May 22

Айылым, алтын бешигим..

******************************************************************************************************************

«К Ө Ч М Ө Н Д Ө Р Д Ү Н»   «Ы Р  Ж Ы Й Н А Г Ы»   Ө З Г Ө Н Д Ө..ээ 90

ээ 89Өзгөн районуна караштуу Мырза-Арык айылындагы Бөрү Асыранкулов атындагы №-28 орто мектебине эртең мененки саат 10-00 бардык. Мектептин директору Уларбек Туратов алдыбыздан өзү тосуп чыкты. Окуу 29-майга чейин экен. Мугалимдердин баары сабак менен алек. Мектеп директору бизге 10-11 класстын окуучулары менен «Ыр дүйнөсү» боюнча маектешүүгө жакшынакай шарт түзүп берди. Ыр ээ 91китептер менен кеңири таанышышты. Ал жерден ырларды көркөм окушту. Асыранга ырахматтарын айтышты. Балдардын көркөм окуган ырларын тасмага тартып алдым, аларды дагы жүктөйм. Кечээ бизде шамал болуп, карагай жана теректер жыгылып, азыр жарыгыбыз да жок. Ал тасмаларды да жүктөйм. Окуучулар «Көчмөндөр» менен да таанышышты. Балдар ырга бир кыйла чаңкап калышкан экен, ыр чаңкоолорун да басышты. «Ысык-Көл» бир эле «с» тамгасы менен жазыларын да билип алышты. ээ 92Азирет Келдибаевдин ырын жактырып, көркөм окушту. Аны дагы тасмага тартып адым. Азырынча жарык жок. Шартым дагы жок болуп жатат. Мектеп окуучулары алыстагы Асыран жөнүндө да кенен маалымат алышты. Окуучу балдар: «Асыран агай азамат! Агай, Кыргызстанга келиңиз! Азаматсыз агай!» дешип хор менен айтышты. Ал тасма дагы бар, жүктөйм, буйурса! Кыскасы, айыл мектеп жамааты баардык акындарга ыраазы болушту.. Китепке азыртан эле окуучулар алып окуш үчүн кезеке тура башташты. «Ыр жыйнак» китеп мектептин фондуна расмий тастыкталып өттү. Эми китебибиздин окурмандары артмакчы.

Калмамат ТУРДУБАЕВ. «Кыргыз Көчү» мекенчилдер тобунун
эң жигердүү мүчөсү, Өзгөн районунан. 22-май, 2015-жыл.

May 22

Айылым, алтын бешигим..

******************************************************************************************************************
ээ 89
«КӨЧМӨНДӨРГӨ»  БӨБӨКТӨРДҮН  АЛКЫШЫ!

Бүгүн Өзгөн районуна кызматтык иштер менен сапар тартып калдым. Эки иштен бир иш деп, Оштогу бет ачаардан артып калган “Аалам. Акын. Кыргыздар” аттуу Ыр жыйнактан бир нече нускасын ала барып, Кара-Тарык айылындагы №-95 Т. Жоробеков атындагы орто мектепке тапшыра келүүнү туура көрдүк. Бул ырлардын жыйнагы өткөн жылы “Кыргыз көчү” мекенчилдер тобунун демилгеси менен мамлекеттик тил күнүнө карата дүйнөнүн көптөгөн өлкөлөрүндө жашаган чыгармачыл кыргыздардын чыгармалары топтолуп, атайын китеп болуп  чыкканы баарыңыздарга маалым. Жыйнакка 52 акындын ырлары кирген.

ээ 21Биз барганда мектепте экинчи смендеги окуу жүрүп, башталгыч класстын окуучулары гана калган экен. Бирок, кубандырганы Алыкул жана Чыңгыз ким деген суроолорго так – так жооп беришип, кээ бирлери араң эле 2-чи же 3-чү класста окугандыгына карабастан алардын чыгармаларынан бери атап, айтып беришти! Китепке болсо үзүлуп түшө калышып, бири-биринен талашып барактап жатышты…Балдардын адабиятка, поэзияга кызыкканы – демек, Кыргызстандын уучу куру эмес, келечеги кең. Өкүнүчтүүсү, тоо койнундагы бул мектепте калың мукабалуу, жаңы адабий китептер келбейт экен, дээрлик жокко эсе экен…
Балдар жана алардын эжейлери, завуч Мария эжеке жана мектеп директору Алимбекова Назира “Кыргыз Көчүнө” жана китептин демөөрчүлөрүнө терең ыраазычылыктарын билдиришти. Бөбөктөрдун мотурайган жылмаюулары сиздердин да көңүлүңүздөрдү көтөрөт деген ишеничтемин..

Нурланбек КАЛДЫБАЕВ. «Кыргыз Көчү» мекенчилдер тобунун мүчөсү,
Ош шаарынан. 14-май, 2015-жыл.

May 22

Айылым, алтын бешигим..

******************************************************************************************************************
Ы Р   Ж Ы Й Н А К Т А Р   Ы С Ы К – К Ө Л Д Ө !

5-ноябрда Ысык-Көл обулусунун аймагындагы беш район жана үч шаарында жайгашкан 29 мектептин китепканаларына туптуура 145 «Ыр жыйнак» кайрымдуулук ирээтинде белек катары бекер таркатылып берилди. Төмөндө алардын тизмеси менен таанышып койуңуздар!ээ 89
ээ 90Түп району:
1. «Көөчү» айылы, К. Кайдуев атындагы орто мектепке.
2. «Күрмөнтү» айылы, Ж. Мукамбаев атындагы орто мектепке.
3. «Түп» айылы, В. Кайкина атындагы орто мектепке.
4. «Михайловка» айылы, Т. Шевченко атындагы орто мектепке.
5. «Ой-Тал» айылы, Ш. Султанов атындагы орто мектепке.
Ак-Суу району:
6. «Үч-Кайнар» айылы, Ж. Асаналиев атындагы орто мектебине.
7. «Челпек» айылы, Исаков атындагы орто мектепке.
8. «Ичке-Жергез» айылы, Истамбеков атындагы орто мектепке.
9. «Орлиное» айылы, Омельченко атындагы орто мектепке.
ээ 90Ысык-Көл району:
10. «Бостери» айылы, А. Мамытов атындагы орто мектепке.
11. «Өрнөк» айылы, Өрнөк атындагы орто мектепке.
12. «Чырпыкты» айылы, К. Тыныстанов атындагы орто мектепке.
13. «Кароол-Дөбө» айылы, Ж. Бейшекеев атындагы орто мектепке.
14. «Чолпон-Ата» шаары, «Билим Ордо» мектеп комплекси.
15. «Чолпон-Ата» шаары, С. М. Киров атындагы мектеп-лицейге.
Жети-Өгүз району:
16. «Чоң-Жаргылчак» айылы, Чоң-Жаргылчак орто мектебине.
17. «Оргочор» айылы, М. Тынаев атындагы орто мектепке.
18. «Конкино» айылынын негизги мектебине.
19. «Аң-Өстөн» айылы, Ы. Сооронбаев атындагы орто мектепке.
ээ 89Тоң району:
20. «Эшперов» айылы, М. Догдуров атындагы орто мектепке.
21. «Жер-Үй» айылы, А. Көлбаев атындагы орто мектепке.
22. «Көк-Сай» айылы, Ж. Жамгырчиев атындагы орто мектепке.
23. Т. Салыкбаев атындагы орто мектепке, Кара-Кол шаары.
24. № 1 Чет тилдерин теңдетип окутуучу мектепке.
25. № 4 Гимназия мектебине.
26. № 11 Гимназия мектеби, Балыкчы шаары.
27. № 2 Бөкөнбаев атындагы орто мектепке.
28. № 4 Гимназия мектебине, Балыкчы шаары.
29. №6 С.Каралаев атындагы гуманитардык багыттагы мектеп-лицейге.
******************************************************************************************************************
ээ 90АЙЫЛДАН  КЕЛГЕН  «АЛКЫШТАР»!.
*********************************************************
«Кыргыз Көчү» коомдук фондуна Ысык-Көл обулусунун Ак-Суу районуна караштуу Советтер Союзунун баатыры Ж. Асаналиев атындагы «Үч-Кайнар» орто мектебинин жамаатынын атынан ыраазычылык кат! «Аалам. Акын. Кыргыздар» аттуу Ырлар жыйнагынан беш даанасын белекке алуу менен Советтер Союзунун баатыры Ж. Асаналиев атындагы орто мектебинин мугалимдеринин жамааты Сиздерге чын жүрөгүбүздөн терең ыраазычылык билдирүү менен ишиңиздерге албан-албан ийгиликтерди каалайбыз. Ошондой эле жаш жеткинчектерди тарбиялоодо, эл-жерин сүйүп, мекенчил болууга, жаратылышты көздүн карегиндей сактоого бул китептердин таасири абдан чоң болооруна ишенебиз.
Р. Д. ЧОГУЛДУРОВА. Советтер Союзунун баатыры Ж. Асаналиев атындагы «Үч-Кайнар» орто мектебинин деректири.
******************************************************************************************************************
Биздин В. И. Омельченко атындагы орто мектеби Сиздерди жана «Кыргыз Көчү» коомдук фондунун биздин мектепке белек катары берген Ыр жыйнак китептерине жалпы жамаат атынан терең ыраазычылык билдиребиз!
Б. Т. КАЙБЫЛДАЕВА. «Орлиное» айылындагы В. И. Омельченко атындагы орто мектептин деректири.

Ысык-Көл обулусу, Каракол шаары. 2014-жыл, 5-ноябрь.

May 21

Өксүк..

Т А Б Ы Л Д Ы

Сен акылдуу болчусуң, сергек болчусуң, жаш баладай таза, ошол эле учурда өтө татаал да болчусуң. Кирем дегендин баарына жүрөгүңдүн эшигин ача берчү эмессиң. Калп, жалган, жасалма жашагандарды, эки жүздүү адамдарды, кыргызга жакшылык кылбаган жанбактыларды жиниңдей жек көрчүсүң. Сага жагыш, сенин жүрөгүңө кириш дээрлик мүмкүн эмес эле. Сен жаш баладай ак көңүл, кирсиз, таза, кыйын элең. Бирок баладай таза экен деп алдап кетүү, сага жагыш андан да кыйын болчу. А бирок жаккан кишиңди эч качан жүрөгүңдөн чыгарчу эмессиң. Ошол жүрөгүңдөгү кишиң мен болгонума бир чети сыймыктансам, бир чети таң калам.ээ 93

Өмүр азайган сайын дос да улам азая берет экен. Сенде да, менде да дос аз эле. Балким мен “Агындыларды” жазбаганда экөөбүз мынчалык жакын болбойт элек. Мен акчасы менен, байлыгы менен, бийлиги менен дос болуп, анан акчасы түгөнгөндө, байлыгы менен бийлиги түгөнгөндө бет карашкыс болуп ажырашкан досторду көп көрдүм. Бирок, Табыке сен экөөбүздү акча дос кылган жок. Экөөбүздү байлык менен бийлик дос кылган жок. ээ 92Сенде бийлик жок болгон менен акча да, байлык да бар эле. Менде акча да, байлык да, бийлик да жок болчу. Бирок сен, аныма карабастан мени менен дос болдуң. Ошондо: “Кудая тобо, ушундай таза адам, ичинде кылдай арамдыгы жок, бөлөк бирөөнүн ишине өзүнүкүнөн да артык кубанган адам болот экен э!” деп таң калгам. Экөөбүздү дос кылган китепке ыракмат!

Бирөөнүн ийгилигине кубана билген адамдар айрыкча бизде, кыргызда аз, Табыке. Кокус көр албастардын дүйнөлүк фестивалы болсо, биз кыргыздар биринчиликти эч качан бермек эмеспиз. Балким ошон үчүн өспөй келаткандырбыз. Муну өзүң да айтчу элең. Сен мени баалагандай, мен сенин бизнесиңди, сенин куруучулук талантыңды, сенин өжөр, жасайм дегенин жасаган көкжалдыгыңды баалап, билелбай койдум. Баалап-билгенге чамам да, акылым да, билимим да жеткен жок. Бирок бир билгеним, сен, өз элиңдин ырыс-кешигине кол салбай, өз элиңдин жон терисин сыйырбай, мамлекетти уурдап-тонобой, жебей-ичпей, тапканыңды жашырып-жаппай, көр дүйнөнүн артынан көмөлөнүп байлык, бийлик кубалабай, депутат да болом дебей, Кыргызстанда чынчыл, ак, таза бизнес кылса болорун далилдеген аз ишкерелрдин бири болдуң.

Сен, башкаларга окшоп кабат-кабат особняктарды салсаң болот болчу. Сен ресторандарды, ыймансыз сауналарды салып коюп, акча саап, чалкалап жатсаң да болот болчу. Сен депутат болуп алып Акүйдүн ичине кирип алып мыйзам жазып, сыртына чыгып алып мыйзамсыз иштерди жасап жүрө берсең болот болчу. Сен анткен жоксуң. Сен буурусунчан Россияны ядролук бомбасы бар Россияга айландырган Сталин сыяктуу кыргыздын жыгач челекчен жылаңач суусундуктарын, максым менен жарманы, тойбос менен бозону, чалап менен кымызды дайыма муздак турган, дайыма бузулбай турган заманбап челектер менен сурайылдай суйкайган кооз бөтөлкөлөргө айдап кийрип, дүйнөлүк стандарттагы суусундукка айланткан биринчи Кыргыз болдуң, Табыке!

ээ 94Сен, кыргызды кыр-кырдагы боз үйлөрдөн көчүрүп келип, колхоз-совхоз кылып бириктирип, оокат кылдыра баштаган Совет бийлигинин маалында биздин ата-бабаларыбыз ылай менен салган таш үйлөрүн, ылай менен салган чым үйлөрүн эске салып турган, Шералынын чокоюндай кыргыздын өткөнү менен кеткенин көзүбүзгө сайып, көкүрөгүбүзгө салып турган ачык асман алдындагы музейи менен кошо, адамды эс алдыртып эле тим болбой ойлонткон, толгонткон, Ата Конушун эстеткен, сагынткан “Супара” этнографиялык эс алуу жайын салган, Кыргыздын тоодогу Боз үйүн шаарга алып келип жаңы түр, жаңы жашоо берген биринчи Кыргыз болдуң, Табыке!

Сенин бардык өмүрүң, кыргыздын келечегине арналды. Сен дүйнөдөгү өнүккөн өлкөлөрдүн мен кыйынмын деген жигиттеринин башынан да кыргыз жигиттеринин башы мыкты иштей ала тургандыгын дүйнөгө “Супара” жана “Супара-Чуңкурчак” менен далилдеп көрсөткөн биринчи Кыргыз болдуң, Табыке!

Сен өз элиңди кандай сүйсөң жашоону да ошондой сүйчүсүң! Кыргыздын келечеги алаканыңда тургандай ишенип жашачусуң. Сен оптимист болчусуң. Сен көк, өжөр, намыскөй, анан аябагандай жөнөкөй болчусуң. Кыргызды сендей сүйгөн, Жашоону сендей сүйгөндөр өтө аз эле. Сен өмүр деген бир күнү учуп кете турган колдогу куш экенин, ээрип кете турган муз экенин такыр эле элес албай жашаган жан элең. Сенин башыңда ой-максат дегендер толтура болчу. Ошонун баарын жасайм дечүсүң. Сен мурутуң муз болуп, таманың сыз болуп, “Чуңкурчактын” жазын жаздап, кышын кыштап жүрүп айыкпас дартка чалдыктың.

ээ 95Сенин колуң тийген жансыз таштарга жан кирип сүйлөп турчу, сенин колуң тийгендин баары гүлдөп турчу. Сен Германиядан да, Түркиядан да Нуралы экөөбүз менен сүйлөшүп турдуң. Бирок бир жолу да, ичер сууңдүн түгөп баратканын айткан жоксуң. Сен басалбай жатып калганыңда да өзүңдүн эмес, биздин ден соолугубузду сурап, Бесултан абаны, Баратбай досуңду сурачу элең…

Артыңда кулунунан ажырап боздоп турган Энең калды, Энеге баласынан ажырагандан өткөн кайгы-муң болбос! Артыңда боздоп-ыйлап асыл жарың Жаңылың калды, атасынан ажырыган балдарың калды, уялашың Жумадил калды, артыңда ага-туугандарың, жакын санаалаштарың, калдайган калкың калды. Сен эч качан унутулбайсың. Сен атыңды өлбөй-өчпөй турган, атыңды өмүр бою сактай турган асыл адамдардын катарына калтырып кетип баратасың. Сен эми мындан ары түбөлүк эскерүүгө айланасың!

Табылды боорум, сен бизге,
Таптырбай кеттиң бой салып.
Барса бир келбес жайыңа,
Баралбай калдык жол салып.
Кайыр кош, эми сен бизге,
Кайрылбай кеттиң бой салып,
Кара бир жердин алдынан,
Алалбай калдык кол салып.

Кош Табыке, жаткан жериң жайлуу, топурагың торко болсун! Ыйманың саламат болсун!

Шайлообек ДҮЙШЕЕВ. Кыргыз Эл акыны,
Токтогул атындагы мамлекеттик сыйлыктын ээси.

May 15

Бейне..

ээ 12Ч Ы Н А Р А Б Ы З     К А Й Д А С Ы З?

Баягыда отуруп, Жаңыл эже (Чытырбаева) окууну бүткөндөн кийин кайсы бир окуу жайда сабак берип калганын айтып калды. Баамымда 1991-93-жылдар болуш керек. Анан эле студенттери тууралуу кеп жүрүп, мурда окуганга көңүлү келбей, ныксыраган студенттердин ордуна бир заматта билимге умтулган, көздөрү чачыраган студенттер пайда болгонун эстеп, даро эле сөзүбүз Чынара Жакыповага ооду.

Көрсө, кайсы бир окуянын өзү типтүү бир адамдын образын оңой эле ачып койот экен. Ошол 90-жылдардын башында Элге билим берүү министрлигинде эки жыл иштеп кеткен Чынара Жакыпованын көөнөрбөс эмгеги калыптыр. Ал ушул эки жыл ичинде Билим берүү тармагы жагына чоң өзгөрүш жасаптыр. Башкача айтканда аз убакыт ичинде Жогорку Окуу жайларга тестирлөөнү киргизип, акчасы жок бирок билимге суусаган карапайым студенттер келген. Чынара Жакыпова-президент Акаев жетектеген учурдун бирден бир Реформатору болгон деп корпой эле айтууга негиз бар.

Ошол тестирлөө менен КМУУнун журналистика факультетине өтүп кеткен бактылуу студенттердин катарына мен да бар болчумун. Анткен менен ошол 1993-жылдын аяк ченинде биздин сүйүктүү министрибизди президент Акаев “Кызыбыз өз ырыскысын көтөрө албай кетти” деп, оңой эле бийликтен кетирип койгон. Ошондогу күйүп-бышкан 1-курстун студентинин макаласы бул болчу…

«Ч Ы Н А Р А Э Ж Е,   С И З    Ч Ы Н А Р С Ы З»

“Жакында сыналгыдан өзбекфильмин көрдүк. Элдин сүйүктүү кызы болгон Надира бегим жөнүндө болгон бул кино кимди болсо да ойлондурбай койбойт. Аял болсо да, эл башкарган эркектерден жогору туруп, акыйкаттыкты, чындыкты, наадандыкты, асылдыкты ыр саптары аркылуу элге жеткирип, алардын сүймөнчүлүгүнө айланган бул аял акыры колунда бийлиги, куралы бар адамдардын колунан мерт болду.

Анан ал: «Мен бул дүйнөдө жалгыз турбаймбы» деген акыркы сөзүн айтып кетти. Бирок андай болгон жок. Ал ошол мезгилдеги бийликтин, башкаруунун алдында жалгыз, алсыз болгону менен аны унутпай ооздон-оозго өткөрүп ушул мезгилге дейре жеткирген эли бар болчу.

Анын сыңарындай Чынара эже, сиз дагы бул дүйнөдө жалгыз эмессиз. Бийликтен кетиришсе да, кетсеңиз да, Сиз калтырган чындыктын изин өчүрбөй айтып турчу элиңиз бар, биз барбыз. Кыргыздын тарыхы үчүн, илим-билимдин өнүгүшү үчүн күрөшкөн, болгонун болгондой бетке айтып, паракорлуктун ташын талкан кылган баатыр эжебиздин бүгүн минтип күтүүсүз отставкага кетип отурушу эми гана үмүт оту жана баштагандарды таң калтырды.

Калп айткан менен болобу. Сиз кыргыздын бешенесине жанган жарык элеңиз.

Бактылуу экенсиңер, быйылкы жылдын абитуриенттери! Эми мындай чындык, мындай учур келер-келбесин бир кудайдын өзү билет. Эже, эми сиз казган арыктын калганын ким казат да, ким бүтөйт? «Сезон убагында» таба турган табылгаларынан куру калып, кызарган көздөрүнө миллиондаган акчалар элестеп, муштумун түйө ызырынган кээ бир алдым-жуттумдар үчүн Сиздин кетишиңиз майрам болду.

Жакшы эмне жаман эмне ылгабадык,
Баса калып чындыкты жулмаладык.
Өзгөлөрдү өнтөлөп сыйлагандай,
Өзүбүздү өзүбүз сыйлабадык» – деген акын Шайлообек агамдын ыры аргасыз эсиме түшөт.

«Ак ийилет бирок сынбайт». Акыры чындык жеңерине көзүм жетип турат. Ал эми сиз Чынар эже, бийликтен кетсеңиз деле элиңиз үчүн дале бийик өскөн ЧЫНАРСЫЗ!

Сиздин тесттериңиз менен КМУнун журналистика бөлүмүнө өтүп кеткен студентиңиз, Карамат.

«Аалам», Баш оона, Август, 1993-жыл»

Мени окуу жайына өткөргөн да, журналист катары макала жаздырткан да Чынар эже.

Ага дейре ыр, кичинекей аңгеме, күндөлүк жазганым болбосо дегеле макала жазып көрбөгөм. Журналист болгону алгачкы жазылган алгачкы макалам ушул болчу. Тактап айтканда тушоомду ушул макала кескен.

ээ 11Ж А К Ы П О В А    А З Ы Р    К А Й Д А?

Билгендер болсо кабарлап койгулачы. Кийин Чынара эже менен көп жолугуп жүрдүм. “Сорос” фондунда жетектеген өз мөөнөтүндө да бир топ адабий китептерди, окуу куралдарын чыгарып, фонддун ишин пайдалуу жакка жумшады. Мисалы “Кыргыздардын” томдугу жарыкка чыгып, ошол учурда “бактысы ачылган”. Андан соң “Согушту жана тынчтыкты чагылдыруу Иниститутун” ачып, журналисттер, студенттер, окуучулар агылып каттап турар эле. Канчалаган мыкты кадрлардын өстүрүп чыгарды…

Бирок күндөрдүн бир күнүндө баягы “шыбырап турчу” ушаквоздордун айынанбы Чынара эже менен катташпай калдык. Алгачкы жолукканда колунан чыгарып, “Эң кыйын учурда өзүмө жакын досторду таптым” деп белекке берген күмүш шакеги да жоголуп кетти…

Көп эле адамдарды жолуктурдум. Бирок тынымсыз эмгектенген, энергиясы толуп-ташып, эл үчүн күйүп-бышкан, бир жаңыга умтулган Чынара эжедей адамды аз көрдүм. “Гоголдун шинелинен чыккан” дегендей эле “Жакыпованын шинелинен чыккан” бир топ журналисттер эл аралык деңгээлге өсүп чыкты.

Б Е Р Г Е Н Д Е Н    Б Е Р Е Л Е Г И    К Ө П.

Кийинки учурда гендер тууралуу көп айтылып жүрөт. Кыргыз аялдарынан депутаттыкка же жетекчиликке татыктуулары тандалбаганы да буга бир себеп.

390338_217842118301113_995499771_nОшондуктан урматуу журналист – кесиптештер, менин ушул макалам силердин сайтка же гезитке жараса пайдаланып, Жакыпованын кайрадан саясий аренага келишине көмөктөшсөк “Колдо бар алтындын баркын билген” болор элек..

Карамат ТОКТОБАЕВА, Прага. 27-апрель, 2015-жыл.

May 13

Саамалык..

“Көчмөндөр күнү” алгач белгиленди.

Бишкекте алгач ирет кыргыз маданияты, адабияты, тилине өз салымын кошууга белсенген “заманбап көчмөндөр” тобунун “Көчмөндөр күнү” белгиленди. Иш-чараны Финландиядагы мекендешибиз Асыран Айдаралиев фейсбукта ачкан “Кыргыз көчү” тобунун мүчөлөрү аркылуу уюштурду. Ага Кыргызстандагы жана чет жердеги мекендештер катышып, улуттук филармониянын жанында ачылышы болду.  4-июнь, 2014-жыл..

May 11

Роман-эссе..

0

Мусакун (Даанышман) САТЫБАЛДИЕВ.
Акын, жазуучу, публицист-котормочу. Ысык-Көл обулусунун борбору Каракол шаарында жашайт.

Б Е Й И Т Т Е Г И    Б О З   Т О Р Г О Й

(Биринчи китеп)

Ак жайдын капортосу. Ысык аптап демейде денеге чап жабыша тер куюлтуп, көзгө сүртөөр томуктай булуту жок чаңкайып турчу асман негедир бүгүн чаңыттап, боз түшүп турат. Дал төбөдөн кыйгай тийген күн күзгү жалбырактай саргайыңкы тартып, калың чаң баскан терезеден шыкаалаган уяң кызды элестет. Калдаң-калдаң эткен көлөкөлөр алдан тайыган көпөлөктүн канатындай жайыла берип, күңүрт көрүнөт. Теребел белгисиз бир күйгүлтүктүн салмагына майшып, адамдардын көз жаштарына ичиркенгендей ичтен тына томсорот. Ансыз деле жаңы казылган ак топурактын жылуу илебин сиңирип, думуктурган абага шыбактын кермек кычкыл жыты аралашып тамакты ачыштырат. Анын үстүнө бул чөлкөмдүн шыбактары да бөтөнчө, каңылжарды жарып кетчүдөй буркурайт. Мүмкүн ашкере жыш өскөндүктөндүр. Дегинкисинде мал жыттабас бул шордуу өсүмдүк жараткандын каргышына калгандан беш бетер жалаң бейитти тандап, бейитти мекендептир. Бутка чалынып, мал-жан канчалык тебелеп-тепсеп жатса да сынып, тапталып калбастан кайра өчөгүшө дүркүрөп баш көтөргөнүн айтпайсыңбы. Карап турсаң өлүм деген каргашанын өзүнө нааразылык билдирип, ага каршылык көрсөтүп жаткансып да кетет.
Анткени бул жер – бейит. Жашоо деген нерсенин абыгерчилигинен биротоло бошонгон маркумдардын тынч алып жата турган соңку жайы. Өлүм аттуу улуктун түбөлүктүү мекени. Бул адам пендеси өз эрки менен кадам таштабай турган обочо жай. Адамдардын бүтүндөй кайгы-касыретин чогултуп туруп, өз тулкусуна кыттай чөгөрүп алган сүрдүү чөлкөм. Этек-жеңи жайылган кенен айылдын жакасынан үзүлүп түшүп калган топчуну элестеткен мына ушул жерге бүгүн Акун да келип отурат. Адатта ат баспайм деген жерин миң басат эмеспи. Пенде баласы болгон соң дүйнөгө түркүк боло албайт экен. Чакан кудуктун суусу бөксөрө турган сыңары ошо пенде дегениңдин өмүрүда кемип, тозот экен. Түгөнөт экен. Курт жеген дарактай куурап отуруп, акыры карс сынып түшөт экен. Тиричиликтин бир ырасмиси – ошо өмүрү соолуган пенде баласына жай казып, анан чымчым топурак салып, соңку сапарына узатып коюу экен. Куран түшүрүп, бетке бата тартып коюу парз экен. Бу ар бир пенде баласынын мойнундагы парз. Муну бекем туткан Акун айрым туугандарын, жакындарын узатууга далай келген. Бул жакка «аны» менен бирге келип, жаңы үйүлгөн молонун алдына жашыра салып, көз жашын сызылта бир капталы бошогон боюнча «ансыз» кайткан.
Туура, өлгөндүн өз шору. А тирүүнүн күнү өтө берет. Демек, жоготуу бара-бара эстен чыгат. Жараланган көкүрөк айыгып, анын жогу унутулат. Анткени кеткендердин ордун келгендер басат. Бул жашоо деген түбөлүктүү айлампанын бузулгус мыйзамы. Анысы да туура дечи. Бирок, ушу жолку жоготуу Акун үчүн көгүлтүр асманы дал төбөсүнө кулап түшкөндөй болду. Ушунчалык кыйынчылык менен, жанетин жеп жүрүп куруп алган керемет мунарасы күтүлбөгөн жерден талкаланып, күкүмдөрү алдындагы жабылган табыттын ичинде жатат. Шымаланган жигиттер аны жаңыдан казылган жайдын кырына жакын алып келип коюшту. Акундун дени өлгөндөй андан көзүн албай жалдырап карап тура берди. Бут алдындагы жер акырын чайпалып жаткансыды. Эки колтугунан сүйөгөн кош балдагына канчалык салмагын салып, бекемирээк турууга аракет кылганы менен болбой жатты. Денесиндеги болгон кубаты аны таштап кеткендей алсырап, жыгылып баратты. Жердин өзү жантайып, бир капталына ооп бараткансый берди.
Кимдир бирөө кармай калып, арка жагынан колтуктай жерге олтургузду. Балдактары шагырап колунан түшүп кетти. Ага көңүл бурган жок. Эки көзү жабышып калгандан беш бетер табыттан ажырабайт. Анын ичинде Анара… өзүнүн Анарасы жатканына ишене албай, эч ишенгиси келбей турду. Биресе бул нерсе түшүндө болуп жаткандай да сезилип кетти. Жүрөк үшүн алган ушул коркунучтуу түшү бар уйкудан тез эле ойгонуп кеткиси келди. «Мени тезирээк ойготуп койгулачы, адамдар» деп дүйнөнү дүңгүрөтө кыйкыргысы да келип кетти. Бирок, минтүүгө шайманы жок эле. Анын үстүнө бул түшү эмес болучу. Пенде жашоосунун кадимки эле бир үзүмү болучу. Болгондо да анын, Акундун өз тагдыры, ал тарабынан өзүнө урулган дагы бир соккусу болучу. Бу эми канчанчы жолкусу болду экен? Эсинде жок. Аны азыр эстеп, санап олтурууга чамасы барбы, катыгүн. Негедир эки жаагынын булчуң эттери түйүлө берип, тиштери кычырай түштү. Кимге кекенет? Караан туткан асыл адамын жашырып алган табыткабы? Ажалга алы жетпей колунан жулдуруп жиберип томсоруп олтуруп калган өзүнүн алсыздыгынабы? Болбосо ушундай алаамат күнгө тушуктурган тагдырынабы?..

