кейип турат. Ата сөзүн, ата керээзин актабай каламбы? – деп жан дүйнөсү сапырылып, түтөп турат. Ар күнү аткан аппак таң менен баткан күндүн ортосунда анын ой сапары учуп кайда гана барбайт.
Эчак батып кеткен күндүн акыркы жебелерин издеген караан эми мелмилдеп жаткан көлгө тигилди. Бу сапар анын үнү каргылдана чыкты.
– Ооба, кылым ашкандар деле бардыр. Бирок, жашоо
климаты жакшы, мыкты шарттарда жашагандарда болбосо, биздин шартта жашагандарда андайлар кезиккен жок. Болушу да мүмкүн эмес. Улам жерден жер которуп олтурсак кайдан болмок?! Не деген азаптарды көрдү кайран элим! Кайран элим! Азды, тозду. Ооруу… сыркоо…
Элдин жашоосуна туура келбеген жердин климат шарты элди жеди. Кыйнап койду, ооба, ооба, аны тануу күнөө болоор. Тоолуу, таза аба, кең Мургабда туулган эл элек. Анан… анан… не деген жерлерди кездик… Топоздор чыдаганбаган Памирдин суугу, мээ кайнаткан Ооганстандын ысыгы, чымын чиркей жеген, мында мээ кайнаткан ыссык, ары жагымсыз, бизге бейтааныш климаттагы Пакистан… кумурскадай быкылдаган Кытайды айтсаң… Эми минтип акыры келип Улуу Памир деп мында отурукташып калдык.
Жанатан араң турган ички үн бурк этти.
– Мында эле жыргап кеттикпи? Чек ара. Тиги Куттар менен
Түрктөр чабышпасын. Эгер чабышып кетишсе биринчи атылган ок бизге тийээри да айдан ачык.
Караан бырс күлүп жиберди.
– Бирок буга да шүгүр деп күн кечирип келебиз. Деген менен адам баласы
чыдабаган нерсе барбы? Айрыкча бизге окшогон качкындар. Оо, тууган жер! Бирок сага жетмек кайда?! Бул жердин дыңылдап учкан чымыны да чоочун. Кенен басканың менен, ар убак ийненин учунда олтургандай болосуң. Мына Ван. Тигине Ван көлү. Улуу Памир… А, биздин Мургабдын сууларычы? Бийик тоонун чокусундагы көлдөр менен булактарчы…
Ушуну гана күтүп тургансып ички үн даагы күңк этти.
– Аз болгондо Аляскага да кирип кетмекбиз да…
– Башка жерлерге караганда бул жердин шарты, абасы, суусу, мал – жанга ылайык
келген аймак…
– Эми биздин Мургабка жетпесе да жашоого болот. Болот дегеним, көздөн учкан
Мургабка, мекен энебиз Кыргызстанга качан жетээрибиз да арсар…
– Мен көрбөсөм да балдарым, алардын балдары көрүп калса…
– Буюрса көрүшөт. Сен үмүт үзбө! Мүмкүн сен да көрөсүң…
– Ким билет?
– Теңирден тилене бер. Теңир билет. Жаратканым…
– Киндик кан тамган жерге, аркамдан ээрчип келген элим
жетсе дейм. Оо, Жараткан менин кан какшап тиленген тилегимди угаар бекенсиң?.. Балдарыма, элиме жакшы жашоо бер! Мен… мен… Өмүр! Өмүр! Кылым ашып берсең кана?!..
Ички үн караанга боору ооруй тигилди.
– Неге таскагыңды жайлатып калдың? Чарчадыңбы? Билем, билем. Чарчадың. Сен
экөөбүз көрбөгөн эмне калды? Баарын көрдүк. Атаң атка өңөрүп Мургабтан чыкканда сен болгону 4-5 жашта элең. Заматта чаң – тополоң түшүп жатып калышты…
– Атакем… Менин да эсимде… мен…
– Сен анда эмнени билип, эмнени туюпсуң. А, мүмкүн… атакең менен бир чоң
жыйынга, же бир алыс жакка меймандап бара жатам дегендирсиң. Кайда барбасын, кайда болбосун жанынан чыгарбай атаң сени өңөрүп алаар эле. Чүкөдөй болуп аттан түшчү эмессиң. Бирок бул сапар тойго жөнөгөн жоксуңар. Бир ууч элди артынан ээрчитип, атаң Жапаркул миң башы түн жамынып, туулган жерди таштап, Советтерден качып чыкты. Сен эч нерседен кабарың жок Апиде энеңдин жонунда таңылуу уктап кеттиң. Кандай коогалаңдуу түн болду ошол түн…
– Ал түн менин да эсимде. Кантип унутуп калайын.