Тагдыр…Сен кимсиң? Деги сенин затың кандай? Бешенең кандай? Сени көп учурда мерез дешет. Таш боор дешет. Чын эле ошондойсуңбу? Сенин жылмайган учуруң ушунчалык эле сейрекпи? Неге ушундайсың? Эмне үчүн теңчилигиң жок? Бирөөгө гүлзар болуп өсүп берсең, да бирөөгө какыраган чөл, кыйраткыч көчкү болуп көчүп бересиң. Бирөөгө күлкү болуп жадырап жайнап берсең, дагы бирөөгө зар болуп, кор болуп, көз жаш болуп төгүлүп бересиң. Ушундай теңсиздигиң үчүн деги уяласыңбы? Же ушунуң өзүңө жагабы? Ушундан ырахат алып, көңүлүң тоёбу? Анда сенин тагдыр болгонуң кайсы? Эмне үчүн, кайсы айыбы үчүн Акунга мынча өчөгүштүң, түбүң түшкүр? Канчадан бери артынан такымдап сая түшүп келесиң. Эзелки кегиң бардай улам мушуңду көрсөтүп, буттан чалып мүдүрүлтүп келесиң. Бечараны канча жолу жыгылтып, бараткан сапарынан калтырдың. Канча жолу жанын сыздаттың. Эми боюн түзөп, баш көтөрүп калган кезегинде кайрадан минтип белге чаап, мөгдүрөтүп отурасың. Ушуга эле табаң канып көксөөң сууп калабы? Деги, бул сенин эмне деген жоругуң? Жок дегенде анда-мында бир ыба карап, жылмайып койсоң болбойбу? Мунуң дагы канчага созулат, качан куйрук үзөт? Деги ошондой күн болобу? Неге ушунча карарып, өчүктүң, тагдыр?..

Адамды өлтүрүүгө болот, жеңүүгө болбойт. Муну кайсы бир акылман айткан. Калетсиз сөз. Бул ушул жигитке гана багышталгандай сезилет. Неге? Буга сен жоопту басып өткөн өмүр жолунан табарсың. Жыгылган жеринен миң туруп, мертинген белин сүйрөп алып дале сапарда. Бир кызыгы бул – ал сага нааразы эмес. Сенден көңүлү кала элек. Жарык дүйнөгө жаралып калганы – анын бактысы. «Жаракчылыкка келбей калсам эмне болот эле». Бул анын сөзү. Туура. Ал жаралбай калган учурда сен эмне болот элең, тагдыр? Сен да жаралбай калмаксың. Анткени Акун бар үчүн сен барсың. Адам болгон жерде сен болосуң. Муну мойнуңа ал. Демек, мынчалык мерез, таш боордук кылганың жарабаган нерсе. Акун сага кекенип жаткан жери жок. Сенин соккуңан улам сыздап, өксүп жаткан жүрөгүн сооротууга, тынчтандырууга далбастап жатат. Кудай акы, чынында кыйын болду. Бели оңбогондой мертинди. Бул жолу кантээр экен? Баш көтөрүп, туруп кете алаар бекен? Карачы, ал азыр кандай абалда отурат…

Ооба, ал эки колу менен жер таянды. Колуна кере карыш өскөн коюу шыбак тутамдалды. Алдындагы жер дале токтобой көчүп жатты. Табытты жалдырай тиктеген көздөрүнөн жаш мончоктоп, анын арасынан көрүнгөн кишилер бир кызыктай тарбаңдап кыймылдашат. Табыттын жанында он чакты киши караандап бир нерсе кылып жүрүштү. Казылган жайдын ичинен кимдир бирөөлөрдүн башы сербең эте көрүнө калып, кайра жок болот. Кыбырап жүрүшкөн кишилер Акундун көз жашы менен кошо төмөн карай куюлуп, агып кетип жатышкандай сезилет. Баамдаса, чын эле адамдар өздөрү көз жашка айланып агып жатыптыр. Ошол агымга Акун да кошулду. Өзүн аябай жеңил сезип кетти. Ал кайдадыр майда, жумшак толкундарга аралашып, термелип агып баратты. Эмелеки көз алдындагы табыт, жаңы казылган жайдын жанында эрбеңдешкен кишилер, шыбак баскан бейит – баардыгы заматта көздөн кайым болду. Бир гана өзүнүн камгактай жепжеңил агып баратканын сезип атты. Кайда? Эмнеге? Бул суроолорго жооп таба албады. Табууга аракет кылганы деле жок. Келатып эле башы суудан көтөрүлө түшкөндөй болду. Анан кичинекей жер там, анын төөнүн көзүндөй чүңүрөйгөн терезеси көрүндү. Ал жерге жакын, жапыз эле. Анын кырына боортоктой жөлөнүп, сырт жакты карап үнсүз телмирип олтуруптур. Мына кызык, бул өзүнүн балалыгы өткөн (эгерде аны балалык деп эсептөөгө болсо) атасынын эски тамы болучу. Ал эчак бузулуп, ордуна заңгыраган беш бөлмө там салынган. Эң кичүү иниси жашайт. Мында кандайча, качан келип калганына түшүнө албады. Жөн гана жайдак короону, тээ алыстагы булангыр булуттар баскан тоолорду карап олтура берди. Күн сайын ушул көрүнүш. Чүңүрөйгөн терезенин катмарлана чаң баскан айнеги, андан көрүнгөн аңырайган жайдак короо. Андан нары огород. Дагы нары жакта үстүңкү көчө. Ошо көчөнүн чачкын үйлөрү. Көчөнүн нары жагында дасторкондой жайылган талаа. Андан жогору бир-бирине учкашкан боз адырлар. Анан андан нары башынан булут арылбаган залкар тоолор. Асмандын бир үзүмү. Аларды терезеден телмире карап олтуран Акун. Болгону ушулар.

Бул – Акундун сырткы дүйнөсү. А ички дүйнөсү – төрт дубал. Муң. Арман. Өксүк. Көөдөндөгү боштук. Жан дүйнөдөгү жалгыздык. Жашоо бул – алты сандын түгөлдүгү. Ден соолуктун чыңдыгы. Балалыктын бейкапар, чалкыган бейгам дүйнөсүндө оюн куруу. Буртулдаган чаңды жылаңайлак кечип, көчөнү тумандата чаңдатуу. Чыбык «аттарды» демиктире чымылдатып жарышуу. Курбулар менен моюндашып чогуу жүрүү. Кээде мушташа кетип, мурундарды канжалатып ыйлап келүү. Каалаган жакка жетип барып, каалаган нерсени кармалап көрүү. Көк муштум болгончо жылгаяк тээп, батинкени чылпылдатып, буттарды какшатып келип темир мешке кактай калуу. Кези келгенде мектеп партасына көчүк коюп, билим дүйнөсүнө баш багуу. Кыздардын сереңдеген чачтарынан тартып, бантиктерин жула качып ыйлатуу. Анан билинбей отуруп жаштыктын босогосуна баш багуу. Айлуу түндө дүкүлдөгөн жүрөктүн добушуна кулак төшөй, анын бар экендигин алгач сезип, дүйнөдөгү бирден бир сулуу, керемет кызды шынаарлай басуу. Калтыраган кол менен анын жалбырактай дирилдеген колун кармоо. Жүрөктөгү коркунучту жалындаган сезимдин кудуреттүү күчү менен басып, албырган бетинен өбүү. Эртеңки келе жаткан жаркын күндү жакшынакай тилек менен, шамдай жарык үмүт менен тосуу, аны күтүү. Ошол тилек менен үмүткө жетүү. Ата-эненин, эл-журттун, колдон келсе мекендин жүгүн аркалап, керекке жароо. Чыныгы жашоо – ушул. Башкача болушу мүмкүн эмес. Бул Акундун көз карашы. Анын ишеними.

Дал ушундай жашоо ага буйрубаптыр. Негедир тагдыры аны ыраа көрбөптүр. Түсүн үйрүп коюптур. Майыптыктын, өксүктүктүн тамгасын наристе кезинде эле басып коюптур маңдайына. Анын жарык дүйнөгө келиши да тагдырдын бир бөтөнчө тамашасы болуптур…
Көктөм айы. Кыш бою тизеден өтө чапкан кар эрип, айыл аралаган кол арыктарга батпай мөңкүй аккан кочкул суулардын шайманы кетип, күчүнөн пастаган. Кемпир-чалдын бутунан кепичин жыра талашкан көчөдөгү баткак кыйла тоборсуп, айрым көчөлөр кадыресе кургап калган. Айылдын үстүндөгү кеңирсип жаткан талаа да ак шейшебин чече, жаркын күндүн жылуу нуруна кактана белгисиз бир ырахатка баткансыйт. Көк буу көтөрүлөт. Өр таянган талаанын орто ченинде эс алып олтурган алп дөөлөрдү элестеткен Үч-Дөбөдөн жогору, Жууку суусун жакалай орун алган кырман бар. Ал төмөн жактагы айылдыкы. Аны «Чоң-Кырман» деп коюшат. Бирок, анча деле чоң дегендей эмес. Анан эмнеге андай аталып калганын ким билсин.

Ошол кырмандын тээ күн чыгыш капталында эртеден бери эрбеңдеген бир топ караан кериле кетмен чаап, талаа бетине арык салып, кулак байлап жүрүшөт. Алардын дээрлик баардыгы аялдар. Жеңил-желпи иш дегендери жалаң алардын мойнунда. Баса, жеңил болбой жемирен калсын. Бел созулта кетмен чаап, арык казуу тал чыбыктай ийилген назик жандын кыла турган иши эмес го, катыгүн. Арга канча, турмуш кысымына моюн сунушка аргасыз болосуң да. Батыштагы алоолонгон өрт өчүп, ажал издеп ызылдап учкан ок токтогон. Эми жыртыкты бүтөөнүн, бүлүнгөндү оңдоонун камында шымаланып, адам аттуунун баары жан үрөп иштеп жатышкан.
Алардын арасында Керез да бар эле. Ай-күнүнө жетип, көз жарууга чукулдап калган болучу. Эртең менен жумушка чыгаар маалда араларынан бир аял: «Сенин ыраңың азып, кыйналып турасың. Бүгүн жумушка чыкпай эле кой. Чыкканда эле кыйратып иймек белең. Талаага төрөп коёсуң», деген. Бирок, ага муюган эмес. Арыктын өзүнө бөлүнгөн жерин бүтүрүп коюп, жакага биротоло кетүүнү ойлогон. Жакага түшпөгөнүнө он беш күндөй болуп алган. Кечинде күйөөсү келип «алып кетейин» десе да көңүлсүнбөй койгон. Жумуштан качкандай болбоюн, деген ниетинде.
Эми ар бир шилтеген кетмени оорлоп, жерге араң эле жарымдап кирип атты. Бүт денеси талыкшып ооруп, бели сыздап чыкты. Чекесинен муздак тер куюлду. Жаны жер тартып, жаткысы келди. Аялдар андан бир топ алыстап кетишкен экен. Анын кыйналып чыкканын эч кимиси байкабады. Чыдачудай эмес. Кетменди арыктын кырына коюп, сендиректей басып төмөн – жаканы көздөй жөнөдү. Эптеп айылдагы үйгө жетүүнү көздөдү. Жуукунун күрпүлдөгөн суусун бойлой кеткен жалгыз аяк төтө жолго салды. Чоң жол кыйла алыс эле. Кыбырап жүрүп олтуруп, түш оой бергенде «Чоң-Кырмандын» оюна жетти. Айыл али алыс эле. Күн батканча Үч-Дөбөгө да жете албасын билди. Бараткан жолунан чыгып, төмөнкү таш жолго түштү. Колхоздун бирин-серин машинасы, же арабачан бирөө-жарым өтүп калаар деген ойго жетеленди. Жок. Көзгө урунган жан чыкпады. Барган сайын алдан тайып, толгоо чукулдады. Айласы кетти. Иштеп жаткан аялдар да алда кайда калышкан. Жыгылып кетпөөнүн аракетинде ар бир кадамын аяр таштап, жолдун төмөн жагындагы түзөңгө түштү. Качанкы бир кездерде казылып, эми чымга басырылып, көмүлөйүн деп калган эски арыкта жеңдей суу агып жатат. Нары басып, арыктын имерилген жеринен жалгыз түп чоң чий, анын этегине көрпөдөй жайыла өскөн көктөмдүн жашаң чөбүн көрдү. Ошол жерге барып кыңайды. Чий бир топ бийик экен. Кадимкидей көлөкө түшүп турат. Бул жер жолго да жакын эле. Өтүп бараткан бирөө сөзсүз көрмөк.

Күн чаалыккандай, барган сайын ылдыйлап баратты. Эки айылдын ортосундагы чоң кашатта Жууку суусу күңгүрөнүп, алда кимге жан сырын айткысы келгенсийт. Ит-Тиши тоосу тараптан желе-жорто келип, саамайдан жумшак сылап аткан сыдырым жылуу желаргы эми ансыз деле дарманы куруп олтурган келиндин чачын уйпалай баштады. Эми эле шаңкайып, тазалап койгон айнектей көгөрүп турган асман бе-тинде удургуган сур булуттар жылып келатты. Тоо этегиндеги боз адырлардан ызгыган чаң көтөрүлдү. Ал чалкайып жаткан талаага бет алды. Кыңайып калган күн чоң кашаттын наркы тарабындагы Кызыл-Жарга далдаланды. Айлана көлөкөлөй түштү. Ушуну эле күтүп турган немедей дыр эткен шамалдын бир үзүм эпкини келиндин башындагы бир байлам кызыл жоолукту жула качты. Буга өкүнгөндөй жалгыз түп чий дирилдеп кетти. Жоолукту кармап калууга умтулгандай башын ошол тарапка ийди. Барган сайын удургуган булуттар түрмөктөшүп, бири-бирин жөөлөшүп көбөйүп баратты…

Оо бир оокумда жалгыз түп чийдин түбүнөн «баа-а-а-аа…» деген наристенин үнү жаңырды. Ал кашаттагы күркүрөгөн добушка аралашып кетти. Кайдандыр жакын эле жерден торгой безелене сайрап жиберди. Ага дагы бири кошулду. Адыр тараптан келаткан чаңдуу шамал ушул шаңдуу добуштан жалтана түшкөн немече деми кайтып кетти. Ызгыган чаң жапырыла калды. Үч-Дөбөнүн үстүндөгү кара булутту жара тилген чагылган көз уялта жарк этти. Анан асмандан таш кулагандай күркүрөгөн добуш угулду. Ошол добуш наристе менен торгойлордун үнүн өзүнө сиңирип алды да, мейкин талааны аралай чаап жөнөдү.
Жаанга калмай болдум го деген коркунучтуу ойдон чыйрыгып, ымыркайын эски кемселине ороп, дарманы кеткен жаш келин жалгыз түп чийдин түбүндө бүрүшүп олтурду. Чий тынымсыз дирилдеп жатты. Аны караан туткан келин улам ага ыктап, жакындап коёт, наристенин бети-башын кымтылайт. Бул анын экинчи перзенти эле. Күйөөсү эркек бала көрсөм деп, ак эткенден так этип жүргөнүн жакшы билчү. Кудай анын тилегин кабыл кылды. Эркек төрөдү. Асанкул кандай кубанарын көз алдына келтире өзүнчө жылмайып алды. Ал азыр көл кылаасындагы Кара-Булуңда жер айдап жүрөт. Укса ошондон бери жөө чуркамак.
Кичинекей жалпак тамына тез эле жетип баргысы келип кетти. Жалаңдаган чагылган дагы бир жолу жарк этти. Жамгырдын алгачкы тамчылары тыпылдай баштады. Ушул учурда жогору тараптан шалдырап, арабанын келатканын укту. Сүйүнүп кетти. Негедир ого бетер шалдырай түштү. Ордунан турайын деп обдулуп, тура албады. Шамал жулмалап жаткан этек-жеңин кымтыланды. Араба тез эле жетип келди. Кырмандын сакчысы Бегалы абышка экен. Аны аялдар: «Керез жаканы көздөй кетти. Жолдо төрөп койбосун», деп жиберишиптир. Ымыркайын бооруна кыскан келинди жөлөп-таяп арабасына олтургузду. Кош ат чегилген араба төмөн бурулуп, айылды көздөй жөнөдү. Жалгыз калган чийди жапыра дуулдаган шамал келиндин чачын уйпалап, аттардын жалын сапырып өттү. Кубалашкан сур булуттарды чагылган дагы бир жолу жара тилди. Талаа көз ирмемге жарыкка тунуп кетти. Ошол жарыктын арасынан кош аттуу араба, андагы чүкөдөй абышка, ымыркайын кучактап олтурган келин көрүндү. Шамал менен чагылган узатып бараткан ошол ымыркай – Акун болучу…

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Кимдир бирөө анын ийнине акырын колун койду. Ал селт этти. Табыттын жанында сереңдеп жүрүшкөн адамдар тынч алып, жүйүртө басып олтуруп калышыптыр. Молдо куран окуп аткан экен. Ийнинен сүйөй кучактаган иниси Акундан:
– Кыйналып турасызбы, аба? – деп акырын сурады.
– Жок, эч нерсе эмес. Ойлонуп кетиптирмин.
– Кайрат кылыңыз эми, аба. Өзүңүздүн ден соолугуңуз, балдарыңыз тууралуу да ойлонушуңуз керек эмеспи.
– Ооба, ооба. – Ал жүзаарчысы менен бетин жууп жаткан жашын сүрттү. Айланадагы адамдар окулуп жаткан куранга кулак төшөй тунжурашат. Жаш молдонун оозунан кырааты менен чыгып жаткан түшүнүксүз да, сүрдүүда сөздөр аларды кандайдыр бир терең ойдун түпкүрүнө жетелегендей. Өмүр. Анын ушунчалык кымбат экендигин, ушунчалык асыл экендигин, ушунчалык морт, анын ушунчалык назик, ушунчалык кыска экендигин адам баласы ушул жерден сезип туят. Акыркы сапарына кайткыс болуп кетип бараткан адам сага канчалык жакын экендигин, эми анын орду биротоло бош калгандыгын даана сезип, бир капталың эңшериле түшөт. Тагдырдын, өлүмдүн алдында пенде дегениң бир алсыз, эч нерсе колунан келбеген мажүрөө жан экендигин билесиң. Ошого каңырыгың түтөйт. Көзү барда ага башкача карап, башкача мамиле кылып, аздектеп, баалай албаганыңа, чындап кадырлай албаганыңа кабыргаң кайышат. Ичиң тызылдайт. Өзүңдүн ашкан кайдыгерлигиңе, өзүмчүлдүгүңө кыжырың келип, өзүңдүөзүң жек көрүп кетесиң. Бирок, мындан эмне өзгөрмөк. Карасаң – поезд эчак караан үзгөн. Бекетте шүмүрөйүп жалгыз турасың…
– Ата, апам тетигил жашиктин ичинде жатабы? – деп сурады бешке чыгып калган уулу Бекен.
– Ооба балам. Ошондо жатат. – Акундун үнүбуулугуп чыкты.
– Ага эмнеге жатып алды?
– Акырын балам, куран окуп жатканда сүйлөбөйт. – Бекен унчукпай калды. Акырын туруп табытты көздөй жөнөдү. Бирок, кимдир бирөө ага жеткирбей кайра кайрыды. Ызаланып келип атасынын алдына олтуруп калды. Мойнунан кучактады. Солуктап ыйлап жиберди.
– Ата, апамды тур дебейсиңби, жата береби?
– Апаң эми турбайт, каралдым. – Ал баланын кулагына акырын шыбырады.
– Эмнеге?
– Ал… ал уктап калбадыбы.
– Уктаса деле ойготпойсуңбу, бул жерде олтура беребизби? Апамды көргүм келип жатат. – Бекен ый аралаш сүйлөдү.
– Эми апаң ойгонбойт, балам. Шүк олтур, куран окуп жатканда сүйлөөчүэмес. – Бекен оор улутунуп унчукпай калды. Акун жер таянган колун көтөрдү. Уучунда бир тутам шыбак мыкчылып жүрөт. Аны таштайын деп, колун жаза албай койду. Карышып калыптыр. Муну байкап отурган иниси Өмүр колун ушалап, акырын жазды. Шыбакка булганган алаканын жүзаарчысы менен сүрттү.
– Кайрат кылыңыз аба, андан башка аргабыз жок. – Ал көз жашын көрсөткүсүкелбей тетири карап кетти.
– Ата, апам эмне үчүн ойгонбойт? – Бекен атасынан сурады.
– Ал… өлүп калбадыбы… Эми ал ойгонбойт. – Үнү кардыгып кетти. Уулун бекем кучактап бетинен өптү.
– Эми апамды көөмп салышабы? – Бекен бир нерседен коркуп кеткендей аптыга сурады.
– Ооба балам, антпеске чарабыз жок.
– Жок, апамды көмдүрбө ата-аа. Апамды көмбөгүлө. Мен апама барам. Апа-аа… – Бекен чыркырап ыйлап, тура чуркады. Өмүр артынан жетип көтөрүп алды да, тигиндей басты. Акундун муундары титиреп кетти. Көзүкараңгылап, кулагы чуулдап чыкты. Жер кайрадан чайпала баштады. Бет алдындагы ар кандай көлөмдөгү таш эстеликтер кыймылдагандай, катып калган орундарынан туруп бийлей баштагандай сезилди. Көзүн бекем жуумп, жер таянды. Кулагындагы чуулдак чыңк этип барып тунуп калды. Кайдандыр алыс жак-тан торгойдун сайраганы билинээр-билинбес угулду. Балким, каңырыш угуп жаткандыр. Ал башын бир силкип алып, жогору карады. Асман бозоруп, чаңыттап турат. Булут жок болсо деле күүгүм тартат. Ал жактан эч нерсе көрүнбөдү. Мына, дагы угулду. Жанагыдан жакындагандай дааналанды. Торгой экен. Анын үнүн укпай калганына канча жыл болду, так эсинде калбаптыр. Күрү-гүү түшкөн шаарда кайдагы торгой. Акун акырын кылчайып, арка жагындагы калың бакка көз чаптырды. Ушул бактарды мындан он беш, жыйырма жылдай мурда отургузушкан. Анда кулачка жетпеген сөөмдөй чырпык эле.

Эсинде, ошондо ал Фрунзеден келген. Эртеси күнү эле үйүндөгүлөр бейитке барып түлөө өткөрүп, бак тигебиз деп калышты. Акундун да баргысы келди. Атасы таап келген ат араба менен келип, туугандары казып даярдаган чуңкурчаларга улам бир чырпыкты түздөп кармап берип турган. Бейитти айландыра курулган тажиктердин сокмо дубалынын түбүнө узатасынан күнүкечке бак тигишкен. Чарчадың, эми олтуруп эс ал дешкенине болбой улам бир чырпыкты кармай берген. Аны инилери көөмп турушкан. Бул иш өзүнө да аябай жагып калган эле. Чекесинен тер чыпылдап, көңүлүнө канат бүтө көкөлөгөн. Мына эми ошо чырпыктар дүркүрөп өсүп, дүпүйгөн калың бак болуптур. Мезгил деген ушинтип салаалардан чууруган кумдай билинбей өтө берет турбайбы. Ата-энесинин жаткан жайлары да тээ жогору жакта калыптыр. Бир аз жылдар мурда эле бул жерлерди шыбак басып, ээн жатканын көргөн. Эми томсоргон таш эстеликтер кире беришке чукулдап калган экен. Тиги көпөкөлөнгөн бактардын баштарынан томуктай торгой эмес, калдайган каргалар көрүнө турган эмес. ээ 12Антсе деле молдонун коңур үнүнүн арасынан жанагы көрүнбөгөн торгойдун безеленип сайраганы угулуп жатты. Анын үнү Акунга кандайдыр бир кайрат берип, жүрөгүн ачыштырган күйүткө сеп болгонсуду. Кыйлага тыңшап турду. Негедир мурда бейиттен торгой сайраганын уккан учуру болгон эмес. Анын үстүнө бу жерге өтө сейрек келчүэмес беле. Мүмкүн анда байкоос албагандыр. Неси болсо да бул керемет үн аны оор абалдан тартып алгандай болду. Жердин чайпалганы да токтоду. Эми баардык дити көрүнбөгөн торгойдун үнүнө бурулду. Ал аны кайдадыр жетелеп жөнөдү…

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Мурда Акундун дүйнөсү чүңүрөйгөн терезе боло турган. Эми борбор шаардагы чоң, кымгуут түшкөн оорукана. Мында биринчи сапар төрт жыл мурда келген. Сегиз айга жакын жатып, кош балдак таянып басып чыккан. Кийин дагы бир жолу келип, эки операция жасаткан. Бирок, тубаса дарт оңой менен күчүнөн тайып, оңой менен жеңилип бербейт көрүнөт. Баш-аягы беш операция жасалганы менен анча деле кубанаарлык өзгөрүү болгон жок. Буттары жакшы шилтенбей сундуйуп, эпке келбейт. Эки тизеси бүктөлүп, денесин көтөрө албай шалак дей түшөт. Фиксациялык аппаратсыз ордунан тура албайт. Бир буту экинчисине чалынып, мүдүрүлө берет. Антсе деле кыбырап эшикке өз алдынча кирип-чыкканына ыраазы. Дагы бир аз болсо да жылыш болуп калаар бекен деген илгери үмүттү туу туткан Акун көнгөн ооруканасына кайра келген.
Бир жарым ай болду. Он төртүнчү жазын ушул жерден тосту. Ооба, он төртүнчү жаз. Ошентип, ал он төрткө чыкты. Балалыктын күлгүн курагы. Бирок, ошо курак андан кыйгап, деги эле балалык деген нерсе ага караанын көрсөтпөй, наркы кырдан өтүп кеткенсиди. Анткени менен ошо курак анын жүрөгүнө өчпөс тагын калтырды. Адатта шамалдуу кырда өскөн жалгыз дарактын тамыры бекем болот. Анын сыңарындай, он төрт жаш Акун үчүн он сегиз жаштын салмагын көтөрө келгендей сыяктанды. Неге дегенде ал өз курбалдаштарына караганда алда канча токтоо, салабаттуу, зээндүү болучу. Бир нерселерди бат илип ала коё турган. Орусчаны да ушул жерден үйрөнгөн. Азыр кадимкидей сүйлөшө алат.