– Бир заматта элдин баарын дүрбүтүп, каапырлар…
– Энекем далбастап мени аркасына бекем таңып алды.
– Антпесе ар кандай болушу мүмкүн эле да.
– Атаң Жапаркул миң башы кыйын киши эле да.
– Атам..
Ооба! Ооба! Ошол күн бөтөнчө коогалаңдуу түн болгон эле. Көздөгөн жерге аман эсен жетээр бекенбиз, же аркабыздан жетип келишип, ара белде баарыбызды жайлап салышаар бекен? – дешип, бир айыл эл жандарын уучтап бара жатышты. Тигил ашууну ашсак эле кутулабыз деген ой баарында турду. Жапаркул миң башынын ойлогон оюу да Памир тоосунун биринин ичине кирип кетсем, бул балээден аман калабыз деп баратты.
Анын көз алдында Кытай Памир тоолору турду. Анда кирип кетишсе, Советтериң эмес, башкасы да таппайт. Бул балээден биротоло кутулаарына эчак көзү жеткендей, кетип баратып ээрчиген элди бир сыйра карап алды.
– Аман – эсен жетишээр бекен? Эгер максатка жетпей, баарын кырып алсам не болот?! – деген ой аны селт эттирди.
Анын оюн аялы Апиде айттырбай билип бара жаткан.
– Кайратыңан жазба, бегим! – дегендей болду көзү менен Жапаркулга тигиле. Экөө ар убак көз менен сүйлөшөөр эле. – Сен да сак болгун! Балага сак бол! – деди Жапаркул миң башынын өткүр көздөрү Апиденин көздөрүнө тигиле.
Тандалган билектүү, белдүү жигиттерден элди айланта курчаттырып, алдыга жолдун сырын, тоонун коюн – колтугун аңтара билген мыкты чабармандардан жөнөтүп, элдин алдында Жапаркул миң башы баш болгон атчандар кетип баратышты. Советтер мына жетип келип желкеден алчуудай далбастаган бечара элдер улам улам арт жакты карап коюшат. Анан да куттуу жерди кыйбай кылчак кылчак карашып, ичтеринен сыздап кетип бара жатышты. Ар биринин көңүлүндө, – Кайрылып келээр бекенбиз… – деген суроолор менен жаак ылдый сызылган жаштар беттерин жууп бартатты. Аларды алдыда жалган дүйнөнүн азабы да, тозогу да күтүп турду.
– Баскыла! Арт жакты карабагыла!
– Түндөп ашууну ашуу керек!
– Эгер орустар жетип келишсечи?
– Баарыбызды кырып салат да ээ?
– Анда айылда жатып эле өлбөйт белек…
– Жапаркул миң башыга ишенбесең кайра кайт!
– Акырын! Угуп калса не болот. Мен жөн эле…
– Баскыла! Баскыла!
– Бала – чакаларга сак болгула!
Бирин бири жөлөп, бирине бири жөлөк болуп, айылдан узаган сайын бир ууч журт,
өздөрүнө сак болгондой. Алардын ишенгендери бир эле Жапаркул миң башы экени да ырас. Элдин чет жагында жүк артылган топоздо келе жаткан эки аял ич ара шыбырап жаттышты.
– Сага жакшы.
– Эмнени айтасың?
– Кандай болгон күндө да Апиде бегим сени жакшы карайт.
– Силерге деле жаман карабайт.
– Бизге караганда тууганчылыктарың да бар.
– Биз эми бир элбиз!
– Ооба, аны билем. Акырын.
– Алыста жүргөндө баары бири бирине жакын болот.
– Мени жаныңа алсаң кантет?