Ден соолуктун кадыры жан кейип, денең сыздап кыйналып турган учурда билинет. Бул Акунга бештен белгилүү. Ага жакында эле жетинчи жолку операцияны жасашкан. Белинен ылдый бутунун бармактарына чейин гипс. Буттары керебеттин эки жак капталына керилген. Колдору менен гана башы кыймылга келет. А денеси зылдай оор. Операциянын эртеси гипс оң тизесинин томугун кысып, жанын көзүнө көрсөтсө болобу, кашайгырдыкы. Кысканда эмне кыла алмак. Гипсти чечип ыргытып, же ошол жерин кесип салмак беле. Чыдайсың да аргаң жок. Эки-үч күндөн соң жаны жай ала түштү. Гипс кургаганда кеңигенсип калат. Кыскасы, «дай морфи», деп кыйкырган учур өтүп кетти. Морфи – денеге укол менен жиберилүүчү күчтүү дары. Наркотикалык заттарга бай келген- диктен ооруну бир канча убакытка чейин басылтып коёт. Бирок, аны төрт, алты сааттан гана бирден куят. Аны алгандан кийин жан сыздаткан оору басылып, дене жайылат. Жан жыргай эле түшөт. Мемиреп, өзүңчө көшүлүп уйкуң келет. А жатканда күндүн, жада калса сааттын өтмөгү өзүнчө азар. Мезгил бир орунга токтоп калгандай сезилет.
Акун жаткан палата экинчи кабатта. Терезенин түбүндө жатса да көчө көрүнбөйт. Бактардын баштарын карап жата берет. Күз келип калгандыктан жалбырактар саргайып, жел жүрсө дирилдеп сабагынан үзүлүп түшөт. Терезенин түбүндөгү барпайган калың бак күн өткөн сайын комсоо тартып, аянычтуу болуп баратат.
Палатада сегиз киши жатышат. Улуусу Райым деген кырк бештерге келип калган адам. Такыр баса албайт. Ушул убакка дейре эмне үчүн доктурларга көрүнүп, дарыланбаганына Акун түшүнбөйт. Ким билет, балким дарылангандыр. Деги кызык киши. Палатадагылар менен ооз ачып сүйлөшпөйт. Бирөө суроо берсе кыска, кесе жооп берип, тескери карап жатып алат. Анан керээли кечке өзү менен өзү шыбырап сүйлөшүп жата берет. Кээде өзүнчө ыкшып күлүп, көпкө эс ала албай калат. Акун аны биринчи көргөндө чочулап, коомайсып жүргөн. Бара-бара көнүп, азыр көңүл бурбайт. Түнкүсүн дайыма тишин кычыратып, адамдын уйкусун бузуп чыгат. Кой дегендерге көңүл буруп да койбойт. Жедеп буга көнүп бүткөн болуш керек.
Ага окшоп баса албаган дагы бир киши бар. Аты – Жолдош. Комузду жакшы чертет. Айрыкча «Көкөй-Кести» күүсүн черткенде палатадагылардын баары тунжурап, ойго батып калышат. Өзү да терең ойго сүңгүп, жүзү катаалдана түшөт. Көздөрү терезеден өтүп, тээ алыска тигилип мелтирейт. Ошо алыстыктан бир нерсени күткөндөй жашылданып, жаактары карышат. Ушул күү менен өз арманын, жүрөгүндөгү уюган кайгысын, тагдыр өксүгүн баяндап жатканын Акун сезет. Күү Жолдоштун гана эмес, өзүнүн да бактысыздыгын айтып жаткансыйт. Зээни кейийт. Ал алыскы Жаңы-Жолдон келиптир. Айтымына караганда он эки жашында сөөк ооруга чалдыгып, ошонун залдарынан баса албай калган. Каралашаар, күйүмдүү туугандары деле жоктой. Бу жерге келгени жети-сегиз ай өттү. Ошондон бери бирөө келип ал-жайын сурап койбоду. Эки-үч курдай жазган катына жооп болбогон соң, жазганды да токтотту. Бир сапар оор улутунуп, жакшылыктан үмүт үзгөн адамдай, кайдыгер гана кобурап койду:
– Издеп алаарым болбогон соң… Менин аларга керегим канча. Эбак түңүлүп коюшкан да. Болбосо алакандай кагазын аяп эмне. Тагдырың түшкүр, ушундан көрө жарыкчылыкка келбей калсам эмне болмок…

Ооба, адам тагдыры ушунчалык татаал. Жашоого бири кумар, бири кайдыгер. Деги, жашоо дегендин өзү түгөнбөгөн күрөштөн, айыгышкан карама-каршылыктан куралган окшобойбу.
Мезгил акырындык менен өтүп жатты. Кыш келип, айлананы ак карга бөлөдү. Бак-дарактар ак тон кийишти. Акундун гипсте жатканына эки жарым ай болду. Врачтар «дагы он беш күнчө жата тур, анан чечип, жоон санга чейин гипс салабыз. Ал кургагандан кийин басасың», дешти. Ошол күндүн өтмөгү ал үчүн жылдай сезилди окшойт. Чынында бир нерсени көксөп күткөндө убакыттын өтмөгү тозок. Зарыгып кетесиң. Эки жарым айдан бери былк этпей керебетте жатып, жарыкчылыктын кадыры сезимине терең сиңгенсиди.
Мына, көксөп күткөн мезгил да келип жетти. Бүгүнкү обходдо Акундун денесиндеги гипсти чечмей болушту. Денесин кыймылдатпай какайткан «кишенден» акыры кутулаар күн келди. Мында ал туптуура үч ай жатты. Кыймылсыз жатуу көкөйгө көк таштай тийди го, чиркин. Адам баардыгына көнөт дешет. Чындыгы бардыр. Бирок, бул мезгилдин ичинде кыймылсыздык менен такыр келише албады. А такыр жатып калгандар кантип чыдашат болду экен? Райым менен Жолдош кантип чыдап келди экен? Ал эми жетинчи палатадагы Зулайка эжечи? Ал жыйырма төрт жылдан бери баса албай, өмүрүн төшөктө өткөрүп келе жатыптыр. Дарты өтүшкөн шал, демек бул айыкпас дарт.
Атаганат, адамдар эмне үчүн ушундай жаман дарт менен оорушат? Же алар жаман адамдарбы? Бирок даң салып жүргөн адамдардын арасында Кудайдан жөө качкандары азбы? Эмне үчүн алар оорушпайт? А ошо ооругандардын ичинде жакшы адамдар азбы? Зулайка эжени эле айтсаң. Акун аны мурда, операция боло электе көргөн. Анын палатасына көп барчу. Сөздөрү орундуу, эстүү киши. Анын жанында олтурууну жакшы көрөт. Өткөндө ал өзү тууралуу айтып берген. Адаттан тыш эрте – алты айлык кезинде басып кеткен экен. Алты жашында ушул каргашалуу дартка кабылыптыр. Аны угуп олтуруп, Акун жарыкчылыктын кадырын баалап, жашоого ушунчалык кумаркечтигин байкаган.
Гипсти чечип, жаңысын салышты. Мунусу жоон сандан ылдый. Адеп баш көтөргөндө жер көчүп, жүрөгү айланды. Мас немедей башы тегеренип, кускусу келди. Керебеттен турса эле кулап кетчүдөй. Күнү кечке чалкасынан жатып, башын жогору көтөрүп, кайра түшүрүп жатып, акыры айлангаганын басты. Эртеси сестра менен нянканын жардамы менен биринчи жолу өйдө турду. Экөө палатанын ичинде тушоосу кесиле элек наристедей жетелеп жүрүштү. Эки күн өткөндөн кийин кош балдак менен өзү баса баштады. Эгерде бирөө андан: «жашоонун ырахаты эмнеде?» деп сураса буйдалбай туруп «басууда» демек. Балким, бул башкалар үчүн бир жактуу, тар мааниде айтылгандай сезилер. Албетте, жашоо ырахатын, өмүр кумарын ар ким ар башка – интеллектуалдык деңгээлине жараша кабыл алып, ошого жараша баалашаары белгилүү эмеспи. Эл оозунда: «бири ичээрге суу таппаса, бири кечээрге кечүү таппайт» деген макал бар го. Акундун пикиринде дени сак адам – бактылуу. Себеби анын колунан баардыгы келет. Кааласа булут түнөгөн тоого чыга алат. Кааласа заңгыраган там салат. Бак тигет. Болбосо жайкалган көк шиберди аралай чуркап, көз жоосун алган гүлдөрдү тере алат. Акун аттап өтө албаган кол арык ага кеп эмес. Акун эшик алдындагы кичинекей тепкичтен чыга албайт. Ал болсо бешинчи, онунчу кабатка ойноп чыгат. Өз ишин гана эмес, жалпы элдикин аркалай алат. Андай адам өз бактысын өз колу менен жасап ала алат. Демек, басып жүрүүнүн өзү эле бакыт эмеспи.

Палатанын ичинде нары-бери басып жүрдү. Бутунан «топ-топ» деген кулакка өөн үн чыгат. Себеби бутунда кагыйдай кургаган гипс. Анын үстүнө басууга ыңгайлуу болсун үчүн тамандарына келки жыгачтан туура коюлуп гипстелген. Ошондуктан согончоктору томпоюп, аялдардын шиш такасына окшош. Бутка кийип алууга кленка баштык жасап беришкен. Басаарда ошону кийип алат. Мунсуз бастырышпайт. Не дегенде полду булгап коёт, а жатканда кир болгон гипс шейшепти булгайт.
Акун терезеге барып, сыртты карады. Бүгүн күн ачык. Анын нуру апакай карга чагылышып, көздү уялтат. Жолдон адамдар, машиналар тынбай өйдө-төмөн чубашат. Ар бир өткөн автобус, троллейбуста тыгылышкан эл. Оорукананын дал маңдайында аялдама бар. Ошондуктан бул жерден күндүр-түндүр эл аягы суюлбайт. Мына, жык толгон дагы бир автобус келип токтоду. Бири чыга албай жатса, экинчиси ичине кире албай бирин-бири жөөлөшөт. Кызык, ушунча кишилер кайда, эмне үчүн баратышат болду экен? Алардын ар биринин бараткан максаттары ар башка. Көпчүлүгү жакшы үмүттү, жакшы тилекти аркалап алып, ошонум орундалса экен деп баратышкандыр. Балким, кимдир бирөө кара ниет, жаман максат менен бараткандыр. Андай болушу да ыктымал. Жер бетинде канча адам болсо – ошончо мүнөз, түшүнүк, ой-максат, көз караш, пейил, ыйман бар эмеспи. «Мен деле көчөдөгү кишилерге кошулуп, жек көрүмчү балдаксыз басаар бекем» деп ойлоду. Негедир ушул ойдон маанайы пастап, көңүлү чөгүңкү тартты.
Короодо бир кыз жыйырма экинчи палатадагы кыздарды сүрөткө тартып жатат. Алардын арасында травматология бөлүмүндө жаткан Каныбек да жүрөт. Аларды карап туруп Акундун да тышка чыккысы келди. Карга жатып, бир оонап алса кандай жыргал болот эле. Тышка чыкпаганына төрт айдан ашып калган. Бирок азыр чыгууга болбойт. Анчалык алыс баса албайт.
Кечке жуук залга чыкты. Жаңы телчиккен баладай кадамдары жай, ишенимсиз. Буттары колдоюп, дале эби-сыны жок. Акырын кыбырап олтуруп, араң дегенде залдын ортосуна жетти. Бул аралык анча деле узак эмес. Ошетсе да чекесинен тер чыпылдап чыкты. Чарчаганын туйду. Ушунча убакыттан бери кыймылсыз жатып, ошо тажатма абалдан эми кутулганына көңүлү өрөпкүп, белгисиз кубаныч жүрөгүн кытыгылайт. Чаалыкканына кайыл болуп, узакка-узакка баскысы келет. Чекесинен терин мончоктотуп залдын ортосуна жетти. Ал жердеги эски диванга олтурду. Бүт денеси нымдалып, майда калтырак басып турду. Буга ал кайыл эле. Кечинде телевизорго чейин барып, кино көрөм деген ойдо болду. Ал залдын тигил башына коюлган, буйруса бүгүндөн тарта кино көрө баштайт. Гипсте жаткандан бери эки гана жолу телевизорго келген. Тура албагандарды кез-кезде каталкага салып телевизорго, жайкысын эшикке чейин алып чыгышат. Эми ал каталкага күнү түшпөйт. Каалаган учурунда келип кино, же концерт көрөт. Ал канагаттануу сезими менен чалкалай олтурду. Терин сүрттү. Ары-бери өткөн тааныштары менен көңүлдүү учурашып коёт. Алар да анын ал-жайын, качан турганын сурашып, кубанычына ортоктош болушкандай жылмайышат. Мында олтуруп, мурдагы тааныгандары азайып, бейтааныш кишилер арбып калганын байкады. Зал дагы мурдагыдай эмес, кандайдыр өзгөрүп калгандай көрүндү. Балким, бул жөн гана көптөн бери чыкпагандыктандыр.

Бет маңдайындагы палатанын эшиги ачык турган экен. Муну эми байкады. Ал аялдардыкы экен. Мурда элес албаптыр. Эшиктин түбүндөгү керебетте бир кыз жатат. Ак куба жүзү, бакыракай кара көздөрү даана көрүнүп турду. Чачтары да капкара, тармал экен. Ал жатып алып китеп окууда. Кооз гүлдүү калың одеал менен көкүрөгүнөн ылдый жамынып алыптыр. Ал Акун операция боло электе жок болучу. Аны кыйлага карап олтурду. Бир оокумда кетсемби деп обдулуп, кайра айныды. Негедир палатага баргысы келбеди. Оңдой берди болуп, жанына он экинчи палатада жаткан Алымжан деген орто жашап калган киши келип олтурду. Ал Акундан мурда келген. Алиге чыга элек экен.
– Аа, Акун, сен басып жүрөсүңбү? Качан турдуң?
– Эки күн болду.
– Жакшы болгон тура. Эми качан кетчүдөйсүң?
– Дагы көп бар, Алымжан аба. Жакында операция.
– Дагыбы? – Алымжан таң кала түштү. – Кандайча, жакында эле жасашпады беле.
– Ооба. Дагы бир олуттуу, оор операция жасайбыз дешет.
– Ошондой де, уулум. – Бир кыйлага өз ою менен өзү алек болгондой унчукпай калды. – Эмне кылуу керектиги доктурларга белгилүүэмеспи. Алар эмне десе ошол болуп туруш керек. Иши кылып ден соолугубуз оңолуп кетсе – бизге ошол олжо.
– Туура айтасыз, Алымжан аба. А сизди качан чыгарчуудай, ден соолугуңуз жакшы болуп калдыбы?
– Жакшы, бир топ өзгөрүү бар. Ушул айдын орто чендеринде чыгарабыз деп жатышат. Деги кетсек экен. Жаман тажадым. – Алымжан унчукпай калды. Ушул учурда булардын кобурашкан үндөрүнөн тиги кыз колундагы китебин нары жылдырып, бери карады. Акун аны карап олтурган. Көздөрү капысынан чагылыша түштү. Саамга көздөрүн тартып кете албай карап турду. Кыз жумшак, уяң жылмайып, китебин бетине кармады. Анан нары жакта олтурган бирөөнө бир нерсе деди. Анысы туруп келип, эшикти жаап алды. Акун негедир буга ызалана түшкөнүн сезди. Бирок, аны кайрадан көргүсүкелди. Муну жанындагы киши байкап калбады бекен деген ойдо көзүнүн кыйыгы менен акырын карады. Жок, ал эч нерсеге көңүл бурбай, кандайдыр бир ойдун кучагында. Аны негедир алагды кылгысы келбеди. Жабык турган эшикти бир карады да, акырын туруп палатасын көздөй жөнөдү. Көз алдына негедир жанагы кыздын назик жылмаюусу тартыла калды…
Телевизордо кандайдыр бир кино көрсөтүлүп жатты. Эмне жөнүндө болуп атканын Акун түшүнгөн деле жок. Негедир алагды болуп, жакшы көрө албай койду. Кино бүткөндө залда келатып, жанагы кызды көрдү. Ал ойгоо экен. Бери карап жатыптыр, ал да Акунду карап калды. Көздөрү чагылыша саамга тиктешип турушту. Акун денесин белгисиз бир жылуулук аралап өткөнүн сезди. Мурда эч качан мындай болуп көрө элек эле. Өз ичинен таң калып, балдагын аяр шилтеп, эшиктин жанынан акырын өтүп кетти.

* * *

Кыш ортолоп калган кез. Күн өткөн сайын Акундун басышы жеңилдеп баратты. Мурдагыдай тез чарчап, мончок-топ тердебейт. Эми залга бат-бат чыгат. Ары-бери өткөндө эки көзү баягы палатада. Эшик жабык болуп калса, акмалап туруп ачылганда басат. Чарчаган жанга окшоп, баягы диванга барып олтурат. Бул өзүнчө бир адат болуп калды. Алдыртадан сурамжылап кыздын атын билип алган. Анара экен. Нарын тараптан келип, бул жерде медициналык окуу жайда окуп жатканын, өзүнөн үч жаш улуу экенин да билген. Өткөн сайын ал да карап калат. «Мен тууралуу ал эмне ойлойт болду экен? Улам-улам жалдырап карай бергенимди жактырбай, ичинен жаман көрүп жүргөндүр. Байкуш кыз, машинага урунуп алыптыр, белинен кокустаган экен. Ушундай тагдырга туш болгону кандай өкүнүчтүү. Татынакай кыздар эмне үчүн бактысыздыкка дуушарланышат? Кайсы күнөөлөрү үчүн? Атаганат, деги эле кыздар ооруп, кыйналбас болушсачы. Аны эмне эле көргүм келе берет, эмне ага жакындоону дегдей берем? Түшүнбөйм. Деги, анын бул жерге келгени жакшы болуптур. Антпегенде мен дүйнөдө Анара аттуу татынакай кыздын бар экенин билбей калмакмын. Кызык, а эмне үчүн минтип ойлоп жатам? Анын кырсыкка кабылып, тагдырдын оор жүгүн көтөрүшү мага баары бир экен да. Ал түгүл жакшы экен да. Мына эмесе, демек, менин аны жакшы көргөнүм жалган тура. Эгерде муну ал билип калса эмне болот, эмне дээр эле? Сөзсүз, абдан жек көрүп калмак. Кызык, эмнеге аны ойлобой тура албайм. Эмнеге көз алдымдан элеси кетпейт. Мурда мындай болчу эмес эле го. Бул эмне деген сыр», деп ойлойт Акун. Бирок, жообун таба албайт.
Түштөн кийинки тыныгуу учуру. Палатадагылардын айрымдары уйкуга кирип, айрымдары китеп окуу менен алек. Жолдош терезени карап тунжурап олтурат. Комузун алып олтурганы менен черткен жок. Негедир бүгүн көңүлү чөгүңкү. Табы жок. Эртеден бери бир ооз ачпады. Акун дубал жакты карап жатып, уктоого аракет кылды. Анысынан майнап чыкпады. Негизи ал күндүзү анча уктай албайт. Палата ичи дымырайт. Көчөдөн тыным албаган машиналардын добуштары гана билинээр-билинбес угулат. Ал бери оодарылып, жанаша керебетте жаткан жигитти карады. Ал көмкөрөсүнөн түшүп, кандайдыр бир калың китепти берилип окуп жатат. Бул Ишен деген жигит. Акундан беш-алты жаш улуу. Антсе деле теңтуштардай сүйлөшүп, тамашалаша берет.
– Ишен, сенден бир нерсе сурасам болобу, – деди ал үнүн акырын чыгарып.
– Ал эмне экен, –деди Ишен китебинен баш көтөрбөй.
– Анара кандай кыз?
– Кайсы Анара? – Ишен эми бери кылчайды.
– Жетинчи палатадагычы? Эшиктин түбүндө жатат го.
– Аа, Анарабы, – деп ал эми эстегендей кайра сурап койду да, кытмырлана жылмайып, көзүн кысты. – Ал абдан жакшы кыз.
– Качан турат экен?
– Билбейм. Аны өзүнөн сура. Баса, аны эмнеге мынча эзилип сурап калдың ыя? Балким сүйүп калып жүрбө?
– Сүйбөсө жабышып сурамак беле. Анаранын эшигинин алдын сагаалап, караанына жалынып жүргөнүн алиге биле элексиңби, – деп Сүйүн деген ширидей кара жигит аны коштой чапты. Анын ойгоо жатканын байкаган эмес. Анын сөзгө аралаша калганын ичинен жактыра бербеди. Эми ага тамаша табылды дей бер.
– Ошондой дейм да. Тааныштырып коюш керек экен, же эчак эле эле таанышып алдың беле?
Акун унчуккан жок.
– Кыз тандаганды билет бу балээ. – Сүйүн Ишенге көзүн кысып койду.
– Буйруса жакында той жейт турбайбызбы. – Ишен чын эле кубангандай күлүп калды. Алардан Акун мындайды күткөн эмес. Эми эмне дээрин билбей апкаарып калды. Тамаша кылып жатышканын билип турса да ыңгайсыз абалда калды. Анын унчукпай калганынан пайдалана Сүйүн:
– Кудай уур, эмгиче тааныша элек турбайбы. Өңүнөн азып баратканынан эле билинип турат го. Бул жагын өз мойнума алайын. Анын жердеши эмесминби. Анан тоюңа чакырууну унутпасаң болду, – деп купшуңдап койду.
Палатадагы ойгоо жаткандар дуу күлүп калышты. Аларга кошулуп Жолдош да жылмайды. Анын көптөн бери күлгөнү ушу. «Кичине бир нерсе болсо эле болду. Буларга тамаша табылып, Кудай берип коёт. Анара жөнүндө сурап койсо эмне экен, ушу да тамашабы. Сүйүн да Нарындан тура. А Анара көлдөн болсо жакшы болмок» деген ой көкүрөгүнө тык этти.
Мындан кийин бул жөнүндө эч ким менен сөз козгогон жок. Алар тамашалашса да унчукпай кутулуп кетүүчү болду. Жан дүйнөсүндө бир нерсе болуп жатат. Анын эмне экенине түшүнбөйт. Эч нерсеге көңүлү чаппайт. Бир нерсе жетишпегендей, унут калгандай коңултактай берет. Палатага киргиси жок. Залда басып жүрө бергиси келет. Сүйлөгөнгө да көңүлү чаппай, оор басырыктуу боло баштаганын өзү сезет. Эми палатадагылар да тамашалап күлбөй калышты. Мезгил өткөн сайын Анара менен таанышсам, аны менен сүйлөшсөм деген тымызын көксөө артып барат. Анын элеси көз алдынан кетпейт. Ансайын бир орунга тура албай тынчы кетет. Мынчалык кыйнап, азапка салып койгон бу кыздын кандай касиети бар? Акунга бул белгисиз.

Айылдан Турсунбай абасы келиптир. Бирок, бул кезде ооруканада карантин учуру болгондуктан аны ичке киргизишпеди. Терезеден эптеп кыйкырып сүйлөшүмүш болушту. Үй-бүлөдөгү, айылдагы анча-мынча жаңылыктарды угуп, кубанып калды. Деги, ооруканада жаткан адамга жакындары ке- лип, ал-жайы жөнүндө кабар алып тургандан өтөөрү жок. Муну ал көптөн бери байкап жүрөт. Бул жерде анын тайкеси, абасы, таежеси, атасынын карындашы бар. Алар келип турушат. Ата-энеси бир-эки айда бирден келишет.
Ишенге операция жасашты. Анын оң жак далысы уркуйуп чыгып, ийни кыйла көтөрүлүп туруучу. Мындай кишилерди бүкүр деп коюшат го. Бирок бул жигиттин бою деле узун. Башка бүкүрлөрдөй бүкүрөйбөйт. Көкүрөгү туурасынан өсүп калгандай көрүнөт. Ага гипстен корсет 1 кийгизип алып келишти. Операция абдан оор болгон окшойт, төрт сааттан ашык жасашты. Азыр абдан кыйналууда. Кислород менен дем алдырып, врачтар айланчыктап жүрүшөт. Эсине келе элек. Палатадагылар буттарынын учу менен аярлай басып, шыбырашып сүйлөшөт. Сестейишип, Ишендин жаны кейисе – алар да кыйналышкандай. Палата жымжырт.

Бүгүнкү обходдо Акундун гипсисин чечип лангет 2 кийгизишмек болушту. Бутуна күн сайын парафин тартуу белгиленди. Ал операциянын качан болоору белгисиз. Дагы канча күтөөрүн ким билет. Деги, операцияны күткөн жаман да. Адам өзүнөн өзү сарсанаага бата берет. Андайда убакыттын өтмөгү да азап эмеспи. «Мейли, бул акыркысы дешпедиби. Эми бир жолу чыдап койсом болду. Балким, балдаксыз басып кетээрмин. Оо, анда кандай гана сонун болоор эле. Буга Анара кубанаар беле? Ооба, ал сөзсүз кубанмак. Себеби ал жакшы кыз. Али таанышып, аны менен бир ооз сүйлөшө элекмин. Бирок, жакшы кыз экенин билем. Мен аны жакшы көрөм».
Залдын чоң терезесинен жаап жаткан карды баятан бери карап турган Акун оор улутунуп алды. Үйүн, ата-энесин, жакындарын сагынганын сезди. Үй жактан бир айдан бери киши келе элек болучу. Азыр үйүндө болууну самап, эңсеп кетти. Бурулуп, жетинчи палатанын эшигин карады. Дале жабык. Көңүлү чөгө түштү. Оор кадамдарын акырын шилтеп, палатаны көздөй илкиди. Эртеден бери негедир маанайы пас. Эч нерсени кыртышы сүйбөйт. Өзүнчө бушайман. Эмнеге? Түшүнүксүз. Башын салган боюнча палатанын эшигин ачып, бир кадам алга баса элегинде аялдын ачуу чаңырыгын укту. Селт эте башын көтөрдү. Бет маңдайында дырдай жылаңач Салкын деген келин турат. Ич кийимдерин которуп жаткан экен. Эшик ачылганда «биздин кыздардан келди» деген ойдо караган эмес окшойт. Эми эркек билгенде эмне кылаарын билбей калды. Шашканынан жылаңач денесин жабууга да үлгүрбөй тескери бурула берип кыйкырып жиберген. Акун башка чапкан немедей жалт бурулду. Жыгылып кетпегенине өзү таң калып кетти. Мынчалык ыкчам кыймылдай алаарын билген да эмес. Бирок ушу көз ирмем аралыкта анын тирсийген кош эмчегин, апакай жоон сандарын көрүп калууга үлгүрдү. Алаксып келатып аялдардын палатасына кириптир. Өзүнүкү наркы эшик эле. Байкап баспаганына өзүн өзү жемеледи. Бети дуулдап, көпкө чейин ыңгайсыз абалдан чыга албай койду.
Телевизордо кызыктуу кино көрсөтүлүп жатты. Олтургандардын көздөрү экранга тигилип, жымжырт. Олтура турган орун жок айрымдары туруп турушат. Жерге олтургандар да бар. Мында Акун да олтурган. Ал экрандагы окуяларга аралашып жүргөндөй мелтирейт. Кино каармандары аны багынтып, биротоло арбап алгандай. Немистер артка чегинип, биздин аскерлер чабуулга өткөн сайын кубанычы койнуна сыйбагандай. Ал элдин артында олтурган.
Бир кезде ал олтурган үстөлдүн арткы жөлөнгүчүнө кимдир бирөө келип, акырын чыканактап жөлөнгөндөй болду. Артта тургандардын бири болсо керек деген ниетте көңүл бурган жок. Бирок, андан дарынын, анан жагымдуу атырдын жыты келе түштү. Кыз экенин туйду. Акырын кылчайып артын карады. Көрөөр замат селт этип алды. Өз көзүнө өзү ишене албай кетти. Анткени бул – Анаранын дал өзү болучу. Акун кылчайганда ал да карап калды. Көздөрү дагы чагылышты. Анара учурашып аткансып башын ийкеп койду. Акун ордунан өзүнө мүнөздүү болбогон ылдамдык менен тура калды. Же ошондой сезилдиби, түшүнбөй да калды. Балдактарын таянууга үлгүрбөй, жанындагы бек турган эшиктин туткасын кармады.
– Буга олтуруңуз, – деп үстөлдү аны көздөй жылдыра койду. Негедир үнүда өзүнүкүнө окшобой, бир кызык чыкты. Муундарын майда калтырак басып кетти. Жыгылып кетпейин дегендей тутканы карыша кармап, эшикке жөлөндү. Балдактарын алып таянды. Денесинин калтырап жатканын ал билип койбосо экен деп ойлоду. Анысын билип койгондой уяла да түштү.
– Олтура бериңиз, мен туруп эле турам, – деди Анара ыңгайсыздангандай. Анан ыраазы болгондугун билдиргиси келгендей жылмайып койду. Абдан ажарлуу, сүйкүмдүү жылмаят экен. Жанынан көргөнгө ого бетер татынакай сезилди. Эки ууртунда эки кичинекей чуңкурчасы бар экен. Бул жылмаюу негедир анын ичин тыз эттирип алды. Денеси бошоңдоду.
– Олтурсаңыз, – анын оозуна мындан башка сөз кирбеди. Дилинен чыккан ушул жалгыз сөз ушунчалык өтүнүү, жалбаруу менен айтылды. Үнү да кардыккандай, аптыккандай бир башкача чыкты. Анын жанында сүрдөп, кысылып турду. Чекесинен тер чыпылдап кетти. Жүзаарчысын акырын алып, билдирбеске тырышып терин сүрттү.
– Ырахмат, мага олтурууга болбойт. Белимде корсет бар. Сиз олтура бериңиз, бутуңуз талыйт, – деди Анара. Дагы ажарлуу жылмайып койду. Мунусу бир өзгөчө, жүрөктү элжиреткендей сезилди. Мындай кереметти көргөн эмес. Ушул кереметтин өзүнө арналгандыгы андан өткөн керемет эле. Көздөрү Анаранын капкара, жалжылдаган көздөрүнө урунду. Саамга белгисиз ырахатка батып, абада калкып бараткандай сезимде магдырап турду. Өзү да жумшак, ага эреркегендей жылмайды. Көз ирмемге созулган жылмаюулар. Чагылышкан көз караштар. Тилсиз сырдашуулар. Кыздан келип жаткан атырдын жыты. Булардын баардыгы азыр Акундун өмүрүндө кезикпеген бактысы эле. Ушул бакыттан ажырагысы келбей, анын узакка созулушун эңсеп турду. Экөөнүн ортосундагы үстөл бош бойдон калды. Анын арткы жөлөнгүчүнө экөө колун коюп алган. Акун эшикке сүйөнгөн боюнча. Бир колу туткада. Алдыртадан кызды карайт. Денесиндеги калтырак али тарабайт. Кулагына эч нерсе угулбайт. Кызыктуу кино, айланадагы адамдар, оорукана, дарынын каңылжарды жарган жыты, бутундагы колдойгон гипс, алдыдагы операция. Булардын баары жок. Унутулган. Азыр дүйнөдө жалгыз гана Анара. Анын жанында жалгыз гана өзү. Өзүн арбап алган мөлтүрөгөн көздөр. Алар Акундун жаш жүрөгүнө туңгуч сүйүү, ууз махаббат, ошону менен бирге өмүрүн коштоп жүрөөр кайгы, орду толбос өксүк, арылбас арман болуп агылып кирди. Муну ушу мүнөттө өзү билген жок. Анткени ал анда башка дүйнөдө жүргөн. Анда кор кылган оору, тагдыр өксүгү, колтук жооруткан кош балдак, Жолдоштун муңканган комузу, Райымдын ыкшыган күлкүсү, операциялар, дарылар, көйгөй, көз жаш аттуу нерселер жок болучу. Булардын ордунда ак куба, орто бойлуу, тармал чач, моймол көз кыз гана болучу. Балким, өксүк тагдыры ушу баланын жакшылыктан үмүтү үзүлбөсүн, жарыкчылыктын кадырын билсин, ошо жарыкчылык деген нерсеге адашып келбегендигин түшүнсүн дегенидир. Жашоого кумарланта турган нерсенин да бар экенин сезсин дегенидир. Неси болсо да Акун сага ыраазы, тагдыр. Ушу дүйнөгө туш кылганың үчүн сенин дагы кандай азабың болсо да көтөрүүгө даяр. Эми ал жалгыз эмес. Жүрөгүндө махабаты бар…

Күндөр акырындык менен өтүп жатты. Акундун бутундагы гипсти чечип лангет кийгизишти. Эми анын күндөлүк түйшүгү башталды. Күндө анысын чечип, операция жасалган тизелерине парафин тартат. Андан соң лангетин кийип, бинт менен ороп таңат. Парафиндин ысыгы жарым саатка тарабайт. Ошого чейин сундуйуп кыймылдабай жатмай. Чечилген бинттин бырышын жазып, кайра түрмөй. Зериктирме жумуш бу да. Мындайда алаксыткан бир гана нерсе бар. Ал – Анара жөнүндөгү түгөнбөгөн ойлор. Карегинен кетпеген элеси. Эми экөө залдан, телевизордун жанынан тез-тез жолугушуп турат. Кезиккенде жылуу, жылмайып учурашат. Акундун кубанычы ушу. Бирок, өткөн жолкудан кийин бир туруп сүйлөшө элек. Бир нече сапар аракет кылып, жакындаганда эле батынбай калат. Сөздү эмнеден, кандайча баштаарын билбейт. Мурда кыздар менен сүйлөшүп көрбөсө. Деги анын сөздөрү ага жакпай калсачы? Же сүйлөшкүсү келбей басып кетсечи? Жок, антпейт. Жакшы кыздар адам көңүлүн оорута алышпайт. Бул Акундун ишеними. Ал анын эңсөөсүн арттырып барат.
Газета-журналдар менен бир нече кат көтөрүп медсестра кирди. Ар кимге сураган газет-журнал берип, Жолдоштун жанына басып келди:
– Сизге кат бар.
– Магабы? – Ал ишенбегендей, тамаша кылып жаткан-дай, бир чети таң кала карап калды.
– Мынакей. – Сестра каттардын үстүндөгүсүн алып ага сунду. Ал дале ишенкиребей конверттеги жазууларды окуду. Өзүнө келген экен. Аны бир кымбат, аянычтуу нерседей бир пас кармап турду да, анан чөнтөгүнөн кичирээк маки алып чыгып учу менен аярлай ачты. Бир барак кагазды окуп кирди. Ортолоп барганда эки көзүнөн тунук тамчылар төмөн кулады. Бирок, бул кайгынын эмес, кубанычтын, кусанын жашы экени жүзүнөн билинип турду.
Жаңы газеттерге көз чаптырып отурган Тагайга Акун алдыртадан карап «жүрү, абаны ыңгайсыз абалга калтырбай акырын чыгып кетели» дегендей белги берди. Ал туура түшүндү окшойт, газеттерин колтугуна кысты. Экөө акырын туруп залга чыгышты. Тагай да Акундан үч-төрт жаш улуу боло турган. Антсе деле теңтуштай жүрүшөт.
– Тагай, жетинчи палатага барып, Уруйпа эже менен шахмат ойнобойлубу, – деди Акун. Тагайдын аны менен ойноп олтурганын бир нече жолу көргөн. Бирок, өзү али жакшы ойногонду биле элек эле. Тагай үйрөтүп жүргөн. Бир нече жүрүштөн кийин эле утулуп калчу.
– Жүрү, ойносо ойнойлу. Бирок, сен Анара менен ойно. – Ал Акунду эркелеткендей мурунга чертип койду. Жок деп айтпаса экен деп кыпылдап турган Акун буга кубанып кетти. Сундуйган буттарын кере шилтеп алдыга түштү. Зал бир кыйла узун. Жетинчи палатага жакындаган сайын Акундун жүрөгү дүкүлдөй баштады. Мурда бул палатага кире элек болучу. Өзүнө ушунчалык кымбат, ушунчалык алыс сезиле турган. Ушундан уламбы, азыр ыңгайсызданып баратты. Биресе шыдыр өтүп кеткиси да келди. Бирок, мынча болгон соң айнып кетүү туура эмес. Анын жанында болууну эңсеп жүргөнү качан. Эми дал ошондой учурду колдон чыгарып жиберсе эмне болот? Анда Анара менен эзели сүйлөшө албайт. Муну ички туюму аркылуу түшүнүп, чечкиндүү басты. Мына жетинчи палата. Баарынан сүйкүмдүү, жылуу көрүнгөн палата. Дилин биротоло тартып алган тааныш эшиги ачык турган экен. Босогодогу көрүнбөгөн тосмону жарып өтүп, салам айтып кирип барышты. Анара керебетине жатып алып, калың китепти окуп жатыптыр. Саламга элпек алик алды.
– Келгиле, мындай олтургула. – Жанындагы үстөлдөрдү көрсөтүп койду. Акун анын бет маңдайындагы үстөлгө коомай олтурду. Балдактарын анын кырына жөлөдү. Тагай шыдыр Уруйпанын жанына барды. Тумпочканын үстүндөгү шахматты алып тизе баштады. Палатада экөө эле экен. Берки кыздар телевизор көрүп олтурушса керек. Мына, Акун Анаранын жанында. Бул күндү кандай күтүп, кандай эңсебеди эле. Анда башкача элестетчү. Бажырап сүйлөй бергиси келчү. Оюнда, көөдөнүндө эмне болсо ошонун баардыгын төгүп салгысы келчү. А азыр кысынып, эмне деп айтаарын, сөздү эмнеден баштаарын билбейт. Деги, ал бул кызга эмнени айтмакчы? Эмне жөнүндө сүйлөшмөкчү? Бул ал үчүн жообу табылбаган суроолор эле. Ортодо тынчтык өкүм сүрүп турду. Бул көпкө, айга, жылга созулуп кетчүдөй сезилди. Өз кезегинде бул андагы ыңгайсыздыкты дагы күчөттү. Көңүлдү экиленткен атырдын жыты мурунду өрдөйт. Сезимди кыты- гылайт. Акун алдыртадан көз кырын салды. Кыз да коомайсынып жатканын байкады. Китепке үңүлгөнү менен окуган деле жок. Акыры Акун ортодогу дүлөй тынчтыкты бузуп жиберди:
– Бул кайсы китеп, Анара? – Анын үнү негедир ишенимсиз, бошоңку чыкты.
– Джек Лондондун «Жашоо кумары» деген китеби. – Кыз элпек жооп берди. Үнү да сүйкүмдүү, жылаажындай угулду. Көкүрөгүнө жылуу нур агылып киргендей жылый түштү.
– Кызыктуу бекен? – Эми өзүн эркинирээк сезип, муундары калтырабай калды. Буга ичинен кубанып койду.
– Абдан кызыктуу. Сен муну окуй элексиңби? – Анара кызыккандай сурады. Эми ал «сенге» өттү. Бул ортодогу дагы бир тосмону алып ыргыткансыды. Кыз ага мурдагыдан да жакындай түшкөндөй болду.
– Жок, – деди ал шалкы бош. Жалтайлаган көзүн ала качты. Анткени кыздын бул суроосу аны жарга такап салган. Неге дегенде ал муну окумак турсун китептин атын уккан эмес. Ал али сабатсыз эле. Мектепке бара алган жок. Окууга чубап бараткан балдарды терезеден тосуп, терезеден узатып кала берүүчү. Бул анын өкүнүчү, жүрөгүн ачыштырган өксүгү эле. Кыздын суроосу ошол өксүктү кайрадан козгоп жиберди. Жаңыдан жазылып келаткан денеси кайра жый- рылды. Чекесинен тер чыпылдап кетти.
– Анда окуп бүткөндө сага берейин, окуп чык.
– Макул, ырахмат, – деп Акун башын ийкеди. Көңүлүндөгү өксүктү кыздын сезбей калганына бир чети кубанып кетти. Бирок, бул убактылуу гана кубаныч эле. Жалган кубаныч эле. Адам башкалардан көп нерсесин билгизбей жашыра алат. Ал эми Акун өзүнүн ушунча жашка келип, анан сабатсыз жүргөнүн кантип жашырат? Кантип билгизбей жүрө алат? Анын курагындагылар сегиз-тогуз окуп калышпадыбы. А бул али тамга тааныбайт. Кыздын жанында олтурган Акун азыр дарттын кордугуна чендебей турган дагы бир кордук бар экенин туйду. Неге мурда ушул жагын ойлободу экен. Кыялында балдарга кошулуп, мектептен окугусу келгени менен чындап аракет кылбаптыр. Тамга таанып, китеп окуганды үрөнүүгө кызыкпаптыр. Көңүл бурбаптыр. Китептердин, гезит-журналдардын сүрөттөрүн көрүп коюу менен гана чектелип жүрө бериптир. Мунусу бирде болбосо бирде жарга алып барып такап таштаарын билбептир. Мына, эми ошол учур келип, татынакай кыздын алдында эмне кылаар айласын таппай олтурат. Жардан тартып чыгарып алуучу кудурет барбы? Аны кайдан тапса болот? Балким, ал дал ушул кыздыр? Капысынан пайда болгон ойдон улам ал өзүнчө толкундап кетти. Бирок, Анаранын ошол өзү кептелип калган жардан кантип, кандайча жол менен алып чыгаарын билбеди. Анын үстүнө көөдөнүндөгү өксүгүн ага айта албайт болучу. Анткен күндө аны жоготуп алчудай сезди. Неси болсо да азыр анын жанында көпкө олтургусу келди. Ал түгүл өмүр боюу былк этпей олтурууга даяр эле…

…Кар сампарлап жаап жатты. Бармак басым кар бүртүктөрү каалгый түшүүдө. Туш тараптын бардыгы акка тунуп, бир ажайып көрүнөт. Акун сыртты кыйлага карап турду. Анан бери келип, бөлмөнүн орто ченине коюлган столдун четиндеги үстөлгө олтурду. Столдо бир нече китеп, Жолдоштун комузу, суу куюлган графин турат. Китептердин бирин колуна алды. Мукабанын сыртында кандайдыр бир түшүнүксүз сүрөт бар экен. Мунун кандай мааниси бар экенине акылы жетпеди. Сүрөттүн жогору жагында чоң тамгалар менен эки сөз жазылыптыр. Алар да ага тааныш эмес болучу. Кайра ордуна коюп койду. Телевизорго келди. Анда жакшы деле көрсөтүүлөр жок экен. Акырын туруп вестюбул жакка басты. Адатта кечки тамактан кийин тамеки тарткандар бул жерге чогулуп, ар кандай маекке, анегдотторго киришет. Акун да бул жерде олтуруп кеп-келеч укканды жакшы көрөт. Анын үстүнө бул жерден көчө жак да жакшы көрүнөт. Врачтар жокто уурданып эшикке да чыгууга болот. Азыр залда баратып тышка чыгып, таза абадан дем алгысы келди. Эшик ачык болсо (кээде кулпулап коюшат) жаап жаткан карга бетин тосуп, үшүгөнгө чейин турууну ойлоп баратты. Көптөн бери тышка чыга элек болучу.
Вестюбулдун оң жагындагы жууна турган бөлмөнүн дал эшигинин алдында Анара менен Каныбек туруптур. Экөө бир нерселерди кызуу сүйлөшүп жатышат. Каныбек ага бир нерселерди түшүндүрүп, шаша сүйлөп атат. Анаранын негедир кабагы салыңкы. Аларды көрүп, Акундун кадамдары оорлоп, ичи ачыша түштү. Жүрөгүнүн тез-тез сого баштаганын сезди. Колдору балдактын туткаларында карышып, ордунда туруп калды. Кимгедир кыжырлануу, жек көрүү сезими бийлеп баратканын туйду. Кайра кеткиси келди. Ушул маалда Анара башын көтөрүп аны көрүп калды. Эми артка кайтууга болбойт эле. Ал кадамын тез шилтөөгө аракеттенип аларды көздөй басты. Бирок өчөшкөнсүп, жакшы шилтенбей чалыштайт. Муундары дагы титиреп чыкты. Жандарынан өтүп баратып:
– Саламатсыңарбы, – деп салам айтты. Ал күнү Анараны көрө элек болучу.
– Самаламатчылык, – деди Анара. Негедир эмелеки салыңкы кабагы ачыла түшкөнсүдү. Жылмаюуга аракеттенди. Бирок мурдагыдай болбоду. Жан дүйнөсүндө кандайдыр бир көлөкөнүн карааны турду. Баягы жалжылдаган көздөргө капанын көлөкөсү түшкөндөй. Ошол көлөкө Акундун карегине жылып кирди.
– Аа, Акун, кандай, – деди Каныбек барбайган колун сунуп.
– Жакшы, – деп андан ары унчуга албай мукактанды. Анан колун коё бергенден кийин ыргылжың боло түшүп, Анарага сунду. Анын колу баланыкындай кичинекей, апакай, кебездей жумшак экен. Аны кармаганда денесине ток тийгендей чымырап кетти. Биринчи жолу колун кармады. Бул үчүн ичинен Каныбекке ырахмат айтып жиберди. Анткени азыр Анара өзү жалгыз турган болсо батына алмак кайда. Эми эрдемсип, сыймыктанып кетти. Колун коё берип, алардын жанына туруп кала албады. Нары басты. Анан негедир бушайман болуп, көңүлү чөктү. Кымбат бир нерсесин тигилер алып калгандай, алыстай албай койду. Олтурган адамдардын жанына келгенче кыйла мезгил өтүп кетти окшойт. Кимдир бирөө ага өз ордун бошотуп бере койду. Олтурбастан нары өтүп, терезеге барды. Муздак айнекке чекесин такап, сыртты карады. Түн түнөрүп, кар дале жаап жатыптыр. Тээ нары жактагы чоң жолдон жүрүшү аяр машиналар тыным билбей өйдө-төмөн өтүп жатышат. Оорукананын дүпүйгөн калың багы ак шейшеп жамынган дөөлөрдөй бараандуу. Айнектин наркы бетине кар бүртүктөрү жабыша калат. Акундун чекеси тийип турган жердеги кар эрип, андан пайда болгон тамчылар төмөн ага баштады. Айнектин түптөрүнөн муздак, көңүл сергиткен таза абанын илеби келет. Анын чекеси муздап, чыйрыгып чыкты. Бир оокумда маектешип отургандар дуу эте шатыра-шатман түшүп, каткырып калышты. Кыязы, анегдот өз бутасына дал тийди окшойт. Каткырык кулагына жеткени менен кылчайып карабады. Кимгедир кыжыры келди. Муштуму өзүнөн өзү түйүлүп, бет алдындагы айнекти быркырата муштап жиберейин деген ниетте көтөрүлүп барып, кайра шалдайды. Керебетине келип бүкүлүү бойдон күп түштү.

Эртеси залга чыкпай, кечке дейре солуган немедей керебетинде жатты. Тамактанууга да барган жок. Жанындагылар анын жан дүйнөсүндө эмнелер болуп жатканын түшүнгөндөй, эч кимиси унчугушпады. Ушинтип эки күн зып этип өтүп кетти.
Мына, акыры күткөн күндүн карааны көрүнгөнсүдү. Бүгүнкү обходдо Акунга жасала турган операция эмдиги жуманын төртүнчү күнүнө белгиленгендигин билдиришти. Бул кабар биресе кооптонтсо, биресе жеңилдентти. Анткени боло тургандан кийин тезирээк болгону жакшы эмеспи. Эки күндөн берки жүк ийнинен шыпырылып түшкөндөй болду. Доктурлар чыгып кетээри менен лангетин чечип, парафин алууга камынды. Ушундан тажап бүткөн. Эми жакында мындан да кутулат. Операция… Бирок, ал азыр бул жөнүндө ойлогусу келбеди. Оюнда парафинди алып коюп, залга чыгуу. Ары-бери басуу. Анарага жолугуп, бүгүнкү кабарды айтуу. Аны менен эми күндө жолугуп, эркин сүйлөшчү болгон. Бир нече жолу залдагы эски диванга түндүн бир оокумуна дейре олтурушкан. Ортодо кандай гана сөздөр болбоду дейсиң. Мындайда Акундан өткөн сөзмөр, чечен жоктой. Кээде мынчалык сөздөрдү кайдан таап жатканына өзү да таң калат. Азыр ага эки күндөн бери кезиге электигин, ушул кыска убакыттын ичинде кадимкидей сагынып, куса боло түшкөн экен. Аны көрсөм деген эңсөө ого бетер күчөдү.
Парафин алып келүүчү сестра бүгүн кечигип жатты. Демейде даярдана электе жетип келип демитип турчу. Күткөндө өчөшкөндөй жок. Эки колун башына жаздай чалкалап жатты. Капысынан мурдагы күнкү окуяны эстей койду. Деги адамдын мүнөзү кызык да. Ошондо эмне болуп кеткенин али түшүнбөйт. Бирөөдөн жаман сөз укпаса, же жаман окуяга кабылбаса. Болгону Анара менен Каныбектин бирге турганын көрдү. Мунун эмнеси бар экен? Ага эмне үчүн ичи тарыйт. Бул эмнеси? Анарага болгон ич тардыкпы, кызгануубу? Балким Анараны сүйүп калгандыр? Кайдан. Ушул куракта да сүйүп калууга мүмкүнбү? Ал али бала бойдон эмеспи. Эгерде бул чын эле сүйүү деген нерсе болсочу? Анда эмне болот? Бирок, Анара аны сүйбөйт да. Анткени ал али бала. Анын үстүнө кош балдакка күнү түшкөн бир майып. Болгондо да сабатсыз майып. Ошондой кишини да сүйүүнө болобу? Ушул ооруканадан сакайып чыкса бир жөн. А андай болбой калсачы? Кош балдакчан адамды сүйө турган бул дүйнөдө бирөө бар болду бекен? Бар. Ал – Анара. Андай болбосо ал эмне үчүн дайыма жылмайып сүйлөшөт? Эмне, жылмайып койсо эле сүйүү болуп калабы? Деги, бу сүйүү дегендин өзү эмне? Буларга ал жооп бере албайт эле…

Лангеттер култуйуп керебеттин алдында жатат. Чечилген бинттер чачылып, тапталып түрүлө элек. Негедир ага көңүлү чаппай турат. Түрүп коюуга убакыт жетиштүү. Парафин муздагыча ал да даяр болот. А сестра али жок. Жолдош адатынча комузун дыңылдатып, кандайдыр бир күүнү чертип олтурат. Бирок эки көзү терезеден өтүп, ой дүйнөсү белгисиз бир алыстыкта. Комузунун үнүн деле укпай, жөн гана эки колу кыбырап жаткандай. Акун аны азга карап туруп, оор улутунуп алды. Муңайым ойдон алыстагысы келип, Анаранын элесин көз алдына тутту. Ичи жылып, өзүнөн өзү жылмайды. Кыялында кулагына шыбырап «сени жакшы көрөм, сен керемет кызсың» деп айтууну каалады. Жүрөгү туйлап кетти.
– Акун! – Байкоосуздан чыккан үндөн селт этип баш көтөрдү. Эшиктин алдында Анара туруптур. Жүзү жадырап кубанычтуу. Оорукананын эмес, өзүнүн кийимдерин кийип алыптыр. Балким, ушунданбы, көзүнө алда канча татынакай, сулуу болуп көрүндү. Аны карап турду Акун. Ал мында келет деп күткөн эмес. Өзүн чакырат деп түк ойлобогон. Бир кезде денесине ток тийгендей дүр этти. Анара тез басып жанына келди да, тыпыйган колун сунду:
– Мен кетип баратам. Жакшы кал, тез сакайып чык.
Шаңкайып эми эле ачык турган асманда капысынан чагылган жарк этти. Анын артынан жүрөк үшүн алган күркүрөгөн добуш чыкты. Жок. Бул сыртта эмес, Акундун сезиминде болуп өттү. Ооба, Анаранын айтып турганы ал үчүн ачык күндөгү күтүлбөгөн чагылган болучу. Буга кандай туруштук берип, андан кантип калкаланып калаарын билбей нес боло түштү. Үнү буулуп, жан дүйнөсүнө түшкөн дүрбөлөң көзүн тунартып жиберди. «Жок! Жок, мындай болушу мүмкүн эмес! Буга мен ишенбейм. Мындай болууга тийиш эмес!» деп дүйнөнү дүңгүрөтө кыйкырып жатты. Бирок, бул үндүэч ким, ал тургай өзүда укпады. Неге дегенде бул жөн гана сезиминдеги үнсүз чыңырык эле. Анын тунжурап олтуруп калганына биресе таң калып, биресе кыйылгандай колун акырын тартып алды да, Жолдош менен Райымга карап «Жакшы калыңыздар» деди. Анан жай гана эшик тарапты бет алды. Ушул учурда Акундун жүрөгү булкуп-булкуп алды. Эсине ошондо келди.
– Анара! – Үнү өзүнүкүнө окшобой, катуу коркуп кеткенде аптыга кыйкырып жиберген сыңары чыкты. Кекиртегине катуу нерсе туруп калып, анысы улам катуулап кысып, муунтуп бараткансыды. Анара кайра кылчайды. Жүзүндө кубанычтуу да, муңайым да жылмаюу. Анын ушул турушу Акун- дун карегинен сыдырылып өтүп, анын жан дүйнөсүнө жутулуп баратты.
– Мурда неге айтпадың. – Буулугуп, оозуна мындан бөлөк сөз кирбеди. Көзүнө жылуу тамчы тегерене түштү. Анысынан уялып, анысын жашырып олтурууга азыр чамасы жок эле. Өзүн кармап, ага кандайдыр бир жакшы сөз айтып калууга камданды. Аны жаналакетке түшүп издеп, бирок таппады. Тил учуна бир сөз келбей койду. Анара жакын келип, анын керебетинин четине көчүк басты:
– Кечеки обходдо үч-төрт күндөн кийин чыгасың деп айтышкан. А бүгүн Нарындан атам келип калыптыр. Ала кетейин десе врачым макул болду. Жазында келем. Болуптур анда, жакшы кал, Акун. Балдактарыңды таштап басып кет. Баса, бул сага. Кат жазып тур.
– Анара колундагы гезитке оролгон нерсени тумпочканын үстүнө койду. Анан Акундун бет ылдый агып жаткан көз жашын алаканы менен сүрттү. Акырын эңкейип келип бетинен өптү. Ушундан соң тыпылдап чуркаган бойдон чыгып кетти. Боорун топчулабай, желбегей жамынып алган апакай халатынын этеги жайыла делбиреп, Акунга учуп бараткан Аккуудай көрүндү. Ошол Аккуу нар көтөргүс кымбат нерсесин, ага кошуп жүрөгүнүн жарымын алып кеткенсиди. Ал барган сайын оболоп учуп, алыстап баратты. Мына, ал азыр коюу булутка кирип кетет. Анан бүттү… Жок! Бүтпөйт! Нес болгон немедей тунжурап олтурган Акунду бирөө жакасынан кармап катуу силкип жибергендей башын чулгуп алды. Палатанын ичин кыдырата карап келип, каректери эшикке кадалды. Ал жабык турган. Анара жок. Ал эчак кетип калган. Керебеттин алдында жаткан лангеттерин шаша-буша кие баштады. Сыртынан бүктөмдөрү жазылбаган бинт менен туш келди ороп кирди. Лангеттер бутуна жакшы батпай, бинттер ар кайсы жеринен бир оролуп, чаташып жатты. Ага көңүл бурбады. Иши кылып сыртка тез жетүү керек. Бир гана ушул ой анын эркин бийлеп алды.

Жолдош Акунду үнсүз карап турду. Бир маалда эки көзүнөн мончоктогон тамчылар бет ылдый бири-бирин кубалап жөнөштү. Аларды эркине койду. Жөн гана жаш толгон көздөрү Акунга тигилип турду. Анын катарындагы керебетте төшөгүнө чүмкөнүп алган Райым ыкшыган күлкүсүн токтото албай бүлкүлдөп жатты…
Бир бутун байлап, экинчисин бүтө жаздап калганда парафинин көтөрүп сестра кирди. Ал таң калгандай ага карап калды:
– Акун, парафинди коё электе лангеттериңди эмне үчүн кийип жатасың? Чечкин? – деди. Парафинди тумпочкага койду. Акун унчукпай, чала-була байланып алып тышка жөнөдү. Лангеттер бош байлангандыктан шалкылдап, буттарын өйкөп оорутуп баратты. Айрыкча операция жасаган жерине лангет өйдө-ылдый болуп тийип, көзүнөн от чагылтат. Ал жери нымдалышып чыкты, канады окшойт. Бирок, буга көңүл буруп, токтоого убакыт жок эле.
– Кайда барасың? Эмне болгон сага, парафин муздап калат. Жинди болгон го бу.
– Сестра сүйлөнүп кала берди. Анан ал Жолдош жакты карады. Анын көздөрүнөн дале мончоктоп жаш агып жаткан. Анысын сүрбөгөн тейден билбейм дегендей ийнин куушуруп койду. Эми араң басылган Райым чүмкөнгөн боюнча кайрадан керебетин кыйчылдатып ыкшып кирди.
Акун балдактарын иретсиз шилтеп, буттарын күч менен сүйрөп вестюбулга жете келди. Мынчалык тез басып калганын өзүда билген эмес. Бу жерге көз ачып жумганча келгендей болду. Мында бир топ кишилер – оорулууларга келгендер бар экен. Алардын арасынан өтүп, тышка чыгуучу эшиктин алдына келди. Кудай жалгап, бул маалда эшик кайтаруучу аял жок экен. Эшик илинбептир. Ал шыдыр эшикке чыкты. Кар бургуйлап жаап жатыптыр. Бетине кар тоскокторун учурган муздак шамал урунду. Кардын чоң-чоң бүртүктөрү мойнуна, көйнөгүнүн ачык жакасынан кирип жабыша калып жатты. Баш кийим да кийбептир. Көйнөгүнүн сыртынан жука пижамасын эле кийип жөнөгөн.
Анара эшиктин алдындагы жеңил машинада олтуруптур. Тепкичтен төмөн түшүп, анын жанына баргысы келди. Бирок, тизелери бүгүлбөгөндүктөн тепкичтен түшө албайт болучу. Анын үстүнө цементтелген тепкич абдан сыйгалак эле. Бул жерден алты саны аман адамдын да өтүшү бир топ кооптуу. Машинага болгону беш-алты кадам жетпей турду. Анара арткы орунтугунда олтурат. Ал Акунду байкабады. Атасы врач менен тигинде сүйлөшүп турат. Акун чыйрыгып, үшүп чыкты. Көзүнөн аккан жашы төмөн кулап жатты. Аны өзү байкабады. Анараны карап тура берди. Балпайган кар бүртүктөрү машинанын терезесине жабышып, барган сайын анын татынакай жүзүн күңүрттөнтүп, көргөзбөй баратты. Бир маалда атасын издедиби, кылчайып артын карады. Бир саамга көргөн көзүнө ишенбегендей карап турду. Анан бери четке жылып, терезени ачты. Эшиктин алдында өзүн жалдырап караган Акун турган. Узатып чыкканына ыраазы болгондой колун булгалап жылмайып койду. Бир нерселерди айткандай болду. Бирок, анын сөздөрүн шамал жула качып жеткирген жок. Дагы бир жолу колун булгалады. Акун да. Ал азыр эч нерсе жөнүндө ойлогон жок. Бардык сезиминен ажыраган немедей тек гана колун булгалап тура берди. Жөн эле турбады. Өмүрүндөгүэң кымбат адамын, ууз махабатын ойготуп, адамдык ыйык сезимден алгачкы ирет кабар берген керемет кызды акыркы жолу көрүп, аны өзү жете албаган алыскы сапарга узатып турду…

Атасы врач менен коштошуп, машинага келип олтурду. Анара терезеден башын чыгарып, Акунга акыркы ирет колун булгалады. Жүзүндө баягы ажайып, бирок муңайым жылмаюу. Аны аяганыдыр. Терезе жабылды. Анын бетине заматта кар жабышып, Анаранын жүзү көрүнбөй калды. Кар учур- ган муздак шамал өчөшкөндөй машинанын терезесине парда тартып салды. Бүттү. Баары бүттү. Машина дүр этип, арткы дөңгөлөктөрү бир орунда чимирилип алды да, акырын козголду. Бир нече кадам аралыкка жылып барып кайра токтоду. Эшиги ачылып, артка кылчая караган Анара колун булгалады. Мунусу «кош эми, болуптур. Нары кир, үшүп каласың» деген белгиси эле. Акун дале козголбоду. Машина жылып кетти. Ал машиналардын агымы басылбаган чоң жолго бурулуп, заматта көздөн кайым болду. Сампарлап жааган кар, бургуйлаган долу шамал эми эле узап кеткен машинанын изин жоготууга далбастап жатты…

Ал керебетинде көмкөрөсүнөн түшүп жатты. Солуктап атып өпкөсү көөп чыкты. Тагдыр соккусу. Ооба, мунун эмне экендигин, анын салмагынын кандай экендигин ал буга чейин эле жетишээрлик билип калган. Себеби ал Акундун бала кезинен бери жонуна тийип келе жатат. Ага көнүп деле бүткөн. Бирок, ушул жолкудай ооруксунуп, эси эңгиреген эмес. Эмне кылаарын билбей калды. Көптөн бери тынбай чуркап келатып, капысынан туңгуюк жарга түшүп кеткенсиди. Кыялында ошол жардан чыга албай жанталашып жатты. Өйдө-төмөн чуркады. Жол издеди. Чыйыр издеди. Жок, андай нерсе көзүнө чалдыкпады. Көрүнгөн жердин баардыгы – аска. Колго илине турган бүдүр жок. Тик боордон кайра артка сыйгалана берди. Тамандары урчук таштарга тилинди. Жер чапчыган тырмактары түбүнөн коңторулду. Бирок, жогорулай албады. Эч жыла албады. Ырайымсыз жар аны өз эркиндеги туткун кылып алды. Ушуга маашырлана менменсиди. Ого бетер асманга боюн керди. Бирок, тиги багынып бергиси жок. Анткени ал – адам болучу. Демек, ал жол издөөгө, жардан чыгып кетүүгө тийиш. Ал издеп жатты. Эмелеки окуя сезиминде жаңырыктап, улам кайталанып жатты.
Анара! Эх, Анара! Сен эмне кылып кеттиң? Анын дүйнөсү тынч, түнт эмес беле. Анын асманындагы айды кара булуттар чүмкөп туруучу. Айланасынан эч нерсе көрүнчү эмес. Көрүүгө далалат да кылчу эмес. Анткени ал дүйнө деген дал ушундай түзүлгөн болсо керек деп ойлогон. Ошондой кабыл алган. Демек, бул анын көнүмүш дүйнөсү болучу. Анан сен пайда болдуң. Ошол дүйнөгө дүрбөлөң салып жибердиң. Асмандагы кара булуттар тарап кетти. Шаңкайып ай көрүндү. Эртеси күн чыкты. Анын күңүрттөнгөн дүйнөсү жарыкка тунуп кетти. Көрсө чыныгы дүйнө деген, жашоо деген таптакыр башка турбайбы. Керемет турбайбы. Анда жарык бар экен. Анда жылуулук бар экен. Анда үмүт бар экен. Анда жылмаюу бар экен. Анда жашоонун гүлү бар экен. Анда эртеңки күн бар экен. Ал мына ушуларды көрдү. Сен көргөздүң. Бирок, өзүң ошол дүйнөдөн, анын дүйнөсүнөн Аккуу болуп учуп чыктың. Ошол элесиң анын карегинде улам кайталана берди.Тыным- сыз учуп баратканы менен каректен кайым болуп кетпеди. Биротоло мейкиндикке сиңип кетпеди. Жакын эле жерде, көз алдында закымдайт. Колун созсо жетчүдөй. Жан дүйнөсү ага умтулат. Бирок, жетпейт. Аккуу болсо бир орунда чабыттап учуп барат…