– Кайда?
– Топоз саайм. Жип ийрийм. Бир топ ишиңе жеңил болот.
– Аны Апиде бегим чечет.
– Эй! Бастыргыла!
– Эч ким уккан жокпу?
– Аман – эсен жетчү жерге жетели. Айтам.
– Апиде бегим жакшы адам. Жок дебесе керек.
– Акырын! Тигил дагы жакындап келип калды.
– Орустар эми жетпес.
– Кайдан аңдып турганын ким билет.
– Ай, акырын! Балаңды эмиз. Үн чыгарбагыла деп…
– Билем.
Ошол учурда тигилерге кудайдай көрүнгөн Апиде өзү жоо кууп келсе качканда түшүрүп албайын, же алыстан атылган октун бири балама тийбегей эле деп, бир баласынын, бир күйөөсү Жапаркул миң башынын амандыгын Теңирден тилеп жанын уучтап кетип баратты.
Булардын артынан түшкөндөр тим кое бермекпи. Ошентсе да артынын сая түшкөн аскерлерге карматпай Жапаркул миң башы Кытай Памир тоолоруна кире качты. Миң кырдуу, бир сырдуу чокусу көк тиреген аска – зоолор көрсө көрмөксөн, билсе да билмексен болуп, куугундарга сыр ачпай мелтиреп туруп берди. Элди башкарып гана эмес, ич ара согуштук тактикаларды мыкты билген миң башы бир ууч элин кырбай – жойбой совет аскерлеринен аман алып тоо койнуна кирип кетти.
(Уландысы бар)
Чынара КАЛЫБЕКОВА,
Кыргызстан Улуттук Жазуучулар Союзунун мүчөсү,
КРнын Маданиятына эмгек сиңирген ишмер,
актриса, акын – драматург.
Кыргыз паркта туристтер үчүн бардык шарттар болушу керек. Бирок, ошол эле маалда ал шарттар сырттан караганда жалпы кыргыз айылынын нукуралыгына да доо кетирбегени жакшы. Ошондуктан бардык гинекологиялык талаптарга жооп берген дааратканалар менен душтар жайгаштырылат. Ал эми аларды сыртынан билиндирбеш үчүн туалеттер четкерээк салынып, сыртынан алачык келбетине келтирилет. Ал эми душтар болсо ВИП туристтер үчүн ар бир өргөөнүн бир бурчу чий менен тартылып, анын ичинде душу болот. Үч төрт боз үйдү аймакташтырып бир атайын боз үй тигилет жана ичинде душ кабиналары болот. Кыскасы, туристтертин тазалыгына көңүл бурулуш керек. Бирок ошол эле маалда жалпы айылдын көрүнүшүнө бир дагы залакасы тийбеши керек.
Эми туристтер таңдан кечке эмне кылат? Алар үчүн бардык убакытты кызыктуу өткөргүдөй программа түзүлүшү керек. Мисалы, биринчи күнү туристти айлана чөйрөнү кыдыртып келүүгө болот. Ат менен саякат. Анча алыс эмес. Жалпы айылды, тоо ташты, табиятты сыртынан көргөзүү. Ошол эле маалда ага улам бир жерден атайын даярдалган адамдар жолугуп турат. Мисалы бирөө көчмөн мергенчи бүркүтү тайганы менен. Ал капилет жолуккан киши болуп туристтерге өзүнүн өнөрүн көргөзөт. Андан кийин дагы бир жерден аларга топоз айдаган кишилер жолугат. Малчылар. Балким жылкы айдаган кишилер. Андан кийин дагы бир жерден бир кыз чаап чыгат. Артынан бир жигит кууп өтөт. Бул кыз куумай оюну десек да болот. Бул жерден көчмөн аялзатынын чыйрактыгы даңазаланат. Андан кийин кандайдыр бир коктунун же капчыгайдын ичинде жайгаштырылган бир эки боз үйгө туш келет. Ал жер да мурдатан көчмөн жашоосун көргөзө турган жер болушу керек. Бул жерден туристтер эс алып, тамактанат. Кыскасы ушунун баары сырттан келген адамга кадимкидей көчмөндөрдү аралап жүргөндөй элес калтырганы жакшы. Өзү кирип келген айылдан чыгып кеткенине карабай улам улам көчмөндөргө жолугуп туруу аларга аябай таасир берет. Болгондо да капилеттен жолугуп туруу эң кызык болмокчу. Буга дагы кошумчаларды кошсок болот.