Өйдө турду. Тумпочканын үстүндөгүбанкеден суу ичти. Үшүп, денеси калтырап чыкты. Төшөгүн алып жамынды. Башы дале айланууда. Шыптын тиги бурчунда апакай канаттуу Аккуу.. Башын силкип алды. Анан жана Анара коюп кеткен нерсе эсине кылт этти. Шарт тура калды. Тумпочканын үстүн карады. Наркы бурчта гезитке оролгон бир нерсе жатыптыр. Оролгон кагазды акырын ачып, ичинен баягыда Анара окуп жаткан китепти, төрт бүктөлгөн жүзаарчыны алып чыкты. Кыпкызыл, четтери жибектен чачыланган кичирээк жүзаарчы экен. Бир жак четинде жибек жип менен саймаланып жазылган жазуу бар экен. Анын эмне сөз экенин ал билген жок. Алаканына аяр салып, көз албай карап олтурду. Бир оокумда көзүнө толо калган жылуу жаш аны кыпкызыл жалынга айлантып, кубултуп жиберди. Ошол жалындын арасынан Анара жылмая карап турду. Акун аны аяр бүктөп, жүрөгүнө бекем кысты…
Мезгил дегениң – тулпар го. Тулпардын да туягы кетилип, аягы талыйт. А мезгил андай эмес. Аны менен жарышып болбойт. Ошон үчүн мезгил. Анара кеткенден бери үч күн зуу койду. Акун өз ою менен өзү алек. Баягы жардан дале чыга электей. Дүйнөдө жалгыз калгандай. Ошо дүйнө болгон ажарынан ажырагандай. Анын жарыгынын да, караңгысынын да мааниси жоголгондой. Жакында боло турган операция дагы. Ооба, ал үчүн анын да кызыгы жок эле. Эми балдак менен, же балдаксыз басабы – айрымасы кайсы. Көңүлүнө кыттай уюган ушул оюнан алыстай албай койду. А карегиндеги Аккуу дале учуп баратты…
Күндөлүк обход. Кезек Акунга жетип, врач анын кан басымын, анализдеринин жыйынтыктарын сестра көтөрүп келген журналдан көрүп жатты. Ушул учурда Акундун көөдөнүнө капысынан бир ой тык этти: «Кетем. Бул жерден кетүү керек. Тезирээк». Ушул ой ага канат бүтүрүп жибергендей ку- банып кетти. Анан врач ооз ача электе чечкиндүүлүк менен:
– Эже, мен кетем, – деди. Асия Валиевна аны түшүнбөй карап калды. Анын тамашалап, же чындап жатканын ажырата албай турду.
– Кетем деген эмнеси? Кайда, эмне үчүн? – деди кыйладан кийин.
– Үйгө. Менин кетишим керек. Мында эми бир күн кала албайм. Буга ишенип коюңуз. – Ал мурдагыдай эле чечкиндүү, токтоо сүйлөдү.
– Сен эмне, мени менен тамашалашкың келип турабы?
– Жок эже. Бул чыным.
– Уулум, бүрсүгүнү сага операция жасайбыз. Же сен эмне, операцияны оюн катары көрүп жатасыңбы? Кетем деген оюңду башыңдан алыс ыргыт. Экинчи минткениңди укчу болбоюн.
– Асия эженин ачуусу келгени үнүнөн билип турду.
– Эже, түшүнүңүз, менин сөзсүз кетишим керек.
– Түшүнбөйм. Сени айыктырууга кылып жаткан аракетибиз, эмгегибиз менен эсептешкиң келбейби? Же өмүр бою балдак менен жашагың келеби? Эгерде ошондой болсо – кете бер. Эсиңде болсун, бул үчүн бармагыңды тиштейсиң. Бирок, кеч болуп калат. Ушуну ойло.
– Сиздерге ыраазымын, эже. Жакшылыгыңыздарды эч убакта унутпайм. Бирок эже, менин кетишим керек. Мени кетириңизчи. Суранам.
– Деги, жай түшүндүрчү. Эмне үчүн кетишиң керек? – Врач катуу айтуу менен эч нерсе өзгөртө албасын түшүндү. Эми акырындык менен сөзгө алып, операциянын зарылдыгын түшүндүрүүнү ойлоду. Бул баланын бая күнү Анараны кантип узатканын көргөн. Суукка сенейип, тепкичте турган жеринен өзү жетелеп келип жаткырып, жылуулап жаап койгон. Жатып алып буркурап ыйлаганын көргөн. Бул балага ошондо эле түшүнгөн. Азыр ошону эстеди. Бирок, ошол окуянын минтип тескери айланып кетээрин ойлогон эмес. Көрсө…
– Мен сизге эч нерсе түшүндүрө албайм. Бир гана айтаарым – кетем. Бүгүн. Азыр. – Акун көшөрүп турду. Негедир өзүнүн ушунчалык өжөр, көк экенин билбептир. Азыр ушуга таң кала түштү.
– Профессор Алиев…
– Профессор Алиев да мени токтото албайт.
– Акун врачтын айтып келаткан сөзүн оройлук менен жулуп алды. Жаш баладан мындай чектен чыккан оройлукту күтпөгөн эженин чындап кыжыры келди. Бир четинен ызалана түштү. Бирок, ал өзүн токтоо кармоого тырышып жатканы сезилди. Колундагы журналды сестрага шарт карматты. Ал чала кармап алып, жерге түшүрүп жибере жаздады.
– Болуптур. Келечегиңе балта чаап жатасың. Кийин өкүнүп каласың, уулум.
– Мейли. Өкүнсөм – өзүм өкүнөм.
Асия Валиевна шарт бурулуп, башка оорулууларды карабастан чыгып кетти. Акунду жаман көзүменен бир карап алып, сестра жөнөдү. Эженин ачуусун келтирип, нааразы кылып алганына ичи ачышты. Өзүнө өзүнүн кыжыры келди. Көңүлү ооруксунду. Антсе да көкүрөгүнө орноп алган оюнан кайткысы келбеди. Ал үчүн азыркы кезде андан өткөн маанилүү нерсе жок болуп турду. Башкасы жөнүндө ойлогусу келбеди. Ошондуктан анын өтөөсүнө тез арада чыгышы керек эле. Врачтын артынан докдурлар олтуруучу кабинетке кирди. Анда профессор Алиев жок эле. Обходдо жүргөн болуу керек. Асия эже жаңыдан эле кирип, үстөлгө олтурган. Кошо кирген Акунду суз карап койду. Анын бул көз карашы жек көрүп жаткандай сезилди. Андан жалтанып, жанагы өжөрлүгү майтарыла түшкөндөй болду. Жерден башын көтөрбөй «кечириңиз, эже» деди. Оозуна андан башка сөз кирбей кайра тартты.
Залда азга туруп, палатаны көздөй илкиди. Жанынан өйдө-төмөн өтүп жаткан адамдарга көңүл бөлбөй, шылкыйган боюнча баратты. Кимдир бирөөгө балдагы чалынып, жыгылып кала жаздады. Анан жетинчи палатанын тушуна келди. Буттары шилтемге келбей токтоп калды Көз кыйыгы менен акырын карады. Эшиги ачык туруптур. Анаранын ордунда бетинде бир аз тырыгы бар, чачы узун бейтааныш аял олтуруптур. Нары жакта Уруйпа чачын тарап атат. Баардыгы мурдагыдай. Баардыгы тааныш. Болгону мына бул бейтааныш аял. Анан Анаранын жоктугу. Болбосо мурдагыдай. Бирок, азыр бул палата аңгырап ээн калгандай көрүнүп кетти. Ушундан улам ичиркенип, жүрөгү ачышты. Көзүнө жылуу жаш ирмелди. Жаңы келген аял бул баланын жалдырап карап турганын көрүп, негедир ыңгайсызданып кетти. Өз иши менен алаксымыш болуп, алдыртадан кайра карады. Тиги бала дале карап турган. Акун анын көз карашынан селт этип, нары басты. Тумпочканын үстүндө парафин турган. Бирок, аны баскысы келбеди. Лангеттерди чечпестен жата кетти. Сестра келип жемелээрин билсе да жөн койду. Парафинди үч күндөн бери коё элек эле.

Баятан бери шыпты тиктеп жаткан Акун уктап кетүүгө аракеттенди. Бирок, мунусунан майнап чыкпады. Ойлогон ою жанына тынчтык бербей, улам алдыга жетелеп түрткүлөй берди. Мезгил өтүп жатты. Ансайын чыдамы кетет. Кургакта калган балыктай сезет. Негедир палатадагылар да үн чыгарып коюшпайт. Дүлөй тынчтык өкүм сүрөт. Эртеден бери Райымдын да ыкшыган күлкүсү билинбейт. Көрсө жымжырттыктын да өз салмагы болот турбайбы. Ага чыдабаган Акун ордунан турду. Терезеге келди. Күн чайыттай ачык. Жаркын нуру карга чагылышып, көздү уялтат. Көчөдө демейдеги эле көрүнүш. Бир топко карап турду. Анан профессордун кабинетин көздөй жөнөдү. Ал мунун бүгүнкү кылыгын толук уккан экен. Кирип барганда жанына олтургузду. Эмне үчүн кеткиси келип жатканын түшүнүүгө аракеттенди. Бирок, андан өзүн ишендирип, канагаттандыра турган жооп ала албады. Бала кете тургандыгын гана айтып көшөрүп тура берди. Ал жанагы өжөрдүгүн кайра карматты. Профессордун кеп-кеңеши да, акыл-насааты да таасир эте албады. Көнбөсүнө көзү жеткенден соң Асия Валиевнаны чакыртты. Ал кирип келип, мында олтурган Акунду көргөндө жүзү суздана түштү. Муну ал дароо баамдады.
– Бул жигитке эмне дейбиз, – деди профессор андан кеңеш сурагандай.
– Бул үчүн операция…
– Эми мага эч кандай операциянын кереги жок. Менин кетишим керек.
– Акун врачтын сөзүн дагы жулуп алды. Ал кызара түшүп унчукпай калды. Ийнин куушуруп, профессорго карады. Ал да унчукпай Акунду ынтаа менен карап турду.
– Болуптур анда. Сенин каалооңсуз операция жасабайбыз. Кеткиң келсе кете бер. Кармабайбыз. Бирок, жарым жылдан кийин келишиң керек. Бул өзүңө гана зарыл. Түшүнүктүүбү?
– Түшүнүктүү. Сөзсүз келем.
– Эми анын үнү ишенимдүү, жеңилдегендей чыкты. Ал үчүн азыр бул жерден бошонуп чыгуу керек эле. Кайра келүү, же келбөө жөнүндө ойлогон жок. Алдыда бир гана максат – кетиш керек.
– Сен лангеттер менен кете албайсың. Протез аппа-ратын кийишиң керек. Буттарың али алсыз, – деди про-фессор. Анан врачка кайрылды:
– Асия Валиевна, бүгүн машина чакыртыңыз. Протез заводуна алып барып, аппаратка заказ бериш керек.
– Жарайт. – Ал старший медсестрага бир нерселерди айтып жаздырды.
– Ал качан даяр болот?
Акундун суроосуна врач кайрылбастан кыска жооп берди:
– Он күндөн кийин.
Түштөн кийин машина келип, аны протез заводуна алып барып келди. Ошентип ал камалган жардан чыгып кете турган төтө жол тапты. Бирок анын туура, же туура эмес жол экенин өзү айрып биле алган жок. Чындыгында билгиси деле келбеди. Эми ошо учу кыйры жоктой көрүнгөн он күндүн өтүшүн зарыга күтүп жатты.
– Акун, сага бир сөз айтайын деп турам. Угасыңбы? – деди бир күнү Жолдош керебетте жаткан Акунга акырын гана. Ал жанатадан бери комузун кыңгыратып, же бир күү чертпей, же коюп койбой терезеге карап телмирип олтурган. Палатада ал экөө эле болучу. Ишен көмкөрөсүнөн жаткан боюнча уйкуда. Райым адаттагысындай эле чүмкөнүп алып ыкшып жатат. Анын бары-жогу менен эч кимдин деле иши жок.
– Айтыңыз.
– Сен али жашсың, баласың Акун. Келечегиң алдыда. Өз теңдүүлөрүңө караганда сен бир кыйла эстүүсүң, зээндүсүң. Сүйлөп олтурсаң кээде кичинекей абышкага да окшоп кетесиң. Бул эми сенин кичинекейиңден тартып тагдырдын запкысын көтөрүп жүргөндүгүңдөн болсо керек. Ошондуктан мага түшүнөсүң го деп ойлойм. Операция жасатышың керек эле. Эми бир жолу чыдап койсоң жакшы болмок. Профессор баягыда балдаксыз басып кетишиң мүмкүн дебедиби беле. Митяны көрүп жүрөсүң го. Анын оорусу да сеникиндей экен. Полиомиелиттин экинчи фазасы. Мына, акыркы операциядан кийин балдаксыз басып жүрбөйбү. Сен да басып кетесиң. Буга ишенишиң керек. Адам үчүн эң негизгиси – ден соолук эмеспи. Дениң сак болсо баардыгы табылат. Кыздар да сенден качпайт. Эмне үчүн кетем деп жатканыңды түшүнүп турам. Турмуш деген ошондой. Бирок, табылгага да, жоготууга да сабырдуулук менен кароо керек. Сен бүгүнкүнү ойлобо. Анткени анын өмүрү кыска. Күн менен кошо батып кетет. Эртеңкини, келечекти ойло. Али кеч эмес.
Жолдош дагы бир топ сүйлөп олтурду. Аны Рай да коштоп кетти. Анын качан кирип келгенин эч ким байкабаптыр. Бирок, Акун үн катпады. Тигилердин агалык кеңештерине ичинен ыраазы болуп, баардыгын туура көрүп олтурса да лам деп ооз ачпады. Ага кошула албады. Макул таппады. Дагы сегиз-тогуз ай мында жатууга чыдай албайт эле. Ал азапты көтөрүүгө кудурети жетпейт эле. Оо, эгерде Анара болгондо… Анда бир эмес үч, ал түгүл беш операцияга макул болуп, бир нече жыл болсо да кала бербейт беле. Тигилерди мелтиреп угуп олтурганы менен ою алыска, Анаранын Аккуу болуп закымдап бараткан элесин кубалап жөнөгөн. Ошондук-тан тигилер анын эмне ойлоп олтурганын билишпеди. Айткандары таасир эттиби, же жокпу – белгисиз бойдон калды.

Түн. Палатадагылар бейпил уйкунун кучагында мемирешет. Көчөдөгү тынчтык бербеген машиналар да анча-мын-ча сээлдеп калган. Акун дале уктай албай ойлорго чайналат. Мына, зарыгып күткөн күн келип жетти. Таң атса үйгө кетет. Бул анын ооруканадагы акыркы түнү. «Анара! Менин асыл Анарам! Ооба, менин дегенге таң калба. Туура, менден өтө алыстасың. Сунган колум жетпейт. Бирок, сенин жылмаюуң, элесиң менин жүрөгүмдө. Аны эч ким тартып кете албайт. Уурдап кете албайт. Андай кудурет жок. Демек, ал меники. Бактым ошондо. Арманым ошондо. Мурда тагдырга көп наалыгам. Ага нааразы болгом. Көрсө жаңылыптырмын. Андан кечирим сурайм. Мындан ары антмей жок. Боло турган азап-тозокторун кыңк этпей көтөрүүгө кайылмын. Себеби ал мага сени кезиктирди. Өмүрүмдөгү чоң табылгам ушул болду. Ырас, жүрөгүмдө сенин элесиң менен жылмаюуң гана калды. Сен өмүрүмдө бир жарк этип кайра сөнгөн чагылган болдуң. Да бир жолу жарк этишиңди самайм. Балким, бул мага буйрубагандыр. Мейли. Мага ошол бир жарк этишиң эле жетишет. Ошонуң эле уйкудагы сезимимди ойготуп, ага махаббат аттуу ыйык гүл өстүрдү. Мен эми ошо гүл менен жашайм. Ошол гүл менен ырахаттанам. Ошол гүл менен азаптанып жүрүп өтөм…»
…Машина короодон чыгып баратканда Акун артына дагы бир сапар кылчайып карады. Бүткөн бою дирт этип, жүрөгү булкуп алды. Денеси чымырап, чекеси нымшый түштү. Анткени эшиктин алдында Анара туруптур. Ал баягы Акун турган тепкичте туруп алып, кол булгалап жатыптыр. Акун көзүн жуумп жиберди. Анын өтүнүчү менен машина артка жылды. Анан көзүн ачып Анараны карады. Эми эле алып учкан жүрөгү тыз этти. Анара жок эле. Анын ордунда Ира аттуу корейка кыз турган. Шалдырап, көздөрү тумандап олтуруп калды.
…Жүргүнчүлөргө жык толгон чоң автобус тайгак жолдо аярлай баратты. Акундун каректери анын терезесинен аттап өтүп, тээтиги ак калпак кийген залкар тоонун чокусунда оболоп учуп бараткан Аккууну кубалап, аркасынан сая түшүп, даң салып жөнөдү…

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Кимдир бирөө анын ийнине акырын колун койду. Ал селт эте баш көтөрдү. Эмелеки көз учунда закымдап бараткан Аккуу заматта закымга сиңип кетти. Ал учуп бараткан сөөлөттүү тоолордун ордуна мостойгон бейит, таш бетиндеги мелтиреген жансыз сүрөттөр пайда болду. Торгойлор дале сайрап жатышат. Куран окулуп бүтүп калыптыр. Бата тиленген соң, табыттын жабуусун сыйрып салышып, сөөктү көтөрүп жайга алып киришти. Акундун көз алдында күндөн бүткөн, айдан бүткөн бир мунара кулап түштү. Дүйнөнүн бир ныптасы оңурайып, көз кумары канбаган көркөмү кемип, сөөлөтү бөксөрө түштү. Ошо жерде чаң ызгыткан муздак шамал гана дуулдап, өз бийлигин жүргүзө баштады. Жанагы торгой эми ошол мунараны таба албай, анын быркыраган урандыларында чар-көпөлөк боло айлана учуп арманын айтып, өксүгүн айтып, бу жарыкчылыктын опасыздыгын айтып сыздап кирди. Жоготуу жөнүндөгү мындан аркы бүтпөс дастанды жар салып кирди. Сайсөөктү сыздата безеленип жатты. Акунга ушундай сезилди…
Адамдар биринин артынан бири жерден жаңы казылган топурактан уучтап, казылган жайга таштай башташты. Акун да балдагын колуна ала эңкейип, бош топурактан бир ууч алып, нары жактан сунулган күрөктүн бетине салды. Карышкан колу араң ачылды. Алакандай күрөккө уучтап топурак эмес, жүрөгүнүн тең жарымын жулуп алып салып жибергендей боздоп жиберди.
– Кайрат кыл эми, Акун. Өлүм деген адамга моюн сунбаган нерсе экен, айла жок. Өлгөндүн соңунан өлмөк жок. Ден-соолугуңа кара, минтип жарым жан болсоң, айланайын, – деди жанында турган карыялардын бири.
– Уучуң куру эмес, Акун. Бечара келин үч туяк таштап кетти. Эми алардын милдети жалгыз сенин мойнуңда, балам. Ошолор үчүн белиңди бекем буу, – деди дагы бири. Бекенди көтөрүп кеткен Өмүр келип:
– Бекен, апаңа топурак салагой, – деди. Бекен элдин эмне кылып жатканын бир, табытты бир карап алып, анан бакырып жиберди:
– Жок, апамды көмбөйм. Ата-аа, апамды көмдүрбө. Апа-аа-аа! Апама бара-аам!
– Ал чыңырган боюнча абасынын колунан чыгып кетүүгө аракеттенип, казылган жайга кирип барууга умтулуп жатты. Абасы кайра көтөрүп алып, четке чыгып кетти. Кыйладан кийин жоошутуп, алдап-соолап алып келди окшойт. Мытыйган колу менен топурак уучтап алып, жайга таштады. Эл салып болгон соң жигиттер үйүлгөн топуракты кетмендеп, күрөктөп күпүлдөтүп көөмп киришти. Какшыган чаң көтөрүлүп, жайдын айланасында боз туман пайда болду. Четке чыгып олтуруп, андан көзүн албай мелтирейт. Кулагында уулунун кулундай чыңырган үнү жаңырат. Көрүнбөгөн торгой дале безеленүүдө.

«Оо опаасыз дүйнө! Оо каран калган тагдыр! Деги сен кандай немесиң а? Сен ушунчалык кайрымсыз белең? Ушунчалык таш боор белең? Төрт тарабы төп келген келин эле го, бечара. Ошо менен эзели толбогон бөксөңдү толтуруп, бүтөлбөгөн кемтигиңди бүтөйүн дедиңби? Ушул эки пенде таш басып, чөл кезип жүрүп кошулушпады беле. Башка пенделер даай албаган дабан аркылуу бири-бирине жол салышпады беле. Ошол жолду керте чаппай эле койсоң болмок. Экөөнүн ак сүйүүсүнөн таштакка чынар өсүп чыккан. Ошонун бир бутагын сындыра чаптың, тагдыр. Эми анын чырпыктары, жалгыз калган бутагы эмне болот, катыгүн! Эми алар соолуп калаар бекен? Ташты жарып чыккан гүл өтө сейрек. Булар да ошол гүлгө окшогон жандар эле. Өз таалайларын бодур таштын арасынан жасап алышкан. Эми кызыл гүлдөй ачылып, көзгө көрүнүп калышпады беле. Буларга неге мынча каршыктың, неге мынча пейлиң тарыды? Ушундай да түбүң түшкөн тагдыр болосуңбу, балакет баскыр».
Обо жаңырткан торгой ушинтип безеленип жатты. Акунга ушундай сезилди. Уюлгуган чаңдуу туманга карап, тунжурап олтурду. Бир маалда ошо боз туманга акырындык менен сиңип баратты… Жок. Туман эмес экен. Болгону тептегерек айдын бетине сүртүнө калган үзүм булут экен. Ал жылып кетти. Айдын сүттөй жарыгы терезеден агылып кирди. Акундун жүзүнө, колундагы китепке төгүлдү. Кызыл тыштуу китеп даана көрүндү. Ал кызыл эмес, кызыл-агыш жалынга чулгана түшкөнсүдү. Акырын, аяр сылады. Бетине басты. Негедир ал жылуу эле. Анан анын ичинен төрт бүктөлгөн жүзаарчыны алып чыкты. Аны көпкө жыттап олтурду. Билинээр-билинбес атырдын жыты келди. Булгап албайын деген ниетте аярлык менен жүзүн сүрттү. Бетинен жүзаарчы эмес, кыздын назик, жумшак колу сылап өткөнсүдү. Денеси чымырап, бир жагымдуу агым каптап өттү. Айдын нуру чайыган жүзүнө жылмаюу пайда болду. Анын болгон байлыгы, аздектеп сактаган нерсеси – ушул китеп менен алакандай жүзаарчы эле. Анткени аны периштедей керемет кыз берген. Анын ууз сезимин ойготуп, анын да жүрөгү бар экенин, ал деле кадимкидей дүкүлдөп согоорун, ал деле кыйнала алаарын, сүйө алаарын, ыйлай алаарын алгач билдирген кыз берген. Ал – Анара болучу. Өзү алыста болгону менен Акундун жүрөгүндө жашап келаткан. Мындан ары да жашай бермек. Муну ал сезип, ушуга бекем ишене турган. Балким, Анара аны жөн гана ини катары, тагдырдан запкы көргөн бала катары көрүп, аяп, жумшак мамиле кылып койгондур. Көңүлүн көтөрүп койгусу келгендир. Мындан башкача болууга да мүмкүн эмес эле. Себеби ал андан үч жаш улуу болучу. Чоң турмушка жаңы кадам таштаган кыз эле. Медициналык окуу жайынын биринчи курсунда окуй турган. Келечегинин даңгыр жолуна күндүн жаркын нуру төгүлүп турган кыз болучу. А Акунчу?

Жок. Ал азыр эч нерсе ойлогусу келбеди. Жүрөгүн ооруткусу келбеди. Анткени колунда ошол кыз өз колу менен берип кеткен асыл белек бар болучу. Эң маанилүүсү ушу. Мындан башканы самап, эңсебейт эле. Айдын нуру төгүлүп, жаркытып турган ошол белегин кармап олтуруп, баягы ою кайрадан көкүрөгүнө тык этти: Ушул китепте эмнелер жазылды болду экен? Балким, Анаранын өзүнө айтпай кеткен, айтайын деген сөздөр бардыр? Ошону өзү окуп, өзү түшүнүп алсын дегендир. Ошон үчүн бергендир. Китептин аты эле көп нерсени айтып турат го. «Жашоо кумары». Кандай сонун сөз. Бул сөз анын сезимине терең синип калган. Анткени ал дайыма Анараны эстетет. А аны эстегенде ушул сөз жүрөгүнө тык этет. Ким билет, аны эстебей, аны ойлобой калган бир күнү болду бекен? Жок, болбосо керек. Кийинки кезде таап алган адаты бул – жаздыкка баш коюп уктарында кыялында Анара менен коштошуп, таңында көзүн ачканда Анара менен учурашат. Бул анын жашоосундагы медери, жашоосундагы азабы, жашоосундагы арманы, жашоосундагы кумары. Эми ошо жашоо кумарына сүңгүп кирүүм керек деген чагылгандай ой сезимине жарк этти. Бирок, кантип? Ал али сабатсыз эле…
Суу агызыш үчүн адеп арык салуу керек. Мөмө жеш үчүн адеп көчөт отургузуш керек. А китеп окуш үчүн адеп тамга тааныш керек. Аны кошуп окуганга үйрөнүш керек. Муну Акун жакшы билчү. Бирок, негедир мурда буга кызыкпаптыр. Китептердин, гезит-журналдардын сүрөттөрүн көрүү менен эле ыраазы болуп калчу. Көрсө бул аздык кылат экен, бул болбогон нерсе экен. Башка китептерди окубаса мейли, бирок бул китепти сөзсүз окуу керек. Окубай коюшка мүмкүн эмес. Болбосо көп нерседен куру кол калышы ыктымал. Тезирээк окушу керек.
Эмки мүдөөсү, жашоодон күткөнү, эңсөөсү ушул гана болуп калды. Аптаптагы солуп бараткан гүл тамчы сууга кандай зар болсо, ушул ойдун өтөөсүнө чыгуу үчүн дал ошондой зар болду. Кимдир бирөөгө окутуп уккусу келбеди. Анткени китептин асыл куну кемип кете тургандай, өзү гана билүүгө тийиш болгон сырды ошол киши билип алчудай, ошого орток-тош болуп калчудай сезди. Аны өзү гана окууга, өзү гана билүүгө тийиш болучу. Анткени анда Анаранын өз сөзү, болгондо да Акунга атайы айта турган, ага гана арналган сөзү жазылгандай сезип, жүрөгү өрөпкүй берди. Демек, мындай жолго түшүүгө болбойт эле. Бул максатка алып баруучу бир гана жол бар эле. Ал – өзү окуганга үйрөнүү. Антпесе мындан ары чыдамы жетпөөчүдөй. Китепти окуса эле саргайган сагынычы, көкүрөгүнө кабат-кабат жыйналган кусасы тарап кетчүдөй, ошондон кийин гана жаны жай алып калчудай боло берди. Акыры бул байлоону жырып кеткен сел сымал ачыкка чыкты. Бир күнү сабактан келген Зина эжесине кайрылды:
– Эже, мен бир нерсе өтүнсөм макул болосуңбу?
– Ал эмне өтүнүч экен? – Зина инисине кызыгуу менен карап калды. Анын жүзүнөн кандайдыр бир олуттуулукту байкады.
– Макул десең гана айтам.
– Мен сенин өтүнүчтөрүңө качан жок дечү элем, макоо десе. Айта бер, колумдан келген нерсе болсо аянмак белем. – Зина жакын келип, аны кучактап, башынан сылады. Инисин аяп, зээни кейип кетти. Көзүнө жаш тегерене калды. Ал азыр эмнени айтса ошону жасоого ниеттенип турду.
– Мага тамга таанытып, китеп окуганды үйрөтүп койчу. – Ал ага үмүттүү карап, анан кандайдыр бир жарамсыз, колдон келбеген нерсени айтып жаткандай ыңгайсызданып, башын жерге салды. Зина таң кала карады. Мындай өтүнүч менен кайрылат деп эзели ойлобосо керек.
– Аны эмне кыласың?
– Китеп окуп олтургум келет. Же эмне, менин өмүр бою сабатсыз бойдон калышымды каалайсыңбы? – Анын үнүнөн кылт эткен таарынычтын кардыккан белгиси угулду. Зина кайра кучактап, бетинен өптү:
– Таарынбачы берекем. Мен туура эмес сурап алдым. Албетте үйрөтөм. Мурда эле айтсаң болмок.
– Анан мен деле сендей шар окуй аламбы? – Акун кубанычтуу сурады.
– Ананчы. Аракет кылсаң бат эле үйрөнөсүң. Сен бир топ чоңоюп калбадыңбы. Анын үстүнө зээндүү баласың.
– Анда баштайлы. – Эми анын үнүндө чечкиндүүлүк бар эле. Бул анын өз мүдөөсүнө жетишине демөөр болуп, көксөгөнүнө ээ болууга умтултту. Көңүлүнө канат бүтүрдү. Ар бир тамгадан Анаранын элеси жылт эте көрүнө калып, улам бир тамгага өтө качып ээрчитип жүрүп отургансыды. Ошондуктан андан ажырай албай, күнү кечке тирмийип олтурганы олтурган. Анда ал он төрт жаштан өтүп, акыл-сезими кыйла калыптанып калган. Анара менен болгон кездешүүда бир топ таасир этип койгон эле. Ооруканага ушу жолку баруусунда баё да, күңүрт да балалыгынын армандуу доорун мөөнөтүнөн мурда таштап, биротоло коштошуп келгендей сезди. Кадыресе токтоо тартты. Бул сабатын ачууга жакшы өбөлгө түздү. Бир айга жетипжетпей Зина эжеси таап келген «Алиппе» китебин кадимкидей окуп чыкты. Эми ал башка, али бейтааныш дүйнөнүн босогосун көздөй кадам таштады. Бирок, билим дүйнөсүнө алып бара турган даңгыр жол жок эле. Ага кетчү алгачкы чыйырды өзү салышы керек болучу. Анткени мектепке барып окуу, билим алуу ал үчүн кол жеткис нерсе болду. Анда эшикке эптеп кирип-чыга турган. Терезенин түбүндөгү олтургучтан мектепке баратышкан балдарды өкүнүч менен узатып кала берүүчү. Көчөдө өзү теңдүү балдар менен бирге жүрүп, шарактап бирге ойноо кайда. Аларга аралаша албай, алар билген нерселерден куру калып, чектелген чөйрөдө болуу үлүшү маңдайына жазылыптыр. Тилекке жараша дилгир, зирек, сезимтал деген нерселерди аябаптыр. Эми ошо каргыш тийген «үлүштөн» арылууга белсенип, таман тилген таштак чыйырга кадам таштабадыбы. Өжөрлүктүн, маңдай тердин акыбети текке кеткен жок. Акыры көксөп келген «Жашоо кумарына» эшик ачылды.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Мезгил. Кандай кайрымсыз. Муну Акун жакшы билет. Убагы менен таң атып, убагы менен түн кирип жаткансыйт. Бирде асман шаңкайып ачык турса, бирде күн жаап, кар түшөт. Демек, анын дөңгөлөгү токтоосуз чимирилүүдө. Бирок, ал Акун үчүн токтоп, бир дүмүргө келип такалып калгандай. Таңдын атмагы менен кечтин кирмеги өзүнчө бир азап. Ошол азап менен жаз келип, ошол азап менен кыш узайт. Бири-бирин кубалашкан жаз менен жай, күз менен кыш Анаранын элесин улам нарылатып, улам бүдөмүктөнтүп барат. Баягы бир орундан алыстабай учкан Аккуу эми тээтиги түрмөк-түрмөк булуттарга сиңип, бирде көрүнүп, бирде көрүнбөй элес-булас болуп отурду. Бир күнү караса – жок. Көздөн кайым болуптур. Анын ордунда – аңырайган боштук. Жан дүйнөдөгү боштук. Аны эмне менен салыштырса болот? Эч нерсе менен. Анын калдайган көлөкөсүн үмүтсүздүк, көңүл чөгөттүк байырлады. Ошо экөөнүн мелтиреген көлмөсүнө чөгө баштаганын сезди. Бу баарынан кыйын, коркунучтуу эле. Мындан чыгууга адамдар да көмөктөшө алмак эмес. Антени алардын жашоо-турмушу башка, аныкы башка болучу. Акун адамдар жашаган чөйрөгө, коомго кире алганы жок. Коом деген нерсеге анын, андай кишилердин кереги жок эле. Ырас, майыптыгына пенсия чегерип беришкен. Мына ушул гана коом менен анын жалгыздыгынын (моралдык) ортосундагы чарык жиптей болгон байланышты түзүп туруучу. Жок, жашоо менен болгон дагы бир байланышы бар эле. Ал али үзүлө элек болучу. Бирок, аябай чыңалып турган. Ал – «Жашоо кумары» китеби. Бир гана ошону караан тутуп, көлмөдөн чыгууга ошондон жардам күтүп калган. Колунан түшүрбөй, канча ирет окуп чыкпады дейсиң. Көп беттерин жаттап да алган. Жатып алып да ичинен кайталай бере турган. Акыры түшүндү. Анаранын ага эмне айтмакчы болгонун түшүндү. Көрсө ал: «Жашоо деген айтып бүткүс зор дастан, Акун. Анын асылы да, азабы да арбын. Асылына ашкере балкып, азабына чөгүп кетпе. Билл сыяктуу эрктүү, туруктуу бол. Кыйын-чылыктарга тике карап, жалтанбаган адам бол. Ошондо гана жеңишке жетишесиң. Эрктүү бол», деп айткысы келиптир. Түшүндү. Кыйла чыйралып алды. Көлмөгө Анаранын өзү аркан ыргыткандай болду. Биллдин ордуна өзүн койду. Чөгүп бараткан көлмөдөн чыгууга далбас урду. Жашоо кумарынын отун жаккысы келди. Ушуга жан үрөдү. Бирок, болчудай эмес. Анткени ал Билл эмес болучу. Болгону кош балдакка күнү түшүп, мүңкүрөгөн мажүрөө бир пенде эле. Андыктан куру кайрат суу көрбөгөн дарактай куурай берди. Мезгилдин өтүшү баягы көлмөгө тереңдетип чөгөрө берди. Көөдөнүндөгү боштуктуктун чегин кеңейте берди. Эми ага бүтүндөй дүйнө батып кетмек. Анын салмагына туруштук берүү кыйын эле. Ким билет, көкүрөктөгү боштуктун салмагы болчу беле, кара баскыр, дечүлөр да табылаар. Талашпайм. Аны сезиш үчүн Акун болуп төрөлүү керек. Акун болуп жашоо керек.