Ошентип кеч киргенде тамак берилет жана конок жатып эс алат. Менимче бул жерге келген туристтер эрте жатып эрте турганы оң. Себеби эч кандай интернет, телевизор болбойт. Турист толугу менен көчмөн доорун жашашы керек. Андайда түн узак сезилип тажап кетиши мүмкүн. Ошондуктан таң атпай тургузуп, кечке чарчатып кечинде эрте уктатуу керек.
Экинчи күнү эртең менен эрте турган турист бул күндү такыр жаңы нерселер менен тосуп алганы жакшы. Алгач албетте тамактанат. Келечекте баары пландалып калат деп ойлойм. Мисалы 4-5 күнгө келген туристтин ар бир күнү өзүнчө тематикада өтүшү керек. мисалы, биринчи күн жеңил саякат жана көчмөн турмушу менен таанышуу. Экинчи күн маданият жана спорттук оюндарга арналышы мүмкүн. Демек бул күнү эртең мененки тамактан баштап кечке чейин айылдын жанында кыргыз тою өткөрүлөт. Төкмө акындар жар салып, керней сурнай тартылат. Эл бир аянтка чогулуп күрөш, көк бөрү, ат чабыш, жорго оюндары өтөт. Келген туристтер өздөрүнүн аттарын минип жарышка түшөт. (жанында жандоочтору дайыма болот). Жамбы атыш болот. Натыйжада туристтер узун шыргыйга илинген жамбыларды жаа менен атууга аракет кылат. Ошол эле жерде кыргыз ырлары ырдалат. Манас айтылат. Ордо атышат. Кыскасы бул күн маданиятка арналат.
Үчүнчү күндү жортуул темасына бурсак болот. Туристтер эртең менен туруп даярданат да аттанып жөнөшөт. Аларды даярдалган жигиттер ээрчитип жүрүп отуруп жайылган жылкыга алып барат. Жылкыны дагы кимдир бирөөлөр кайтарып турган болот. Туристтер тарап акырын өңүп отуруп аларга жетип, чабыш башталат. Бул жерде жылкы кайтаргандар менен ээрчитип баргандар каскадерлор болгону жакшы. Алар өз өнөрлөрүн кыска кыска тартуу кылышат. Бирок толук каскадерлук көрүнбөйт. Натыйжада бат эле бир эки жылкы кайтаргычты жыга чаап жылкыны кууп жөнөшөт. Бул жогоруда айтылгандай өзүнчө адреналин. Анан аларды бир жерге айдап барып чалма ыргытышат. Жайдак минишет. Дагы бир нерселерди жасаш керек. Бул күн турист үчүн ат оюндары дагы, саякат дагы болуу менен аяктайт. Анан калса туристтер аз да болсо каскадерлук өнөргө күбө болушат. Бул күнү туристтер жолдо тамактанышат. Кыргызча айтканда жол азык, аларча айтканда пикник болот.