Ооба, жашоо керек. Өмүр ошон үчүн берилген. Бирок, кантип? Сел алган көпүрөнү кайра салууга мүмкүн. Үзүлгөн жипти улап койсо болот. Өчкөн отту кайра тутантып койсо болот. Сынган темирди жаңысы менен алмаштырууга болот. Куурап калган даракты түбүменен казып таштап, жаш чырпыкты сайса болот. Деги, көп нерсени жасоого болот. Ал эми тайкы тагдырды, талкаланган ден соолукту эмне кылса болот? Аны эмне менен алмаштырса болот? Ылаажысын кайдан, кантип табуу керек? Өмүр бир гана жолу берилген. Бул эми эзелтеден бери маалым дечи. Аны төшөктөн тура албай, тагдырдын кордугун, азабын, ызасын жүктөнүп өткөр деген эмес. Бул адилетсиздик болмок. Муну менен келишүүгө болбойт. Моюн сунууга болбойт. Күнүмдүк тойгонго канагаттануу – жашообу? Албетте жок. Буга жылан деле жарай алат. Ата-эненин тырмалаңдап жүрүп таап келген биртке оокатын жатып алып жалмай берүү– жарыкчылыкка келгендеги мүдөөсү, жашоо максаты ушубу? Деги, мунун акыры болобу? Же өмүр деген ыйык нерсе бир гана ушу… ашыкча, керексиз бир «түгөттүн милдетин» өтөө үчүн берилгенби? Мындан башка эч кандай үлүш маңдайына жазылган эмеспи? Тирүү болуп элде жок, өлүү болуп көрдө жок. Адам үчүн мындан өткөн кордук болорбу. Кумурска да өз нанын өзүтаап жейт эмеспи. А алчы? Ошо кумурскачалык жокпу?

Терезеге карап телмирип олтурган Акун капысынан селт этти. Бул суроо жүрөк толтосуна сайылган ийне болгонсуду. Жок, деди өз ниетинде. Мындай болууга тийиш эмес. Мындай жашоо мүмкүн эмес. Мындан ары чыдоого болбойт. Барган сайын чыдамы кетип барат. Аптаптагы муштумдай муз сыңары эрки түгөнүп барат. Мына, быйыл жашы жыйырма экиден өттү. Курбалдаштары аскердик милдеттерин өтөп келишкени качан. Айрымдары жогорку окуу жайларында билим алышууда. Айрымдары эмгектенип, эл багуунун камында. Дагы бирлери үйлөнүп, үй-жай күтүп, өз коломтосунан түтүн булата баштады. А Акундун колунан булардын бири да келбейт. Бул шыбагадан куржалак калган. Өлүмтүгүн артып, дале ата-энесинин каржайган мойнунан түшпөйт.
Ырас, кош балдак менен басат. Эшикке өзү кирип-чыгат. Бирок, өтө эле алсыз, араңжан. Кичине эле чалына түшсө – тарс жыгылат. Өзү кайра тура албайт. Фиксациялык аппарат кийгендиктен тизелери бүгүлбөйт. Бирөө колтугунан көтөрүп тургузмайынча жыгылган жеринде жата берет. Ошон үчүн көчөгө жалгыз жарым чыкпайт. Мындан ары жылыш болуп, тыңыраак басып кетээринен үмүтү үзүлгөн. Демек, эртеңки күндүн жарыгы күңүрт. Өткөнү жок. Учуру жок. Келечеги жок адам. Ушундай да болобу? Ал өзүнчө чыйрыгып кетти. Өз эркине моюн сунбай көзүнө жаш ирмелди. Анан бет ылдый куюлуп кирди. Көөдөнүнөн бир нерсе кырс этип сынып түшкөнсүдү. Көз көрүнөө алсырады. Сормо сазга акырындык менен чөгүп баратты. Ушундай абалга тушукту. Мындан чыгуу керек эле. Жол, бир ылаажы издөө керек эле. Ал издеп жатты. Чымырканып издеп жатты. Анткени саз улам соруп…
Капысынан эшик ачылды. Шамил экен, ал жакын жолдошторунун бири эле. Негедир кийинки кездери ага көп кирбей калган. Бир кыйла кызып алыптыр. Мунусун көрүп ичинен жактыра бербеди. Негизи ал ичкен кишилер менен негедир алакасы келчү эмес.
– Кандайсың Акун? Көптөн бери кезигишпей кеттик. Кол бошобойт.
– Жакшы. Сени бир жакка кеткен го деп ойлодум эле.
– Ызарга кетти дейсиңби? Бу жерде элемин. Тирүү жандын көроокаты түгөнбөйт турбайбы. Бирин жасасаң дагы бири чыгат.
– Жашоо деген ошонусу менен кызык да, Шамил.
– Ай, жашоосу менен да жамыран калсынчы. Кээде баардыгынан тоюп кетесиң. Баардыгына кол шилтеп салгың келет.
– Анчалык эмне болду?
– Каргаша деген нерсе койнуңда жаткан катыныңдан чыкса жаныңдан аша кечпей көрчү.
– Түшүнбөдүм. – Акун сөздүн узарып кетишин каалабаса деле сурап койду. Анын үстүнө ал кызып келгенде оңой менен кетпей турганын жакшы билчү. Бир четинен аны менен маңызы жок маек болсо да бир аз алаксып олтургусу келди.
– Сенден жашырган сыр курусунчу, Акун. Алты саным аман, даң салып жүргөнүм менен мени сенчелик түшүнгөн жакын курбуларым деле жок экен. Ошондуктан ичтеги күйүтүмдү бөлүшкөнү келдим.
Акун аны кунт коё карады. Чынында аны өзүнүн ачуу-таттуусун тең бөлүшө турган жолдошторунан деп деле эсептей алчу эмес. «Ырас болбодубу, өзүмдүн күйүтүм аздык кылып жатты эле» – деп ойлоду. Бирок унчуккан жок. Балким, мунун деле бир арманы бардыр.
– Ошончолук эле кыйын абалда калдыңбы?
– Бүгүн түрмөдөн чыгып келатам.
– Койчу, эми балээ болбодубу. Ал жакка эмне болуп түшүп жүрөсүң? – Акун чындап эле чочуп кетти.
– Коркпо досум, киши өлтүрдү дейсиңби. Ичип келгенде аял деген унчукпай эле койсо тыпыйып жатып аласың да. Жок, алардын тили дал ошондо кычышып турат десең. Анан муштумуң өзүнөн өзү дал көздөн чагылган чыгарат да. Ошо. Асипанын бир эмес эки көзүнөн чагылган чыгарып коюптурмун. Он беш суткага каматып салып атпайбы, иттин катыны.
– Чын эле каматып салдыбы? – Ал ага ишене албай да турду. Анын аялын да жакшы таанычу. Мынчалыкка барат деп эч ойлобогон.
– Койчу досум, сени ушундай нерсе менен тамашалап башыма эмне күч келди эле. Түрмөдөн чыгып келатышым ушу. Катынын сабап түрмөгө түшөт деген эмне. Андан көрө бир чоң кылмыш кылып отурган жакшы эмес беле. – Ал шолоктоп ыйлап кирди.
– Кой Шаке, эр жигиттин башына нелер келип, нелер кетпейт. Балким Асипанын жанына баткандыр. Аялдарга кол көтөрүүнүн өзү жакшы нерсе эмес го.
– Асипадай катын менен бир ай жашап көрсөң таптакыр башкача сүйлөмөксүң. Бу тирүүлүктө эркин басып, эркин тургандан өтөрү жок экен. Анын кадырын эми билдим. Ошону жууп берейин, Акун. – Ал колтугундагы баштыктан чоң бөтөлкө вино алып чыгып столго койду. Туруп барып эки стакан менен бир сындырым нан алып келди. Кырбылуу стакандарга толтура куюп, бирин Акундун, экинчисин өзүнүн алдына койду.
– Албетте, түрмө менен мүрзөнүн бетин ары кылсын. Бошонуп чыгышың менен куттуктайм. Бирок мунуңду иче албайм. Мени кыйнаба. – Акун столдон кетенчиктей олтурду. Чынында мурда ичкилик ичип көрбөгөндөн кийин ичкенге көңүлү чаппай турду. Бирок, Шамил стаканды анын колуна карматты.
– Ичпесиңди билем, Акун. Ичкилик жерге кирсин. Баардык балээнин башаты ушунда болуп жатпайбы. Бирок, кээде мындан өткөн жыргал жок. Туура, буга ишенбейсиң. Анткени даамын татып көрө элексиң. Көңүлүң чөгүп, дүйнөң тарып турган чакта мындан кабелтең басып алсаң – башка дүйнөдө болуп каласың. Сенин абалыңды түшүнбөйт дейсиңби? Жок досум, баарын түшүнөм, кантесиң, колдон келбейт. Кел, ушуну албасаң болбойт. Мен десең – алып жибер. – Ал стаканды анын оозуна жакындатты. Акун эки оттун ортосунда калды. Ичкиси келбесе да көөдөнүндөгү көлкүлдөгөн букту тең бөлүшөйүн деп атайын келген жолдошунун шагын сындырып алууну каалабай турду. Анан стаканды алды да, көзүн жума шарт тартып жиберди.
– Мына, эми сени чыныгы жигит деп айтса болот. Мага пейилиң түз экен, ырахмат. – Ал ыраазы боло Акунду кучактай өптү да, колундагысын шашпай ырахаттана кылкылдата жутту. Чын эле, көрсө ал жөн жеринен ичкиликти көкөлөтпөптүр. Аздан соң Акундун жарпы жазыла, түнөргөн асманы ачыла түшкөнсүдү. Көкүрөгүн думуктурган санаалар шамалга сапырылган самандай кайдадыр житип кеткенин сезди. Ушу бир стакан вино ушунчалык жеңилдетип коёрун ойлобоптур. Көрсө жакшы нерселер да бар турбайбы. Экинчи стакан оңой көтөрүлдү. Анан үчүнчүсү.
– Эми сенин эркиндикке чыгышыңды мен куттуктап берейин. Дүкөнгө барып дагы бирди көтөрүп келе кал. – Акун чөнтөгүнөн акча алып Шамилге сунду. Ал лып илип алды да, ордунан шаша турду.
– Чыныгы дос деген мына ушундай болот. Менин кайгыма ортоктош болоруңду билгем. Ырахмат, досум. – Ал чалыштай баштаганын билгизбеске тырыша тез чыгып кетти. Мурда бул жигитти жөнү жок жеринен эле жактырбай жүргөнүнө ичинен өкүнүп койду. Жаман деле неме эмес экен. Бир маалда көздөрү тумандап, кандайдыр бир жумшак булуттун арасында жүргөндөй сезди өзүн. Маңдайында олтурган Шамил бир нерселерди тынымсыз божурап сүйлөп жатты. Бирок кеп эмне жөнүндө болуп атканын түшүнө албады. Жыл-майып карап, анда-санда башын ийкеп коюп олтура берди. Ал азыр өз ою менен өзү алек эле. «Менин кайгыма, менин күйүтүмө караганда мунуку эмне – түккө турбаган бир нерсе. Аялын сабап түрмөгө түшүү– чынында жигиттик эмес. Эгерде менин ден соолугум ушунукундай болсо, күчүмдү аялыма эмес, башка нерсеге көрсөтмөкмүн. Оо, анда тоону түздөп талаа кыл десе кетменимди көтөрүп алып чуркап жөнөмөкмүн. А бул досум Кудай берген ден соолугунун кадырына жете албай… Жок, менин ичпешим керек. Мага ичүүгө болбойт. Атамдар көрсө эмне дейт? Жок, бул биринчи, анан акыркы ичишим». Минтип ойлогону менен колу өзүнөн-өзү көтөрүлүп барып, стаканды алып жатты…

Адатта «адамдын ойлогон оюн кыстаган турмуш жеңип коёт» дешет. Кезинде бул деле төгүн жеринен чыкпаган болуу керек. Анысы кандай Акундун мындан ары ичпейм деген оюн деле ошо турмуш деген нерсе жеңип кетип жатты. Баягы Шамилдин «эркиндигин» куттуктаган күндөн тарта вино деген жаңы «дос» тапкандай болду. Ал «досу» көкүрөгүндөгү катмарланган датын жууп, арманын жеңилдетип кайдадыр бир санаасы жок, ыйы жок каалгыган дүйнөгө алып жөнөйт. Убактылуу, көз ирмем болсо да ошо дүйнөдө болгусу, баардык нерсени унутуп койгусу келет. Бул баягы чөгүп бараткан саздан да сууруп чыгарып койгон. Эми ал коркунучтуу эмес. Ага жакын келатканын сезер замат «досу» жардамга келет. Мындай ишеничтүү «дос» тапканына, аны менен «тааныштырган» Шамил досуна ыраазы. Эми ал дагы тез-тез каттачу болгон. Бүгүн да келди.
– Кандай Акун?
– А Шаке, кел. Жакшы, кайдан?
– Бу таңырайган иттики, мурундун жытчылдыгы өзүнчө бир балээ турбайбы. Көчөдөн өтүп баратсам сенин алган пенсияң жыттанып атпайбы, кара басып. Анан кыя өтө албай эле кайрылып калдым. – Ал өзүнүн сөз тапкычтыгына маашырлангандай каткырып күлүп калды. Аны Акун да коштоду.
– Анда мурдуң машкеникиндей эле экен. Туура жыт алган экен. Эми атка жеңил, тайга чак өзүң эмессиңби, барчу жериңе декилдеп жетип барып келе кал. Же өзүм чуркаймбы? – Акун туруп жөнөчүдөй обдулуп койду.
– Буйруса андан да тажап туруучу күн келер, досум. Кудай ошондой күнгө тез жеткиришин тилейли. А бүгүнчө өзүм эле декилдейин. – Ал Акун сунган акчаны шып ала чыгып жөнөдү.
– Акун, ак ит кайсы, кара ит кайсы баары бир ит эмеспи, туурабы. Иши кылып үрүп берсе болду да. Ошондуктан муну алдым. – Ал стол үстүнө бир бөтөлкө аракты койду. – Винону аялдар эмес кыздар ичип жатышпайбы. Эми сенин «стажың» деле жетип калды, андыктан вино ичкениң уят. Кел, акка өтүшүң кут болсун. – Шамил аз бөксө арак куюлган стаканды ага сунду. Акун бир аз кыйылып, батына албай турду да, чымыркана түшүп алып жиберди. Тиги ыраазы боло бажаңдады:
– Азаматсың, Акун. Башкысы – чөкпөш керек. Калганы акырындык менен болот. Бул жашоого бир келгенден кийин колдон келсе ичип, жеш керек. Өлгөндөн кийин сага кайдагы арак.
– Бирок адам деген бул дүйнөгө арак ичиш үчүн төрөлбөйт да, Шаке. Кандай дейсиң?
– Туура, сенин эмне айтарыңды билип турам. Сен дайыма башкача ойлоп, башкача сүйлөйсүң. Бирок бир гана оюң менен, бир гана кыялың менен жашай албайсың. Турмуш дегениңдин өз ою, өз жолу бар.
– Мунуңа кошулам. Бирок ошо ой менен кыял адамды жакшылыкка үндөп, чакырып турушу керек го. Ал экөө адамды жеп-ичкендин гана кулуна айландырбашы керек. Болбосо жашоонун кандай кызыкчылыгы бар.
– Эх досум, сен али бала бойдонсуң. Баардыгы сен ойлогондой болсо гана. Сага карап олтуруп кээде жазуучу болбой калганыңа өкүнүп кетем. Бир четинен ошол да жакшы болуптур. Антпегенде Чыңгыз агабыздын ордун талашып шорун курутмаксың. Кел, андан көрө ошо агабыздын сендей атаандаштан куру жалак калганы үчүн алып жиберели. – Шамил стаканды кагыштыра Акунду күтпөстөн жутуп жиберди. – Менде мындай бир ой бар. Бүгүн биздикине баралы. Аяшың үйдө жок. Үйдөн чыкпай бук деле болгондурсуң. Эшикте араба турат.
Анын үйү айылдын көл тараптагы четинде эле. Арыктан нары жагы мелтиреген талаа. Тээ көлгө чейин созулуп жатат. Чалкайып жаткан көлдүн бир үзүмү, андан нары Күңгөй тоолору көрүнөт.
– Үйгө кир Акун. Көптөн бери сага бир сюрприз кылсам деп ойлоп жүрдүм эле. Бүгүн ошонун оңтою келип турат.
– Ал эмне болгон сюрприз экен? – Акун кызыга сурады.
– Ар нерсенин өз учурунда болгону жакшы. Ал бир аз кийинчерек болот. Күтүүгө чыдамдуу бол, досум.
Ортодо койкойгон дагы бир бөтөлкөнүн түбүн агартышты. Арак винодон бир топ күчтүүлүк кылат экен. Же али көнбөгөндүкүбү, Акун кызып калды. Олтурган жеринде кыйшайды. А Шамил болсо шуулдап дале өз калыбында. Эски ичикти анын үстүнө жаап койду.
– Бир аз тук этип, эс алып тур. Ага чейин мен аны-муну дайындай коёюн.
– Макул, – деди Акун уйку-соонун арасында жаткандай. Бир маалда кимдир бирөө ийнинен жулкулдата ойготту. Шамил экен. Көзүн ачса күн батып, күүгүм кирип калыптыр.
– Тур Акун, эс алсынчы деп жайыңа койсом эртеңке чейин кыймылдачудай эмессиң. Маани-жай кандай?
– Жайында. Үйүңдүн бир аз гана термелип турганы болбосо.
– Ой, ал жерге кирип кетсин, аны токтотуш оңой. Анын тормузу бул. – Ал столдогу стаканга дагы арак куюп ага сунду. – Муну шак эттирсең дароо токтойт. – Шамил өзүнө да куюп шыңгытып жиберип тышка чыгып кетти. Акун колундагы стаканды карап туруп, кайра коюп койду. Көңүлү чаппай турду. Башы салмактанып, кандайдыр бир жүк көкүрөгүн кысып атты. Кийинки кездери барган сайын көбүрөөк иче баштаганын тумандаган сезиминде салмактап жатты. Мына, бүгүндөн тарта эми аракка кирди. Мунун аягы, натыйжасы эмне болуп чыгары белгисиз. Албетте, жакшы жагына эмес. Менин ичпешим керек, деди ниетинде. Бирок, маңдайында турган стаканга колу өзүнөн-өзү көтөрүлдү. Ушул учурда Шамил, анын артынан булоолонгон табак көтөргөн бир келин кирди.
– Эми табыңа келипсиң, Акун. Таанышып алгыла.
– Канымгүл, – деди келин Акунга тике карап.
– Акун.
– Бул менин эң жакын досум болот. Философ жигит.
– Кой эми апендинин кызынча мактабай. – Акун бейтааныш келиндин көзүнчө ыңгайсыздана түшүп, күлүп калды.
– Мактаган жерим жок. Ала кушту атынан атаганга не жетсин. Кана эмесе, тамакка карайлы. Тоок болсо да койдой, арык болсо да майда көрүп койгула. Тамактын алдында муну жалдыратпайлы. – Ал үч стаканга жарымынан өткөрө куйду. Анан Акунга карады:
– Акун, ушу кичинекей компаниябыздын алгачкы тосун сен алдырып койсоң, тамакты суутпай жейли.
– Чынында мен мурда-кийин тос айтып көрө элек элем. Жаңылып калсам – ак чөп башта болсун.
– Коркпо, короодо чөптөн көп неме жок. – Шамил каткырып күлүп калды. Аны коштоп Канымгүл да күлдү.
– Турмуштун өзү күтүлбөстүктөрдөн түзүлгөн нерсе окшобойбу. Мындай дегеним – бүгүн Шамилдикине барам, андан Канымгүлдөй татынакай жан менен таанышам деген ой түк жок эле. Муну мен бактылуу күтүлбөстүк деп айтар элем. Башкаларга кандай экенин билбейм, а мага дал ошондой сезилип турат. Эмесе мына ошо бактылуу күтүлбөстүк үчүн. – Ал колундагысын алып жиберди.
– Мына көрдүңбү, философ десем өзүда ишенбейт.
– Жакшы айттыңыз. Мындай тосту уга элек элем, – деди Канымгүл. Ал дагы колундагысын түгөтө алып жиберди.
– Дагы неченин угасың. Бул башталышы. Кана анда, кош буттуу койдун этине карагыла. Канымгүл, кесмең даярбы?
– Очокто бышып атат. – Ал ордунан элпек туруп чыгып кетти. Эшик жабылар менен Шамил Акунга карады. Ал олуттуу боло калды:
– Кандай келин экен, сага жактыбы?
– Түзүк эле көрүнөт.
– Кааласаң – сеники болот. – Негедир ал өзүнө ишенген түрдө үнүн көтөрүңкү чыгарды. Акун бырс күлдү:
– Эмне, мен каалаганда эле чөнтөгүмө түшө калгандай ал бир буюм беле. Өзү биздин айылдыкпы, жөн жайын түшүндүрчү.
– Ашыкпа досум, баардыгы өз жайы менен болот. Учурунда баарын билесиң. Сага жакса – болгону. Калганын мага кой. – Ал көзүн кысып жылмайып койду. Ушул учурда Канымгүл кесме көтөрүп кирди. Экөө унчукпай калышты. Келиндин кыймылынын шайдоот, элпек экендигин байкады Акун. Негедир Шамилдин азыркы бүдөмүктүү сөзү аны чаржайыт ойго салып койду. Алдыртадан көңүл токтото карады. Дурус эле келин көрүнөт. Өң-келбети деле түзүк, сүйкүмдүү  экен. Ал да Акунга байкатпай көз чаптырып өтөт. Тамак менен кошо арак да улам ичилип жакшы ойлор, жакшы тилектер айтылып жатты. Мындай учурда көңүлдө эмне болсо ошону ортого төгүп салыш адат эмеспи. Бирок, негедир Акун өзүнчө кысылып, ачыла албады. Негизи ал кызыганда көп сүйлөбөй, өзүнчө ойго тунуп тунжурап кала турган. Азыр да ошо адаты кармап, анда-санда гана сөзгө кыпчыла калып, болбосо суроого жооп берип олтурду. Бир маалда көздөрү тумандап, шайманы кетип баратканын туйду. Шамилге эшикке чыгып келели дегендей белги берди.
– Менин кетишим керек, – деди ал эшикке чыккан соң.
– Кайда? – Шамил таң кала сурады. Ал мындайды күтпөсө керек.
– Үйгө, – деди Акун эч нерсе болбогондой.
– Жок досум, сюрпризди али ала элексиң. Ага эми жакындап баратабыз. Ансыз кетем деген оюңду башыңдан алыс ыргытып жибер. Баятадан бери мен эмнеге жанымды сабап жатам, ким үчүн?
– Мен үчүн досум, чоң ырахмат.
– Ап-бали, эми түшүндүң. Анда мен айтканга хоп деп койсоң болду. Мен сени жамандыкка түртөйүн деп жатканым жок.
– Хоп. Бирок, мындан ары иче албайм. Сенден суранарым – ич деп кыйнабачы.
– Тартылбай сулуу – өбүлбөйт, кыйналбай арак – ичилбейт. Жүрү, аны бара көрөбүз. Кыйналсаң бир аз эс алып алсаң болот. – Шамил Акунду төркү бөлмөгө жаткырып кайра чыкты. Акундун башы тегеренип, жер көчүп жатты. Дубалдар жалп-жалп эте кулап түшө тургансып сезиле берди. Неге мынча ичтим, мага ичүүгө болбойт, деп жатты ниетинде. Өзү менен өзү алпурушуп жатып уктап кетти. Бир оокумда үстүндөгү жууркан акырын ачылды. Ал ойгонуп кетти. Дале башы айланып жатыптыр. Бөлмөнүн жарыгын өчүрүп коюшуптур. Пардасы чала жабылган терезеден айдын апакай шооласы түшүп турат. Ошол шооладан жаралгандай апакай денелүү бирөө бүгүлө берип, төшөгүнө кирди. Эс-мас болуп жаткан Акун түшү же өңү экенин ажырата албай деңдароо абалда жата берди. Колу жылаңач денеге урунду. Дем алып жаткан адамды сезди. Сыйпалап бараткан колу тирсийген эмчекке тийди. Селт этип алды.
– Бул ким, – деди ал аптыга.
– Досуңдун сюрпризи. – Кулак түбүнөн келиндин наздана шыбыраганы угулду. Анан бери бурулуп, анын башын билеги менен ороп кучактады. Өзүнө каратты. Ал заматта оодарылды. Келиндин жылаңач денесине Айдын сүттөй апакай шооласы төгүлүп турганын көрдү. Акырын эңкейип эрдинен өптү. Анын эрди жумшак, ысык эле. Денесиндеги шоола эми Акунга да төгүлдү. Экөө ошол шоолага чөгүп кетишти… Кандайдыр бир шоораттын дабышынан ойгонуп кетти. Бүт денеси жанчылгандай шалдырап калыптыр. Антсе да бир салмактан арылгандай, көңүлү куунак экен. Үй ичи жарык болуп, таң атып калган. Жалгыз жатыптыр. Түндөгү окуя түшүндө, же өңүндө болгонун адеп ажырата албай саамга деңдароо болуп жатты. Дабыш тышкы бөлмөдөн чыгып жатканын укту. Аял экилене кыңкыстап, кимгедир жалынып-жалбарып жатты. Негедир жүрөгүнө ийне сайылгандай тыз эте түшкөнүн сезди. Күтпөгөн жерден кимдир бирөө башынан ылдый баткак сууну шалп эттире куюп жибергенсиди. «Эң сонун сюрприз» – деп ойлоду үйүнө кетип баратып. Жүрөгү дале ачышып жатты. Кечээки жакшы тилектер, Канымгүл экөөнүн бактысы үчүн көтөрүлүп, ташка тийген тосттор… Мунун баары кимге, эмне үчүн керек эле? Шамилдин бул эмне кылганы? Эмне деп мазактаганы? Адамды ушунчалык деңгээлге түшүрүп тебелеп-тепсөөгө да болобу? Буга анын, келиндин адамдык кудуреттери кантип жетти? Баары бир алар айбан эмес, акыры адам го, аларда да жүрөк, сезим деген нерселер бар эмеспи? Ошолор кантип жарылбай чыдап беришти болду экен? Жок, алар таза жүрөк, таза сезим эмес эле. Анткени андай болгондо эчак жарылып кетишмек. Мындай ыпластык-ка чыдай алышмак эмес. Ошондуктан аларга таарынууга, басынууга болбойт. Ага татыбайт. Жок, бул жол ал үчүн эмес. Ал башка жол табууга тийиш, ошону менен кетүүгө тийиш. Ал ушул ойго бекип, көкүрөгүнө ушул бүтүмдү уютуп баратты…

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Сезимтал болгондон көрө таш боор болгон алда канча жакшы окшобойбу. Неге дегенде ар нерсени жүрөгүнө жакын ала берип, санаага төө басты болуп саргайып кетесиң. Акун баягы Шамилдин кылыгын көпкө чейин унута албай, ичтен кемирилип, ичтен эзилип жүрдү. Ал өзүнчө бир көөдөнүндөгү сүлүк курт болду. Анын чоо жайын кийин билип жүрөт. Аны атайылап деле териштирген эмес. Шамилдин жолдошторунун бири айтып берип айтпайбы. Ошол окуянын шыбышын ал кайдан билип алганын ким билсин. Көрсө Шамил ал келин менен мурда эле жүрчү экен. Анан боюна болуп калган имиш. А тигинин аялы бар. Эмне кылыш керек? Алдырып салуу. Буга Канымгүл көнбөйт. Эне болгум келет деген ойдон ажырабай коёт. Ошондо Шамил «гениальный план» иштеп чыгат. Аны Акунга убактылуу болсо да баш коштуруп туруу. А Акун ага кудай деп макул болот. Төрөгөндөн кийин баласын көтөрүп алып баса бербей жаны жокпу. Суу жукпас жигит Канымгүлдү да ушуга көндүрөт. Ал деле айласыз макул болгондур. Чынында Акундун үйлөнүүгө ниети чаппаганы менен мындан баш тартмак эмес. Анткени анын турмушунда мындай ыңгайлуу учур башка кабылбай калышы толук мүмкүн эмеспи. Ким эле өзүнүн кырчындай жаштыгын майып жигитке сарп кылып жашагысы келсин. А бул жерде Канымгүл өз ыктыяры менен анын төшөгүнө келип кирип жатат. Эч нерсеге карабай туруп бирге жашаарын, анын ысык-суугуна чыдай аларын өз оозу менен айтты го. Бирок, Акун үчүн бир көргөн келиндин мындай бүтүмгө келген себеби, жагдай-жүйөөсү бүдөмүк болуп турду. Чынында бу жагы ал үчүн анча маанилүү эмес болучу. Негизгиси келин анын колунда эле. Андыктан аны колдон чыгарып жибербес керек эле. Балким жашап кетишет беле, анын турмушу аз да болсо алга жылат беле, жүгү жеңилдейт беле. Ооба, анда Акун бир тобокел кылат болучу. Эч нерсе билбегенден кийин бирөөнүн ыплас «жүгүн» өз мойнуна кош көздүү куржундай арта салып алып жүрө бермек. Эгерде ошо таңда эрте ойгонуп кетпегенинде…Кудай жалгап ойгонуп кеткени ажеп болуптур. Муну кийин, үйлөнүп алган соң билгенде эмне болуп, кандай абалда калат эле. Эх адамдар! Акундун муштуму түйүлүп, көөдөнүнө ызанын, алсыздыктын толкуну толуп чыкты. Анан ал көз жаш болуп сыртка агылды…
Дарбаза ачылып, короого арабанын кыйчылдап киргени угулду. Акун шашыла көзүн сүрттү. Ким болсо да ыйлаганын көрсөткүсүкелбеди. Үстөлүнө келип, жабык турган китепти жарымынан ачып, олтуруп калды. Үйгө атасы кирди.
– Салом алейким, – Акун атасына көңүлдүү көрүнүүгө аракеттенди.
– Алеким салам, уулум.
– Кандай турасыңар, ата. Мал-жан аманбы?
– Кудайга шүгүр. Баары жакшы. Өзүң кандайсың?
– Жакшы, ата. Мурдагы эле жайыттасыңарбы?
– Жок. Кечээ күнү Кара-Бакка көчүп бардык. Жакшы жер. Бактары жыш. Китептериңди алып алып, он чакты күн жүрүп кел. Складдан бир койдун башын чаптырып алдым. Ысык сорпо ичип, эт-аш жесең денеңе кубат кирет. Сени ала кетейин деп кайрылдым. Баса, көзүң эмне мынча кызарып калган? Эмне, ыйладыңбы? – Асанкулдун үнү кардыга түштү.
– Жок, ата. Көп окугандыкы го. – Акун айыптуудай жер карады. Атасынын тез эле кетип калышын каалады. Сөздү башка жакка бурду:
– Анда Кара-Бакка качан жөнөйбүз, ата?
– Сен даяр болсоң жөнөй беребиз, уулум.
– Даяр элемин. Кеттик анда. – Акун ордунан шаша туруп, тышты көздөй жөнөдү. Ачылган китеп ошол бойдон калды.