Төртүнчү күнү чабуул. Бул күнү айылга жоо каптап кирет. Анын кандай өтөөрү жогоруда айтылган. Бирок, ага дагы бир канча деталдары кошсо болот. Мисалы, жоо алгач алыстан кыркалакей тизилип, өзүнүн сүрүн көргөзөт. Эгер сиз узун катар тизилген атчандарды өз көзүңүз менен көрсөңүз анда алардын сөөлөтү кандай сонун экенин билесиз. Эгер көрө элек болсоңуз анда билип коюңуз, тегиз атчан турган адамдар укмуштуудай сонун көрүнөт. Мен былтыр Ат Башыда жүргөнүмдө көптөгөн атчан адамдын коктунун кырында тизилип турганын көргөндө чыныгы жоокердик, көчмөндүк духту сезгем. Өтө сонун көрүнүш болгон. Эми сиз ошондой катар тизилген атчандардын, болгондо да жоо кийими менен турганын элестетсеңиз. Тимэле укмуш болмок. Ошентип алар акырындан жакындап келе баштайт. Анан алдыга бир жигит чыгарышат. Бул туристтер тараптан да бир жигит чыгып эр сайыш өткөрүшөт. Албетте каскадерлордун өнөрүнө күбө болобуз. Андан кийин тигилер чабуул койот. Чабуул башталганда бул тараптагылар аларга каршы текши жаа тартышат. Туристтер да кошулуп атса болот. (Жебелер учу жок бирок алыс уча тургандай даярдалат. Тигилер болсо атайын бышык кийим кийип алышат) Жебелердин текши асманга атылып чыгып кайра атчандарга жааганын көрүү, алардын кадимки жебе тийгендей тоголонуп түшкөнү баарына сыйкырдуу таасир берерине ишенем. Кыскасы ошентип чабуул башталат жана көптөгөн каскадерлордун өнөрү көргөзүлөт.
Демек, азырынча туристтерди 4 күндүк программа менен тартса болот. Менимче бул сайттар аркылуу жарыяланып, жакшы реклама кылынышы керек жана туристтер атайын топ топ болуп келип кеткени оң. Тагыраак айтканда аларды поток поток кылып кабыл алуу ыңгайлуураактай. Албетте мындай убакта деле Кыргыз парк иштей берет. Ар кандай адамдар балким өз алдынча келип, боз үйлөрдү алып, жай турмушту өткөрө берсе болот. Саякаттап, спорттук оюндарга катышып, көчмөн жашоосу менен тааныша берет. Бирок, толук бир пакет көчмөн жашоосун көргүсү келген туристтер үчүн жогоруда айтылган төрт күндүк программа ишке киришет. Албетте алардын толук пакет үчүн төлөмү да өзгөчө болот. Башкаларга кандайдыр бир саатына, же күнүнө деп төлөм алынып турса, булар чоң суммадагы акчаны бир эле төлөйт.
Эми бул сумма алар үчүн кызмат кылган адамдарга, кетирген чыгымдарына, убакытка жараша эсептелип чыгышы керек.
Андан сырткары, ушул бир топ болуп келген туристтердин арасына кандайдыр бирбөлүктөрүнө гана катышкысы келген адамдарды да өзүнчө төлөм алып аралаштырып ийсе да болот деп ойлойм. Мисалы, мен барган учурда атайын топ жортуулга чыкканы турса мен так ошол жортуул үчүн гана акча төлөп, кошулуп амакмын. Же төртүнчү күнү боло турган чабуулга катышмакмын. Албетте бул эки күн алдыңкы күндөрдөн кымбатыраак турушу мүмкүн. Туристтерден куралган атайын топ даяр болуп кыргыз Паркка келүүгө келишим түзүлүп (алар менен келишим түзүлүшү керек) алгачкы төлөмдөр кабыл алынгандан баштап аларга ылайыкташкан эс алуунун күн тартиби сайттарга жарыяланат. Ошол күн тартипке жараша кошулгусу келгендер акырындап кошула берсе болот.
Ушуга чейинки ой жоруудан чыккан натыйжага караганда биздин Кыргыз парктын башкалардан өзгөчөлүгү бул анын жамаатташа өткөнүндө. Тагыраак айтканда, Диснейлендде же башка парктарда эс алуучулар өз чөйрөсүнөн башка эч ким менен иши жок сыяктуу жүрсө, бул жерде эс алуучулар жалпыга арналган көрүнүштөргө күбө болот. Балким алар кандайдыр бир кыйынчылыктарды бирге да чечишет. Бирге тамактанышат. Бирге саякатташат. Ушунун баары чынында көчмөн жашоосунун ажырагыс бөлүгү. Анткени көчмөн элдер дайыма чогуу болушкан. Алар ошонусу менен катаал шарттарды жеңип чыгып, кыйынчылыктарга туруштук беришкен.
Бул парктын менимче чет элдиктерди тарта турган тараптары аябай эле көп. Биринчиден өздөрүнө такыр белгисиз, сырдуу маданият менен таанышса, экинчиден алар технологиядан, шаар турмушунан алыстап, табият менен жуурулушуу бактысына ээ болушат. Мээлери болуп көрбөгөндөй сергийт. Үчүнчүдөн болсо бул жерде дайыма таза жана табигый таза тамактар менен тамактанышат. Туристтерди тарта турган ушул нерселерге биз дагы көңүл бурганыбыз оң. Кыргыз Паркта эч кандай ГМО жана консерванттар болбогонуна катуу көңүл бурулат. Керек болсо бул жерге келип бир канча күн жашап кеткен адамдардын (мейли чет элдик турист болсун, мейли өзүбүздүн жарандар болсун) ден соолугу чыңдалды десек да болот. Себеби, азыркы учурда жөн гана кымыз ичип, же сүт ичиш үчүн жайлоолорго барып, тууган туушканына тыгылып жүргөндөр толтура. Ал тургай бараарга жер таппай кыйналгандар да көп. Мына ушундай адамдар үчүн Кыргыз Парк табылгыс жер болуп, кызмат өтөсө болот.
Баса, анча кымыз, анча бээ кайдан табылат? Мунун дагы бир чечүүчү жолу бар. Кыргыз Паркта кызмат көрсөтүп, өзүмө үлүш алам дегендер үчүн кызматташтык эшик ачык. Тагыраак айтканда кимде ылайыктуу боз үй, өз боз үйүн тейлегидей адам, сааганга бээси болсо Кыргыз Парктын аймагына көчүп келип кошулса болот. Муну менен ал адам өзүнө да, жалпы Кыргыз Паркка да пайда келтирет. Келген туристтерге продукциясын өтөкрүү жана кызматын сунуштоо менен өзү пайда тапса, анын Кыргыз Парктын өзгөчөлүгүнө кошкон салымы аркылуу парк да пайда алат. Бирок, эң негизгизи келишим түзүлүшү керек. кимде ким эрежени бузса парктан чыгарылат. Эрежеде жүрүм турум, кийим кече, күнүмдүк турмуш жана тазалык, тыкандык, сөзсүз каралат. Коопсуздук үчүн боз үйлөргө камера орнотсок да болот. (Кире беришине жок дегенде)
Баса, саала турган бээлер, тейлей турган адамдар менен эс алуучулар аралаша конбойт. Мал жандык аралашып, жердин чаң тозоңун чыгарып жибербеши үчүн «малчылар» алысыраак жайгашат. Бирок, кымыздар жана бээнин сүттөрү жалпы корго ташылып, ошол жерден бөлүнүп турат. Ким канча сүт, канча кымыз, канча эт тапшырганын тактап, ошого жараша эсеп жүрөт.
Парктын дагы бир уникалдуулугу катары, конокторго чыгыш кербенин көрсөтүүгө да мүмчүнкүлүк түзүлүшү мүмкүн. Себеби, коноктор үчүн, жана жалпы эле парк үчүн ар кандай азык түлүк, майда чүйдө нерселер керектелет. Ал эми бул керек жаракты ташып туруу үчүн эч кандай автомобиль жалдабайбыз. Жөн гана төөлөргө, качырларга артылган кербен бир маалда чубала пайда болуп, кадимкидей чыгыш элесин тартуулаганча «айылга» тийип өтөт. Мейли парк кызматкерлери болсун, мейли коноктор болсун ал жерден өз алына жараша соода кылат. Анан кербен андан нары жылып кетип калат. Бул көрүнүштү өз көзүң менен көрүү азырынча көптөгөн адамга насип боло элек. Баса, төөлөрдү кайдан табабыз? Чечим жанагыдай эле. Кимде төө бар болсо жана аны менен акча тапкысы келсе, «Кыргыз Парктын» кербенине кошула берсин.
Бул парктын дагы бир өзгөчөлүгү андагы кыргыз кол өнөрчүлүгүн даңазалоосунда. Кай бир боз үйлөр атайын даярдалып, шырдактар, саймалар, курактар, комуз, чепкен, ээр сыяктуу жана ошого окшош нерселер коюлат. Балким, турист көп келе турган болсо аларды жасачу уздар менен усталар өздөрү да келип орун алышат. Соодасын жүргүзүп кардар табышат.