Кара-Бак чынында эле жакшы жер экен. Дүпүйгөн калың бак. Аны тегерете кылым карыткан кучак жеткис теректер курчаган. Ичинде кайың, мажүрүм талдар да бар экен. Бир нече жаңгак дарагы дүпүйүп, башкалардан алда канча бараандуу, сөөлөт күткөндөй көрүнүшөт. Андан тышкары алма, өрүк, көчөттөрү жыш отургузулган экен. Буларды эмне үчүн аралаш тигип коюшканын Акун түшүнө алган жок. Көп жылдар мурда түптөлсө керек. Ичине кирип олтурган адам кадимкидей сергилең тартып, эс ала түшөт. Сызгырылткан күн нуру бул жерде өз бийлигин жүргүзө албай калат. Анда-мында мал аралап кетсе да бак ичиндеги чөп жапырылбай, бурала өсүп, килемдей жайкалат. Таңдан кечке түркүн куштардын кужулдагандары басылбайт. Аларга кулак төшөп, бак четинде шылдырап аккан суунун жээгинде олтуруу Акун үчүн өзүнчө бир ырахат. Күнү бою бакты байырлап, түзөң жерлеринде өйдө-төмөн басат. Көбүрөөк басса эле көнгүдөй экен. Мурда жыгылып кетүүдөн коркуп эле, чүнчүй берчү көрүнөт.
Түшкү чай ичилип бүткөн соң баардыгы тышка жөнөштү. Эшиктин алдына жетип калган Акунга иниси кайрылды:
– Аба, ат минип алып, ары-бери бастырып келбейсизби? – Мындай суроону күтпөгөн Акун эмне дээрин билбей калды. Биресе тамашалап атат го деген ойго кетти. Жок, андай көрүнбөйт.
– Мине албайм го, – деди батынбагандай үнү менен. Чынында эле ал ушул кезге чейин ат минип көрө элек болучу. Мине алам деп да ойлогон эмес. Эми инисинин бу күтүлбөгөн сунушу кызыктай көрүндү.
– Балким, аракет кылып көрөөрсүз. Ат менен бастырып жүрсөңүз жакшы эмеспи. Көңүлүңүз да ачылат.
– Мине алган болсом кана. Жакшы болбойт беле. А жыгылып калсамчы?
– Жер көтөрөт да. – Иниси күлүп калды. Ал тору аттын басмайылын чыңдап тартып, эшиктин алдындагы тепкичке жетелеп келди. Аттын башын өзүнөн кичүү инисине карматып, өзү Акундун жанына барды.
– Келиңиз аба, качанка чейин корко бересиз. Аттан жыгылбаган кыргыз – кыргыз болчубу.
– Ал Акунду так көтөрүп ээрге отургузду. Анан буттарын акырын тартып, ыңгайлаштырды. Үзөңгүгө жетпейт экен. Антсе деле ээрге тыкан олтургансыды. Акун аскага чыга калгандай болду. Башы айлана ээрдин кашын кармады. Ал атка минди! Бул да ал үчүн бир жеңиш эле. Ал көөдөнүнө кубаныч толтурду. Баягы чөгүп бараткан саздан сууруп чыгарып, көздөн учкан жолдун нугуна салып койгонсуду. Ага алып баруучу мүмкүнчүлүктүн ачкычы эми колунда эле.
– Бүгүн тору атты минип алып, Өмүр экөөң кой жайып келгиле. – Араба кошуп жаткан атасы Акунга карады.
– Макул, ата. – Атасынан ушул кезге чейин бир да жолу тапшырма алып көрбөгөн ал кубанып да, толкундап да кетти. Энеси арабанын үстүндөгү чөптү тегиздеп жайып, ага алтыгат салып жаткан. Ал Акунга аягандай көз чаптырды:
– Кыйналып калбас бекенсиң?
– Жок эне, кабатыр болбоңуз. Ат үстүндө жүрүп эмнеге кыйналмак элем.
– Кыйналбайт. Өмүр эле кайтарат. Ага караан болуп жанында жүрсөң эле болду. Күздүккө киргизип жибербегиле. Алысыраак эле жайгыла.
– Макул. Камсанабай эле коюңуз, ата. – Акун токтоо, ишенимдүү сүйлөөгө аракеттенди. Чынында ал атасы өзүнө ишенип, бир жакка жумшайт деп ойлогон эмес. Күткөн да эмес. Көрсө анын деле колунан бир нерсе келет экен да. Демек, али тирүү жан турбайбы. Бул ой ого бетер делөөрүтүп, шаштырып жатты.
– Ат токулду беле, – деп сурап жибергенин да байкабай калды.
– Баертең эле токуп койгом. Басмайылы бек. Тору аттын сырын билип калбадыңбы. Чорт кыялы жок, жоош ат. Антсе да ооздугун чыгартпай эле кой.
Күн дал төбөдөн тийип, сызгырылтат. Элп эткен жел жүрбөй, аба үп тартат. Жеңил кийингенге карабай бүт дене ысып, чекеден тер куюлат. Койлор жакшы оттобой көлөкө талашып, бирине бири башын катат. Кайдандыр чегирткелер чырылдап жандары тынбайт.
– Өмүш, канстириңде жарма калдыбы? – Акун атын тушап коюп, тигиндейрээк олтурган инисине бастырып барды. – Ысыктан кан катып кетмей болду окшойт.
– Түгөнсө керек эле. Карап көрөйүнчү. – Ал канжыгага байланган ак канстирди чечти. Чайкап көрүп:
– Жок калыптыр, аба. Үйгө барып алып келейин.
– Эч нерсе эмес. Убара болбой эле кой.
– Кечке чейин көп бар эмеспи, аба. Үй деле анча алыс эмес. Тез эле келем. Же сиз кете бербейсизби, өзүм деле жетишем.
– Анда аттан кантип түшөм. Үйдө киши жок эмеспи. – Анын кеткиси келбей турду. – Үйгө барганда эмне кылат элем. Барсаң барып кел. Кечикпе.
Шылдырата ооздугун чайнаган тору ат чөп чалымыш болот. Коно калган көгөндөрдү куйругу менен чапкылай учрат. Сары ит анын көлөкөсүнө корголойт. Ат жылып кетсе ал да жылып барып жатат. Жайылган койлорго көз жүгүртүп, ээрдин кашына өбөктөп олтурду. Күздүккө чейин бир кыйла алыс. Ошентсе да ошол тарапка баштанган тигил четтеги койлорду кайрып койду. Күндүн ысыктыгына, мончоктоп тердегенине кайыл. Көңүлүнө канат бүткөндөй оболойт. Бир кубанычтын толкуну көөдөнүнө толуп ташат. Көптөн бери мындай кушубак абалга туш боло элек эле. Өмүрүнө ушундай күндүн келээринен үмүтү алда качан үзүлүп калган. Көрсө жаңылыптыр. Мына, ошол күн. Аны тартуулаган атасына ыраазы. Ананчы. Ал өзү ойлогондой таптакыр эле керексиз, артык баш жаралган жан эмес экен. Керек учурда ал деле эске алынып, бир нерсеге огожо боло алат турбайбы. Ага деле ишенүүгө болот экен. Эртелеп эле «сазга» чөгүп, жеңилүүгө баш коюп калыптыр да. Эх, Акун, ушунчалык эркиң бош жан белең? Сен али баса турган өмүр жолуңдун ондон бирин да баса элек эмессиңби. Бат эле мокоп каласыңбы? Туңгуюк абалдан чыгуунун жолдору аз эмес. А сен аны жакшылап издебептирсиң да. Карабайсыңбы, ал жаныңда эле турбайбы. Эми ушул жолго түшүп алып, алгалай берсең болот. Эмесе сапарың байсалдуу болсун. Сезимине кимдир бирөө ушундай ойду шыбырап жаткансыды.

Күн кыңайып баратты. Баятадан ылаалап, бирине бири баш катып солуктаган койлор кыймылга келе баштады. От издеп, өйдө-төмөн чубагандары арбыды. Өмүр дале көрүнбөйт. Үй кыйла алыс, төрт-беш чакырымга чукул. Талаа ээн. Көлгө кетчү чоң жолдон анда-мында бир машина же араба өтөт. Ылдый жакта баш алып калган буудай талаасы көл бетиндей көйкөлөт. Чачыраган койдун чети ошо тарапка баштанып калган экен. Акун ылдамдай бастырып, алдынан утурлады. Кайра кайрып айдап, аркасына көз чаптырды. Эми тиги тарабы жөнөп калыптыр. Ал жагын да кайрыды. Жок. Болчудай эмес. Улам барган сайын жакындай берди. Же аты ылдамыраак баспайт. Колуна камчы, же бир чыбык албаптыр. Теминип, камчыланбагандан кийин тору ат илээлеп, өз басыгынан жангысы келбейт. Муну түшүнгөндөй койлор да туш келди чачырап, көпчүлүгү буудай тарапка беттеди. Атты канчалык чү-чүлөп, тизгин какканы менен жетчүдөй эмес. Чабууга чукулдап калган эгинди каптап кетсе… Муну ойлогондо Акундун үрөйү учуп, денеси дүр этти. Үй тарапты карады. Жан көрүнбөйт. Тээтиги Терең-Коо жакта эрбеңдеген бир караан жүргөнсүйт. Сугатчы болсо керек. Андан жардам күтүп бекер. Мында жетип келгенче бир сааттан ашык убакыт өтөт. Анын үстүнө эгин аралап кеткен койлорду кайдан көрмөк эле.
Айласы кетти. Эми эле куш конгон көңүлүнө коркунучтун, кооптонуунун муздак шамалы аркырап кирди. Минип жүргөн атын кадыресе бастыра албаганына кыжыры келди. Чыбык сындырып алганга чукул арада бак-дарак да көзгө илинбейт. Болгон күчүн тизгинге чыгарып, жулкулдатып, бастырымыш болот. Кайда-аан. Тосмону жырган сел токточубу. Алдынан кайрыган жан болбогон соң шуулдаган бойдон жөнөштү. Алды жайыла баштады. Ушул учурда кырман жактан чаап келе жаткан атчандын карааны көрүндү. Алыстан эле башындагы калпагын булгалап, бир нерселерди кыйкырып келатты. Үнү угулбаганы менен эмне деп жатканын түшүнүп турду Акун. Бирок, кылаар аргасы канча. Илээлеген ат менен тосумуш болот. Атынын оозунан көбүк чачырата чаап жеткен киши:
– Ой, энеңди… эмне кыбырайсың? Же эгин сенин өз жайытыңбы? – Ал күү менен келип, ай-буйга келбей камчысын шилтеп калды. Акундун жонуна чып эте жабыша түштү. Катуу келген ат Акундун атын жөөлөп өттү. Арткы буттары бүгүлө, очорула калды. Акун ээрге кармана албай жерге күп этти. Катуу тийген оң ийни зыркырап кетти. Көзүнөн от чагылды. Өтө чапкан тигил киши атынын оозун тартып, кайра имерилди. Сурданган боюнча жерде жаткан Акундун жанына келип, аттан ыргып түштү. Колундагы камчысын дагы эки сапар шилтеп калды. Эки колу менен башын калкалап калууга үлгүрдү. Камчы артыла чабылды. Көзүнөн от чачырады.
– Эй, эмне жатасың оонап? Кайра мени коркуткуң келеби, энеңди гана… – Ал камчысын дагы көтөрдү. Негедир башын калкалаган колдорун тартып алып тигиге тике карады:
– Тура алгыдай болсом жатмак белем. – Ал чекесинен сызылып жаткан канды алаканы менен сүрттү. Көтөрүлгөн камчысын эми шилтейин деп калган кишинин колу төмөн шалдайды.
– Ой, сен Асанкул абанын баласысыңбы? – Акун ооба дегендей башын ийкеди. Борпоң чаңга жыгылгандыктан бүт кийми чаңга, топуракка булганып, бозала болуп олтурду. Алдында жини кагыла түшүп, эмне кылаарын билбей алдастап калган кишини эми тааныды. Ал – корукчу Жээнбай экен. Ал колундагы камчыны күчүнүн бардыгынча тигиндей ыргытып жиберди…

…Бүттү. Баягы сазга кайрадан чөгө баштады. Баары бүттү. Тырмактай керекке да жарай албастыгы анык экен да. Жээнбайдын камчысы бир нече айдан бери тынбай, кайталанып чабыла бергенсиди. Эми ал денесине эмес, дал жүрөгүнө чагылгандай тийип жаткандай. Жок, ага таарынып, аны жектеген жок. Анын милдети элдин кенчин сактоо. Анын үстүнө ал адеп Акунду тааныган жок. Айып өзүндө эле. Өзүнүн алсыздыгында, мажүрөөлүгүндө, жашоого жөндөмсүз болуп жаралгандыгында эле. Жашоого жөндөмсүздүк… Акун бир нерседен чочуп кеткендей дирт эте түшкөнүн сезди. Мына, тапты! Качантан бери думуктуруп, улам тереңдеп чөгөрүп бараткан саздан суурулуп чыгуунун жолу! Тапты! Мындан башкасы жок. Болушу да мүмкүн эмес. Бирден бир туура жол ушул. Бүттү. Ал жеңилдене көкүрөгүн кере үшкүрдү. Бул көзгө сайса көрүнгүс караңгы, жыш өскөн чытырман токойдо көптөн бери адашып, анан капысынан жарык төгүлгөн даңгыр жолго чыга түшкөн адамдын үшкүрүгү эле. Ал өзү тапкан жолдун кадиксиз тууралыгына көзү жетип, ошого абдан ишенип алды. Андыктан мындан башка эч нерсени ойлоп, баш катырып олтургусу келбеди. Ата-энесинин, бир туугандарынын көлдөгөн көз жаштары, тарткан күйүттөрү жөнүндө ойлогусу келген жок.

А чынында булар азыр эсине келбеди. Болгон дити эми эле таап алган ойго байланып калган. Аны тезинен, азыр жасоо керек. Антпегенде бирөө келип калышы мүмкүн, анда болбой калат. А кечиктирүүгө болбойт. Убакыт жок. Тез аракеттенүү керек. Талыган белин жаза бир чиренип алып, ордунан турду. Кыймылдоо, умтулуу керек. Өзүн-өзү ашыктырып жатты. Кайдадыр алыска, өзү эңсеп, күтүп жүргөн алыстыкка алып бара турган поезд жөнөп кетүүчүдөй, андан кечигип калучудай делөөрүп жатты. Кимдир бирөө демиктирип: «Бол, бол! Убакытты өткөрүп жиберсең шоруң куруйт», деп жаткандай. Эми ошол жаңы табылган оюн эмнеден, кандайча баштоо керек? Аны жүзөгө кантип ашыруу керек?

Өзү чыга албаган бийик тепкичтей сезилген ушул суроонун алдында кыйла турду. Үй ичине бир сыдыра көз чаптырды. Ыңгайлуу эч нерсе көзүнө урунбады. Жылан сыйпап кеткендей. Сарайга чыксабы?… Жок. Анын шырыктары бир топ бийик, жете албайт. Башка арга табуу зарыл. Не болсо дагы ушу мүдөөгө жетиш керек. Башка эч нерсенин кереги жок. Анткени ушул гана аны баарынан арылтат. Баарынан куткарат. Бу куткарууга алып бара турган жалгыз жол ушул. Ага өткөрүүчү агымы өктөм дарыядагы көпүрө кыйрап турду. Бирок, өтүү керек. Туш тарапка кайрадан көз чаптырды. Эч нерсе жок. Бир маалда дубал бооруна кадалган электр точкасына көзү урунду. Тапты! Денеси чымырай түшкөнүн сезди. Жок корккондуктан эмес. Адатта өлүмдөн коркпой турган пенде баласы болбойт дешет. Мунун деле бир чындыгы бардыр. Ким билет. Бирок, азыр, ушул көз ирмемде Акун өлүм жөнүндө ойлогон жок. Ага чамасы да жок эле. Болгону ашыгып жатты. Азыр өзүн соруп бараткан саздан шарт суурулуп чыкчудай, же болбосо ушу дүйнөдөн шарт секирип башка бир ажайып дүйнөгө өтүп кетчүдөй сезилди. Анда азап, арман, өксүк, жалгыздык, кош балдак, токтоп калган мезгил, ый, камала турган төрт дубал жок болучу. Ага дал ушундай сезилип турду. Ошо дүйнөгө өткөрүүчү көпүрө – мына ушул точка болучу. Мурда көп байкабаган, элес албаган алакандай нерсе. Эми алда немедей, кол тийгис ыйыктай көрүнүп кетти. Өрөпкүткөн сезими ошого умтултту.
Жашаш үчүн канча тоскоолдуктар кез болсо, андан кетиш үчүн деле андан кем эмес тоскоолдуктар кездешет турбайбы, түгөттүкү. Үйдү үч көтөрө издеп, болгону бир карышка жетпеген зым таппады. Эми эмне кылуу керек? Керемет дүйнөгө өтө албай калабы? Жок, андай болууга мүмкүн эмес. Аны күтүп жатат. Кетүү керек тезинен. Дагы тапты. Зым болбосо мык деле жарайт. Эми ал точканын көзөнөгүнө бата турган мык издеп кирди. Дубалдын бооруна кагылган бирөөнү тапты. Чап жабышты. Бирок, суурулбады, бекем кагылыптыр. Тырмышып атып, тырмагын омкоруп алды. Эми ал жаалданып издеп кирди. Ыкчам бурула берип, жыгылып түштү. Кайра турууга аракет кылбады. Көчүгү менен жыла баштады. Бул басып жүргөнгө караганда ага жеңил, ылдамдай туюлду. Баары бир буттарын колдойткон протездер сундуйуп, тоскоолдук кылып жатты. Бирок, ага караган жок. Чекесиндеги жылжыган терди жеңинин учу менен сүрүп коюп, үй ичинде өйдө-төмөн жылып жүрө берди. Нан, идиш сала турган шкафка жетип, суурумасын ачты, анда мык атту жок эле. Кашыктардын арасынан атасынын ичке, учтуу шибегесин көрдү. Кымбат буюм тапкандай кубанып кетти. Дагы бирөө керек. Айланасын дагы сыдыра карады. Эч нерсе жок. Капысынан бая эртең менен карындашынын от жакканы эсине түштү. Ал көтөрүп келген отундарда оркойгон мыктар жүргөн.
Бардык күчү менен мешти көздөй жылып жөнөдү. Жүрөгү лакылдап чыкты. Үлгүрүү керек. Кечигип калууга болбойт. Өзүн-өзү шаштырып баратты. А сезиминде чымын-куюн болуп тызылдап бараткан. Бул учурда ага шамал да, куюн да караандабайт эле. Мешке жетип шарт ачты. Чын эле, али муздай элек күлдүн арасында катмарлана күйүп калган мыктар бар экен. Күлдү колу менен аралаштырып жатып, бир чоң мыкты алып чыкты. Бир шибеге, бир мык. Ушулар жетет. Ал эми точканы көздөй жөнөдү. Колундагыларды жоготуп албайын деген ниетте бекем мыкчып алды.
Баратып жүк жыйылган тактанын алдында чалкасынан жаткан үтүккө көзү жабыша калды. Жана эмне үчүн байкабаганына таң кала түштү. Тык токтоду. Колундагыларды ыргытып жиберип, аны алды. Шнурун жулуп алды. Кабыкчасын тиштеп сыйрыды. Эки учун эки колуна байлады. Бул мык менен шибегеге караганда ыңгайлуу эле. Эмнегедир көңүлү тынып, жайлана түштү. Көл-шал тердеп, точканын алдына жетти. Поезд кетпептир. Ордунда экен. Үлгүрүп келиптир. Мына, азыр түшөт. Анан жүрүп кетет. Аны ал бир ажайып дүйнөгө жеткирет. Азыр…

Олтурган боюнча колун сунду. Заматта шаабайы сууп, шалдайып олтуруп калды. Көрсө колу жетпейт экен. Туруу керек. Кайда-аан. Бул болбогон нерсе. Бирөөнүн жардамысыз тура албайт. Ушинтип ара жолдо калабы? Поезд жүрүп кетсечи? Жок. Андай болууга тийиш эмес. Ал мештин нары жагында турган жыгач отургучту көрдү. Аны алып келди. Бирок, ага олтуруш кыйын болду. Аркасына коюп алып, көчүгүн көтөрүп олтура албай жатты. Буттары cундуйуп күч бербей сүйрөлөт. Тер куюлткан аракетинен эч нерсе чыкпады. Отургучка олтура албай койду. Өзүнүн ушунчалык алсыз, ушунчалык мажүрөө экендигине кыжыры келди. Анан ошонусуна ардангандай буркурап ыйлап жиберди.
Жанатан берки аракетинин бардыгы түккө арзыбай кала турган болду. Ушуга күйүп, ушуга өкүнүп жатты. Мончоктогон көз жашы бетинен төмөн карай кубалашат. Колундагы шнурду чечип, ыргытып жибергиси келди. Чечип баратып кайра токтоду. Бутундагы аппараттын бүгүлүүчү тетигин бери тартып, эки тизесин колу менен бүктү. Дубалга сүйөнүп, тизелеп турду. Мындай абалда боло алаарын билген эмес. Бирок, тизелери лукулдап ооруп чыкты. Бели кожоюп түзөлбөй атты. Колдору да карышып калды. Ага караганга азыр чамасы, убактысы жок эле. Отургучка олтурууга ушунчалык өжөрлүк, туруктуулук менен көшөрүп жатты. Анткени ушу жөнөкөй тактайдан сүрүп жасалган отургучка көчүгүн коюп олтурса эле көксөгөн мүдөөсүнө жетмек. Ошондо баардыгы артта калмак. Өзүн миң алектен өткөрүп, өксүтүп келаткан тагдыры да. Демек, ал Акун аттуу жигиттен биротоло жеңилип, шү-мүрөйүп олтуруп калмак. Ооба, аны ушинтип жеңмек. Сөзсүз жеңүүгө тийиш. Ушул ой аны кайраттандырып, чыйралтып жиберди. Эрдин каната тиштеди. Башы менен дубалга сүйөнө, бардык салмагын эки колуна оодара, көчүгүн отургучка койду. Мына, олтурду! Демек, ал анчалык деле алсыз эмес экен. Өзү ойлогондой өтө эле мажүрөө эмес турбайбы.
Көңүл асманындагы удургуган кара булуттар шамал куугандай тарап, заматта шаңкайып ачыла түштү. Анткен менен алдан тайып, ырп этээрге алы калбай калган. Башын муздак дубалга жөлөп, бир саамга тыныгып олтурду. Точка жакын. Колун сунуп койсо жетет. Көз ирмемден кийин баардыгы бүтөт. Же башталабы?.. Жок, азыр ар кайсыны бир ойлоп олтурчу убак эмес. Кечигүүгө болбойт. Акун колуна байланган шнурдун берки жагын точкага сайып жиберди. Арадан секунддар шуулдап өтүп жатты. Үй ичи болуп көрбөгөндөй жымжырттыкка тунуп турду. Бүт дүйнө кандайдыр бир тири укмуш окуя болоорун билип, ошону күтүп жаткан сыяктуу сезилди Акунга. Ал точкага сайылган шнурдан көзүн албай момуядай катып олтурду. Кулагына кандайдыр бир ичке, анан ачуу чыңырык жаңырып атты. Убакыт болсо зымырап өтүүдө. Бир нече секунд, же жарым саат өткөндүр. Же токтоп калды бекен? Ал дале күтүп олтурганын эми сезди. Эч нерсе түшүнбөй калды.