Паркты электр жарыгы менен камсыз кылуу үчүн күн энергиясын колдонуу сунушталат. Ансыз деле бул жерде эч кандай техникалык жабдыктар болбойт. Бирок душтарда сууларды жылытуу жана ашканаларда тамак аш жагын тейлөө үчүн колдонула турган кубатты күндөн алсак болот.
Туристтерди бул убакта ар кайсы ракурстан, ар кандай кызыктуу учурлардан сүрөткө тартып туруу жагын караш керек. Мисалы алардын ат мингендерин, жаа тарткан убактарын, ат чаап баратканын, жыргап атканын, жылкы кууп келетканын тартып алуу үчүн атайын жашыруун орундар даярдалат. Кудум снайпердей жашынган фотографтар туристтерди эң сапаттуу аппараттар менен тартып турушу керек. Албетте мунун баарын турист акыркы күнгө чейин байкабаганы жакшы. Байкабай турганда гана эң сонун кадрлар чыгат эмеспи. Ал эми акыркы күнү аларга өздөрүнүн ар кандай кызыктуу учурлары тартылган сүрөттөрдү тартуулоо аларга укмуштуудай маанай тартуулайт жана бул кийинки келе турган туристтер үчүн эң сонун реклама болот. Баса сүрөтчүлөрдү дагы жөн гана кызматташуу жолу менен табууга болот. Бизде бул жаатка кызыккан жаштар деле көп эмеспи. Алар менен иштешүүгө эшикти ачып коюшубуз керек. Өздөрү туура деп тандаган жерлерден туристтер өтчү маалды болжолдоп өңүп барып тартышсын жана кызматына жараша акысын алсын. Эч ким жок дебейт. Алардын туристти ыраазы кылганы Парк үчүн да чоң жетишкендик. Бирок, ашыкча көп сүрөтчү деле алынбайт. Атймакчы, сүрөтчүлөргө конкурс жарыяланып мыктынын мыктылары тандалат…Орун чектелүү. Шашылгыла фотографтар. Ала Тоо аянтынан чыга турган маалыңар келди
Кыргыз Парктын коопсуздук тарабы.
Биринчиден эле Кыргыз Паркта эч бир мейманга эч кандай коркунуч жаралбагыдай болушу керек. Мисалы, талап тоноо, уурулук, оройлук, иренжитүү, көңүл калтыруу деген нерселерди таптакыр жок кылуу үчүн бардык чаралар колдонулат. Жашыруун жайларга камералар орнотулат жана тандалган тартип сакчылар тобу иштейт. Ал эми паркта кызмат көрсөткөндөр көчмөндөр тартибине ылайык топ-топко бөлүнөт. Эгер кайсы бир топто бир эле адам тартипти буза турган болсо, анда ошол топ чогуусу менен жазага тартылат. Ушул тартип менен иштесек алар өз ара дагы бири бирине көзөмөлдүк кылышат деген ишеничтемин.
Ал эми медициналык жардам берүү жагына келе турган болсок, Кыргыз парктын чет тарабына атайын боз үй жана аскердик чатыр жайгаштырылат. Аларда дарыгерлер жана дарыкана жашыруун жайгашкан. Чынында дарыгерлер элдик табыптар катары туристтерге келип, ал абалын билип, кандайдыр бир маселеси болсо көрүп турса болот. Анын өзүнө ылайык формасы иштелип чыгат. Ошол эле маалда чатырда шайма шай даярдалган унаа жашыруун катылып турганы оң. Кокус өтө шашылыш нерсе болсо ал ишке кирет. Бирок мунун бар экенин көпчүлүк байкабаганы талапка ылайык. Андан сырткары, жанагыдай атка минүүдө, оюндарга же жортуулдарга катышууда, туристтердин коопсуздугу үчүн жандоочулар жандап жүрүшөт. Бирок ошого карабай ар кандай кырсык болуп кетүү мүмкүнчүлүгү болгондуктан, туристтерден паркка келээрде, же жанагы жүрүштөргө чыгаарда кокустук болуп кетсе доом жок маанисиндеги келишим түзүлгөнү жөндүү…