Бир маалда «Тарт!» деген кескин үн үй ичиндеги уюган тынчтыкты быркыратып жибергенсиди. Ал селт эте чочуп, өзүнө мүнөздүү болбогон чапчаңдык менен шнурду жулуп алды. Муун-жүүнү заматта калтырап кетти. Колдоруна байланган шнурду чечпей эле жулуп-жулуп алып, шкафтын алдына ыргытты. Айланасына алаңдай көз чаптырды.Үй ичинде жан жок болучу. Бул өзү ал үчүн табышмактуу, ал тургай коркунучтуу кубулуш болуп көрүндү. Чекесинен чыпылдап муздак тер чыкты. Көз алдынан жүрөк үшүн алган бир элес өтүп кеткенсиди. Эсине эми келди. Электр жарыгы өчүп калганын эми эстеди. Демейде дем алыш күндөрү өчүрүп салыша турган. А бүгүн дем алыш болучу. Буга кубанаарын, же өкүнөөрүн биле албай, тунжурап олтурду…

Өлүм! Сен өмүрдөн артыксыңбы? Андай болсо эмнең менен? Же сенде эч кандай көйгөй, арман, өксүк, оору, жалгыздык жокпу? Көртирликтин абыгерчилигинен сырткарысыңбы? Сен баардык нерсенин акыры эмессиңби. Баардык нерсенин биротоло бүтүшү эмессиңби. Сен болгону жок нер- сенин дүйнөсүсүң да. Анда эмне үчүн сага умтулушат? Сага качышат? Демек, сага жашынып, сенден жылуулук издөө… Анын көзүнөн жаш мончоктоду. Бир маалда мөлтүрөгөн тамчылардын арасынан бир элес көрүндү. Ал бет маңдайындагы тушкийиздин жогору жагында турду. Ал – Анаранын күңүрттөнгөн элеси болучу. Ал тээ алыста тургандай көрүндү. Акунду муңайым карап турду. Анын да көзүндө жаш бар эле. Бир нерселерди сүйлөп жатты. Оозу тынымсыз кыбырап атканы менен үнү чыкпады. Бир да сөзү жетпеди. Үй ичинде мурдагыдай эле жымжырттык уюп турду. Бирок, анын үнү кулагына эмес, дал сезимине орноп жатты.
«Эх, Акун! Сен ушунчалык алсыз белең? Болгон кудуретиң ушулбу? Тагдырга моюн сунуп, биротоло жеңилип берейин дедиңби? Мындан башка жол, мындан башка арга таппай калдыңбы? Демек, мени сүйгөнүң жалган экен да. Мен сени ушундай деп ойлогон эмесмин. Эрктүү, кайраттуу жигит деп жүрбөймүнбү. Биздин баягы ооруканадагы учурду кайрадан элестетип көрчү. Ошондогу курчтугуң кайда? Ошондогу эркиң кайда? Эх, Акун… Мени унутканың аз келгенсип, эми тапканың ушулбу? Жашоого келгендеги максатың, мүдөөң ушул элеби? Бул аздык кылып жүрбөсүн. Кандай дейсиң. Өмүрдү бир жоготсоң таппайсың. Ал өлүмдү көздөй качып берүү үчүн берилген эмес. Бул алсыздардын тандап алган жалгыз жолу. Мен сени Биллден да күчтүү жигит деп жүрсө… Же эмне, чындыгында эле сен алсыз жансыңбы?..»
Муңайым элес тушкийиздин нары жагына акырын кирип кеткенсиди. Акун селт этти. Бул суроо сезим түпкүрүндө жаңырды. Ал камчы болуп айдалысына шарт чабылгандай болду. Эмелеки Анаранын элеси эмей эле өзү сыяктанды. Ага өзүнүн алсыздыгын көргөзүп алгандай башы шылкыйды. Бети дуулдап чымырап чыкты. Жаш толгон көздөрү менен элес көрүнгөн жерди карады. Анда эч нерсе жок эле. Негедир чыйрала түштү. Катып койгон «Жашоо кумарын» колуна алып, бооруна бекем кысты…

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Карындашы бүгүн кеч күүгүмдө келди. Эртең менен мектептегилер менен экскурсияга чыгабыз деп, нан-панын камдап, баштыгын төмпөйтө көтөрүп алып жөнөп кеткен. Ошо бошогон баштыгына бир тутам гүл салып алыптыр. Көздүн жоосун алган кыпкызыл гүлдөр экен. Мындайды али көрө элек болучу. Жытынын буркураганын айтпа эми.
– Ой-ий, ушундай да кооз гүл болобу. Муну кайдан те-рип алдың, Чынар? – деп сурады аярлай кармап олтурган Акун.
– Шиш-Коргондун үстүндөгү адырдан, – деди Чынар терип келген гүлдөрү абасына жагып калганына кубанып.
– Ал жерде көп бекен?
– Тим эле жайнайт. Кыздардын баары терип алышты. Ошондо деле чети оюлган жок.
– Сени менен баргандардын баары териштиби? – Ал муну кандайдыр бир ичи ачыша түшкөн сезим менен сурады. Үнү да дирилдеп кетти. Бирок, муну Чынар элес албады.
– Ооба. Адырдын бетин бүт каптаптыр. Тим эле укмуш. – Чынардын көздөрү жайнап кетти. Акун гүлдү мурдуна жакын кармап, кыйлага чейин тунжурап олтурду.
– Өсүп турганында кандай көрүнөт экен, – деп сурады бир маалда.
– Жакшы эле.
Бирок, карындашынын бул жообуна канагаттанбай калды. Ушул гүлдөрдүн өсүп турганын өз көзү менен көргүсү келди. Түшүнө да кирди. Кызгалдак жайнаган адырдын этегинде туруптур. Тээ жогорураак жакта башка гүлдөргө окшобогон бийик, чоң, көз жоосун алган өзгөчө бир гүл өсүп туруптур. Акун аны карап олтурду. Бир маалда ошол гүл ордунан козголуп кетти. Ал бери жылып Акунду көздөй келатты. Жок. Ал гүл эмес экен. Гүл аралаган Анара экен. Бул түш жүрөгүндөгү каалоосун ого бетер күчөттү. Эртеси кошунасынын Кулубек деген баласын акмалады. Ал колхоздун машинасын айдай турган. Дарбазасынан чыга бергенде кыйкырды:
– Кулубек, кайрыла кетчи.
– Салом алейкум, Акун аба.
– Алейкима салам. Иштер кандай, Кулу?
– Кудайга шүгүр, аба. Чакырып калыпсыз. – Ал Акунга суроолуу карап калды. Ал сөздү эмнеден баштасам экен дегендей кыйылып турду. Анын батына албай атканын Кулубек сезди. Негизи ал кичипейил, жакшы бала эле.
– Айта бериңиз, аба. Колдон келчү  иш болсо жасап берем.
– Күлкүң келбесе эле болду. – Акун өзүнчө жылмайып алды. – Убактың болуп калса Шиш-Коргонго барып келбейлиби?
Кулубек аны таң кала карап калды.
– Жайынча элеби?
– Адырда өскөн гүлдөрдү көргүм келет. – Ал Кулубекке негедир муңайым карады. Шылдың кылып күлүп жибербесе экен дегендей ой көкүрөгүнө тык этти. Бирок, тиги анткен жок. Тамашасыбы, же чыныбы дегендей карап турду. Анан:
– Макул, түштөн кийин барып келели, – деди. Күткөндө убакыттын өтмөгү азап эмеспи. Бүткүл дити дүр эткен машинанын үнүндө болуп, улам эшикке чыгат. Жол карайт. Анда баскан турганы кыйла тыңып калган. Кол менен жүрө турган үч дөңгөлөктүү коляска да беришкен. Аны менен айылдын өзү каалаган жерине кете берүүчү. Бирок аны менен Шиш-Коргондун үстүндөгү адырга чейин жетүү мүмкүн эмес эле. Кыйла алыс, анын үстүнө жолу таш, өр болучу. Болбосо кете бермек.
Өрөпкүгөн демине суу сепкендей кылып, ал күнү Кулубек келбеди. Эртеси керээлден кечке зарыга күттү. Жок. Эми аны күткөндөн майнап чыкпасын билди. Балким бошобой, же анын өтүнүчүнө анча маани бербегендир. Андыктан эсинен чыгарып жибергендир. Кайрадан суранып олтургусу келбеди. Бирок, бажырайып жайнаган кыпкызыл гүлдөр көз алдынан кетпей, көңүлүн дегдетип туруп алды. Биресе Анара ошол жакта жүргөндөй сезимден алыстай албады. Биресе убакытты өткөрүп жиберсе гүлдөр солуп калчудай, аны биротоло көрө албай калчудай кыжаалат боло берди. Кулубектен үмүтү үзүлгөн соң өзүнчө бүтүмгө келди.

Бул күнү кечке коляскасынын жанынан чыкпады. Баардык тетиктерин майлап, бошогон бурамаларын бекитти. Айрым бурамасын алмаштырды. Дөңгөлөктөрүн чытырата үйлөттү. Себеби жели толук болсо жеңил кете турган. Ошентип, «тулпары» алыскы сапарга даяр болду. Эртеси күндүн алгачкы нурларын саамайына төгүлтүп, жолго чыкты. Кудай жалгап бул күнү асман тазалап койгон айнектей шаңкайып, жаздын күнү мээримин төгүп турду. Жолдун айылдан чыга беришиндеги дөңсөөсүнөн кыйналбай эле чыгып кетти. Андан ары талаа. Анын бетинен буу көтөрүлөт. Кыш бою кар жаткан кеңирсиген талаа эми кылтыйып чыккан көктөм менен кошо баш көтөрө ойгоно баштагандай. Жол боюндагы бак-дарактар да бүчүр жара баштаган экен. Бет алдындагы тоолор мурда ага терезеден ушунчалык алыс, жапыз көрүнө турган. Эми колун сунса жетчүдөй, асманды тиреп тургандай залкаят. Чокусундагы мөңгүдө күн ойнойт.
Күн маңдайга келген маалда жолдун жарымы артта калды. Айыл тээ төмөндө алаканга салгандай көрүнөт. Мындайынан караганда этек-жеңи чоюлган кыйла эле кенен айыл экен. Айылды бу капталынан биринчи көрүшү. Эсинде, баса элек кезинде терезеден короону карап олтуруп, эшикке өзүм кирип чыга алсам эле эч арманым болбос эле деп ойлоп, көзүнөн жашын куюлтчу. Кийин өз алдынча кирип-чыгып калган соң айылдын четине чыксам арманым болбос эле деп ойлоочу. Айылдын чети ал үчүн өзүнчө ачылбаган дүйнө эле. Ошондуктан аны дайыма өзүнө чакырып, азгырып туруучу. Бир күнү атасы чоң кашаттагы Орозон абышканын суу тегирменине ун салдырып келүүгө даярданып калды. Кимдир бирөөнүн ат арабасын кошуп келиптир. Кой дегенге болбой арабага түшүп алган. Анда он бирлерге келип калса керек. Атасы көтөрүп чыгып, күн жылуу болсо да чепкенине ороп олтургузуп койгон.
Ошондо биринчи жолу айылдын күн батыш тарабына чыгышы эле. Андагы эки айылды бөлүп турган чоң кашат, шагыраган таштар, жайык сайдагы ат агызчудай шаркыраган Жууку суусу, а тээ төмөндөгүчалкып жаткан көл ага өзүнчө бир айтып бүткүс керемет болуп көрүндү. Убагы келгенде ушу кашаттан өтүп, Фрунзеге чейин жетти. Көрсө дүйнө дегениң Акунду камаган төрт дубал, анын короосу, айылы менен чектелбейт турбайбы. Адамдын көргөнүнөн дайыма көрө элеги көп болот турбайбы. Мына, эми ал үчүн айылдын дагы бир тарабы алаканга салгандай көрүнүп турат. А алдыда Шиш-Коргон көрүнө баштады. Бир жарым, эки сааттан кийин буйруса жетет. Бирок барган сайын жолдун таштары арбып, өр тарта жүрүү кыйындады. Коляска салмактанып, рычагды кыймылга келтирген колдору бат-бат талып кетип жатты. Бир аз тыныгып алып, кайра жөнөйт. Бели уюп, чекесинен тер чыпылдайт. Ага кайыл. Анткени алдыда, тээтиги асман мелжиген тоонун этегиндей жайылып жаткан адырларда жайнаган кызгалдак гүлдөрү күтүп жатат. Алардын үзүлгөнүн эмес, «тирүүсүн», жазгы сыдырым желге ыргалып өсүп турганын көрөт. Өмүрүндө биринчи сапар. Мына, аз гана калды. Коляскасы кыбырап турса эле болду. Жетет. Чыдоо гана керек.

Дегинкисинде ушу коляска – анын эң жакын «досу» болуп калган. Эми баштагыдай үй күчүк болуп олтуруу жок. Аны менен клубка, кызыл үйгө, гаражга, көл тараптагы кырманга чейин жетип жатат. Андагы иштеп жаткандар менен таанышып, маектешүүгө аракеттенет. Төрт дубалдын ортосунда өткөн он төрт, андан кийинки адамдар менен аралаша албаган жылдар анын сезимине өз изин калтырган. Муну ошо адамдар менен сүйлөшө баштаганда байкап жүрөт. Көрсө эл ичинен сырткары болуу кыйла өксүтүп коюптур. Анын үстүнө мектеп партасына олтура албады. Билим ала албады. Болгону Зина эжесинин көмөгү менен тамга таанып, анча-мынча жазганды үйрөндү. Ошондон кийин китеп дүйнөсүнө сүңгүп кирди. Ортодо ошо дүйнөдөн четтеп кетип, аз жерден… Бирок, ал азыр ошол жар кырына такалган учурун эстегиси келбеди. Ошондон кийин кайра баш оту менен сүңгүп кирген. Ал чектелген ой өрүшүн, ар нерсеге болгон көз карашын кеңейтүүдө өз жемишин берип келет.
Жолдо шагыл таштар арбып, барган сайын өр тартты. Коляскага эки киши олтургандай салмактанып, жылдырыш дагы кыйындады. Жөлөнгүчүнө далысын күчүркөнө жөлөп, рычагды күч менен түртүп бараткандыктан далысы терден ачышып, колунун каруусу кетти. Чекесиндеги тери көзүнө кирип ачыштырды. Жүрөгү кабынан чыгып кетчүдөй лакылдайт. Жаак булчуңдары карышканча тиштенип алды. Негедир ушул учурда баягы эски тамдын кичинекей терезесине сүйө- нүп, тоону карап телмирип олтурган учуру эсине кылт этти. Ошол элес жүрөгүнө ийненин учундай тепчиле түшкөнсүдү. Бул алсырап бараткан денесине белгисиз күч болуп агылып киргендей күчүркөнө жөнөдү. Ушу жүрүшү менен ошо кезден, ошол элестен тез эле алыстап кетүүнү самады. Азыр ал ошондогу тагдырдын туткуну эмес эле. Андан чыгып кеткен. Эми ага кайрылууга жол жок болучу. Дарак асманга карай өсөт. А алдыга жылуу – жашоонун өзүэкендиги, ал эми алдыга жылуу деген нерсе анчалык деле жеңил-желпи эмес экени белгилүү. Муну өр таянган таштак жолдо эрдин кесе тиштеп баратып дагы бир жолу аңдады. Тиштери батып, эриндери канталап чыкканын байкабады. Тагдырга өчөшкөндөй, ага эрегишкендей кейипте эле. Анткени ал адам болучу..

Шар аккан сууга салынган көпүрө дөңсөө жерде экен. Андан өткөндөн кийин жол бир кыйла эңкейиштеп барып, аздан соң кайра өр тартты. Кумдак дагы экен. Коляска эми алдыга жыла албай калды. Акун дөңгөлөктөрүнөн түртүп кирди. Жок, болчудай эмес. Кайра артты көздөй кете баштады. Тормозун тартып токтотуп, шалдырап олтуруп калды. Тер куюлган бети-башын сүрттү. Айланада жан адам көрүнбөйт. Көл тарапта талаа бууланып, чалкып жатат. Ошо буунун арасынан алыста калган айыл үрүл-бүрүл көрүнөт. Жалгызсырап, бозоруп турган Шиш-Коргон да артта калыптыр. Коляска менен деле ушунчалык алыска жетүүгө болот турбайбы. Бул ой бүркүмү анын көңүлүнө куш болуп коно калды. Кыбыраган кыр ашат экен да.
Тигине, көздөн учкан адырлар. Кызыл-тазыл гүлдөргө чулганып келберсип жатат. Канча күндөн бери эңсеп, күн тынымын, түн уйкусун качырып бир көрүүгө зар кылган гүлдөр. Кол сунса жетчүдөй жерде жайнап турат. Аны күтүп жатышат. Жүрөгүнө бир кубаныч агылып кирип, өрөпкүп чыкты. Коляскасынан түшүп кош балдагын таянып, өзүнө моюн суна бербеген сундуйган буттарын күч менен алдыга сүйрөп, бөксө адырларды көздөй жөнөдү. Анча чоң эмес болсо деле таштардан басыш кыйын экен. Батинкенин башы аларга такалып калып жатты. Жолдун жээгиндеги арыкты да жазгы ташкын жеп, бир кыйла тереңдетип салыптыр. Бирок, ал эми ага тоскоолдук кыла албайт эле. Арыктын кырына келип олтурду. Буттарын арыктын ичине салып, наркы жээкке көчүгүн коюп тизелеп туруп кетти. Мынчалык оңой өтүп кеткенине өзүда таң калып калды. Мына, көксөткөн гүлдөр. Бажырайган кыпкызыл гүлдөр көз жоосун ала бет алдында жайылып жатты. Тээ көз жеткен жердин баардыгы ажайып бир кооз килем жамынгандай. Көөдөнгө учкул канат бүтүргөн гүлдүн, бүчүр жарган көктөмдүн жыпар жытын сиңирген жылуу аба да өзүнчө өрөпкүтүп, эми эле таштап кеткен денесиндеги күч-кубат кайра жаңырып агылып кирди. Балдактарын алыс ыргытып жиберип, ушул гүлдөрдү аралап тээтиги чокусуна түрмөк булуттар түнөгөн залкар тоолорго чейин чымын-куюн болуп чуркап жөнөгүсү келип кетти. Ушул учурда ободон торгой сайрап жиберди. Ага дагы бири кошулду. Экөө биргелешип алып, жашоонун ушунчалык кымбат, ушунчалык керемет экендигин даңазалап жаткансышты.
Көрсө торгойлор ушундай безеленип сайрашат турбайбы. Негедир Акундун көзүнөн жаш куюлуп кетти. Бирок, бул алсыздыктын, өксүктүктүн жашы эмес эле. Анткени ал – өзү каалаган, эңсеген нерсеге жетти. Башка бирөөнүн эмес, өз күчү менен жетти. Демек, бул да ал үчүн жеңиш болучу. Бул күрөшүүгө, алга жылууга кудурети бар экендигинен кабар берип койду. Муну анын сезимине торгойлордун сайраганы жеткирип жаткансыды. Ушу сезим менен боортоктоп жатып алып, кыпкызыл жоогазындардын улам бирин аяр кармап, үлбүрөгөн гүнчөлөрүн сындырып албоого тырышып, жыттап жатты. Буруксуган жыпар жыттан деңдароо болуп, кыйлага жатты. Ал күнү Акун кандайдыр бир көзгө көрүнбөгөн бир бийиктиктин тепкичине чыгып алгандай сезимде кайтты…

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Терезени дыбырата черткилеп, жамгыр жаап жатты. Быйылкы жаздын алгачкы жамгыры. Ошентип, кайрадан жаз келди. Жаз – Акундун көңүл майрамы боло турган. Бирок, бул жолку жаз негедир андай болбоду. Көңүлүнө куш конбоду. Анын ордуна муштумдай муздун сыныгы туруп алып, жазгы күндүн аптабына моюн бербей жаткан сыяктанат. Күнү-түнү сезимин муздатып жаткандай. Балким, сырттагы дыбырап жаткан нерсе жаз жамгыры эмей эле, анын жүрөгүнүн ыйыдыр…
Эшиктин ачылышы аны терең ойдун кучагынан ажыратты. Жогорку көчөдөгү туугандардыкына кеткен энеси экен. Баласынын муңайым олтурганын көрүп, жүрөгү тыз дей түштү. Ыйлагысы келип зээни кейип кетти. Кийинки учурларда такыр эле көңүлү ачылбас болду. Бир нерсеге убайым жеп, кыжаалат болуп жүргөнүн билет. Эненин жүрөгүндөй сезимтал нерсе жок эмеспи. Акундун көздөрүндөгү көйгөй, сарбариктей сапырылган санаа эненин жүрөгүн сыздатат. Коргошундай жүк болуп катмарлана жыйылат. Анткенде кылаар аргасы кайсы? Колунан келээр кандай айласы бар? Баланын бактысыздыгы – эненин бактысыздыгы турбайбы. Андыктан баласынын бактысы үчүн карачечекейин да сууруп берүүгө кайыл. Атаганат, адамга андай мүмкүнчүлүк берилбептир да. Болбосо бир нерседен өксүтмөк турсун кирпигине чаң жугузат беле. Дегинкисинде бу баланын башынан тарткылыгы ошондой турбайбы. Колхоздун иши ансыз алга жылбай калчудай ээленип, ошо каргашалуу күнүжумушка чыкканына Керез бүгүнкүкүнгө чейин өкүнөт. Бармагын тиштейт. Бирок, анысынан эмне майнап чыгат эле. Бир баскан жолду миң басууга болот. Ал эми бир өткөн күн эзелим кайталанбайт эмеспи. Төө кыядан өткөн соң…
Мына, ушу жазда уулу жыйырма бирге толот. Абалы баягыдай эле. Тышка өз алдынча кирип-чыкканы болбосо алысыраак баса албайт. Дагы жакшы, үч дөңгөлөктүү коляска алганы тыяк-быякка чыгып алаксыйт. Жакында эле Фрунзедеги ооруканада жети ай жатып, операция жасаттырып келген, бирок, анысынан жылыш болбоптур. Докдуру: «сен бир операцияны жасаттырбай койгонсуң. Ошо операция сага өтө пайдалуу болмок. Эми кеч болуп калды. Ушуга шүгүр кылышың керек», деп узатыптыр. Ошондон бери маанайы пас. Мындан аркы турмушу кандай болот? Кандай жашоо кечирет? Же колунан бир нерсе келбесе. Же үй-жай күтө албаса. Азыр эч нерсе эмес, биздин көзүбүз бар. Кийин кандай күндө калат? Кор болуп калар бекен? Бир туугандары ага күйүмдүү болуп, каралашып турушса жакшы. Ай ким билет, ар кимдин өз түйшүгү, өз тиричилиги бар эмеспи. Балакетиңди алып калайын ай. Кандай каргашалуу күнү туулуп калдың экен. Көзүнө ирмеле түшкөн жашты көргөзбөөгө аракеттенген Керез бетиндеги жамгырдын тамчыларына кошо жоолугунун учу менен көзүн сүрттү. Нымдалышкан жуп-жука пальтосун чечип илгичке илди.

– Чоң атаң жакшы болуп калыптыр. Айрысын көтөрүп алып бөкчөңдөп сарайда жүрөт, – деди. Ал киши өткөндө терек бутай коём деп, бутун чаап алып, теректен кулап кеткен. Өмүрү терек бутап көрбөптүр. Анан ошо күнү эмнеге ээликкенин ким билсин, жарыктык.
– Курсагың ачкан жокпу, чай коюп берейинби? – Керездин үнү муңайым чыкты.
– Жок эне. Эми эле чай ичкенбиз. – Акун кайра терезени карады. Жаан сээлдеп келатты. Көчөдө өйдө-төмөн өткөндөр да аз. Алардын үйү чоң жолдун боюнда болгондуктан демейде киши аягы үзүлбөйт. Чабыттаган машиналар тынбайт.
– Үшүгөн жоксуңбу? Жазгы суук билинбей ичтен кармайт. – Көчөнү карап тунжурап олтурган Акунду карап, унчукпай калды. Акырын улутунду.
– Үшүгөнүм жок. – Акун терезедеги бети ачык турган китепке үңүлдү. Бир нече сап окуп барып токтоду. Бир да сөз сезимине жукпады. Жаап койду. Ордунан туруп жеңил курткасын кийди да, тышка чыкты. Жаан басылып калыптыр. Бастырманын астындагы коляскасына олтурду. Колхоздун клубундагы китепканага келди. Эшиги бек экен. Ыргылжың боло саамга туруп, кайра жөнөдү. Почто тарапка бурулду. Кечээки газеттерин ала элек болучу.
Колхоз конторасынын алдында бир нече киши өз ара кобурашып турат. Алардын маеги өздөрүнүн күндөлүк жумуштары жөнүндө жүрүп жаткан окшойт. Анткени жандарынан өтө берген Акун «баланча гектар аянт экинчи сугаттан өткөрүлдү, «ширин суу» пайдаланылды» деген сөздөрдү кулагы чалып калды. Кыязы, булар колхоздун сугатчылары болуш керек. Акун алардан өтүп барып, конторага кирди. Ичкериде нары-бери басып жүрүшкөн адамдар арбын экен. Акун кайсыл эшикке кирээрин билбегендей саамга туруп калды. Анан каалгалардагы жазууларды окуп келатып, «Секретатариат» деген жазуусу бар эшикти ачты. Бул бөлмөдө эки гана киши, анан машинка басып олтурган секретарь кыз бар экен.
– Саламатсыздарбы? – Акун тиги кыз олтурган столго жакын келди.
– Саламатчылык, келиңиз. Бул жерге олтуруңуз. – Секретарь кыз кичипейилдик менен саламдашып, бет маңдайындагы отургучтардын бирин жаңсап көргөзүп койду. Бу кызды ал мурда көргөн эмес. Ошондуктан башка жерлик болсо керек деп ойлоп койду. Мүнөзү шайыр, кабагым кашым дебеген ачык жан экенин байкады.
– Сиз эмне жумуш менен келдиңиз эле, – деп сурады ал Акундан. Ал айтсамбы, же айтпай эле койсомбу деген кыязда ыргылжың болуп туруп, анан:
– Башкарма менен сүйлөшө турган бир ооз сөзүм бар эле, – деди.
– Эмне маселе боюнча, – ал такып сурады.
– Жеке маселе боюнча.
– Адамды тажатып, ата-тегинен бери сурайсыз да, карындаш, – деди тигил жигиттердин бири. Экинчиси аны коштоп күлүп калды.
– А биздин иш. Сиз ага киришпей эле коюңуз, байкеси. – Секретарь жактырбагандай бетин тырыштырып, кашын серпип койду. Бирок, ачуусу келгени жүзүнөн билинген жок. Кайра тигил жигитке эркелегендей, наздангандай сезилди.
– Кеп ошол киришкенде эмеспи, сен али аны биле элексиңби, – тигил экинчисине кандайдыр бир шылдыңдуу мааниде көзүн кысып койду.
– Керек болсо сизден кыйын билем. Эмне, мага үйрөткүңүз барбы?
– А эмне үчүн антүүгө болбосун?
Сөздүн кайсыл нукка багыт алып баратканын байкап олтурган Акун негедир өзүнчө ыңгайсызданып, туруп кеткиси келди. Кыз анын абалын байкадыбы, сөздү чукул буруп жиберди:
– Уялсаңар болбойбу, калжаңдап эле сүйлөй бересиңерби, – деди тигилерге. Ушул учурда коңгуроо чырылдай түштү. Кыз элпек туруп, башкарманын кабинетине баш багып кайра чыкты:
– Киргиле.
Эки жигит кирип кетти. Акун негедир өзүн жеңилдей түшүп, чыңалган абалдан арыла калгандай болду. Кабинеттин ичи да кеңигендей болуп кетти.
– Бул жерге кирип-чыккандардын эрмеги эле мен, –деди кыз актангандай.
– Сиз мындайларды көңүлүңүзгө албай эле коюңуз. Көпчүлүк бар жерде боло берет, – деди Акун. Анын бул сөзү жагып калды көрүнөт, тиги жылмайып койду. Маңдайындагы үч алтын тиши жаркырап кетти. Акун аны сөзгө тарткысы келди:
– Сиз кай жерликсиз?
– Ушул эле айылдан болом.
– Мурда көргөн эмес экемин. Ушинтип бир айылда жашап туруп, анан бири-бирибизди тааныбай калган да учурлар болот турбайбы.
– Мен сизди кечээ күнү колхоздун багынан көргөмүн. Ак кайыңдын түбүндө олтургансыз.
– Ак кайыңды жакшы көрөм. Ал дайыма өзүнө тартып турат. Андан кандайдыр бир тазалык келип жатканын байкап калам, – деди Акун жандана.
– Сиз бир жактан келдиңизби? Минтип сураганымдын жөнү бул жерде иштегенден бери сизди көрө элек элем.
– Иштегениңизге көп болдубу?
– Эки айдан ашып калды.
– Мен эки жылдан бери айылда болгонум жок. Ташкент-те, Фрунзеде, Воронцовкада оорукаларда жаттым. Келгени-ме бүгүн алты күн болду.
– Эки жылбы, кантип чыдадыңыз буга? Мен баарынан ушул ооруканага жатканды жаман көрөм. Баса, ден соолугуңуз жакшы болдубу анан?
– Бир аз өзгөрүүлөр бар.
Акун бул тууралуу сөздү узартууну каалаган жок. Саатын карады. Ондон өтүп калыптыр. Бирок, шашылыш бара турган эч деле жери жок болучу.
– Шашып турасызбы, азыр, жанагылар чыгаары менен кирсеңиз болот.
– Башкарма жаңы келди дейт, чынбы?
– Ооба, келгенине бир жылдан ашып калды деп уктум. Мурда райондук айыл чарба бөлүмүн башкарчу экен.
– Биздин колхозго жакшы башкармалар чанда келет, – деди Акун кызды сынагандай карап.
– Мага башкарманын жакшы-жаманы бирдей. Жаса дегенин жасап коюп, олтура бермей, – деди ал көңүл кош гана.
– Сизге баары бир болгону менен башкаларга, мисалы, колхоздун өнүгүшүнө, эмгекчилерге баары бир эмес да.
– Аныңыз чын деңизчи. Сиз башкача сүйлөйт экенсиз. Кээде мында олтуруп, тантыраган сөздөрдөн тоюп да кетем. Сиз менен сүйлөшүп олтуруу кызык экен.
– Эмнеси кызык?
– Интеллигенттерчесинен сүйлөйт экенсиз. Адамды өзүңүзгө тартып алат экенсиз.
– Жылуу сөзүңүз үчүн ырахмат. А мен сизди тажатып албайын деп кооптонуп жатпаймынбы
– Жок, эч андай эмес. – Кыз жагымдуу жылмайып Акунга карады. «Баары бир Анаранын жылмаюусуна окшобойт экен». Бул ой капысынан анын көкүрөгүнө тык этип өттү. Ушу учурда эшик ачылып, жанагы жигиттер чыкты. Акун ордунан туруп, секретарь кыз ачып берген эшиктен акырын ичкери кирди:
– Уруксат бекен?
Башкарма баш көтөрүп, аны карап калды.
– Кире бериңиз, – деди анан. Ал ордунан туруп келип кол алышты. Жапалдаш бойлуу, болугунан келген киши экен.
– Кел жигит, кел. Мындай олтур. – Ал эми сенге өтүп, өз ордуна барып олтурду. Акунду суроолуу карады:
– Келип калыпсың. Тааныша олтуралы. Менин атым Асангазы. – Анын аты-жөнүн эшиктин сыртындагы жалтырак тактадан келатып окуган.
– Мен ушул айылдан болом. Атым – Акун.
– Жакшы. Кандай жумуш менен келип калдың? – Ал колуна калемин, калың журналын алды. Акун сөздү эмнеден баштасам экен дегендей саамга тунжурай түштү. Мени түшүнө алаар бекен деген ой көөдөнүнө тынчтык бербей атты.
– Сизге бир өтүнүч менен… – Баштап келаткан сөзүн андан ары уланта албай мукактанып калды.
– Айта бер. Колдон келе турган иш болсо жарадам беребиз. Тартынбай айта бер.
– Билесизби, мен бекерчиликтен, пайдасыз күн өткөрүүдөн тажап бүттүм. Колумдан келе турган ылайыктуу иш болсо… – Негедир үнүнүн кардыгып чыкканына өзүда ыңгайсызданып кетти. Башкарма аны кыйлага чейин унчукпай карап олтурду. Кабинеттин ичинде кулак тунжураткан жым- жырттык пайда болду.
– Жогорку билимиң жокпу? – деп сурады бир маалда.
– Жок, окуганга мүмкүнчүлүгүм болгон жок.
– Орто билим алгансың да?
– Мектептен да окуй албадым, он төрт жашка чейин баса албадым. Бирок, китеп окуп, жаза билем.
Башкарма кайрадан унчукпай калды. Анын алдында чече алгыс маселе тургандай шадылуу манжалары менен чекесин сыйпалап атты. Кыязы, ал бул жигитти кандай ишке алуунун айласын таппай жатты окшойт. Бир топтон кийин баш көтөрүп, Акунга карады:
– Ушундай де, жигит. Ата-энең барбы?
– Бар. Колхоздун коюн багышат.
– Жакшы экен. Эми мени туура түшүн, Акун. Сен конторада гана олтуруп алып иштешиң керек. Бирок, тилекке каршы, эч кандай билим жок экен. Сага бухгалтериялык же экономисттик иш ылайыктуу. Бул кесиптерсиз сага бир жумуштан иштөө абдан кыйын болот. Колхоздо болсо сага ылайык жумуш деле жок. Бирок, биз аракет кылып, караштырып көрөлү. Эгерде табылып калса өзүбүз кабар беребиз. – Ал кагазга бир нерселерди жазып алды.
– Ырахмат сизге, – деди Акун туруп жатып. Ал башкарманын акыркы сөздөрү негедир бошоңку чыкканын сезди. Антсе деле колхоз жетекчисинин көңүл буруп, бир-эки ооз жылуу сөз айтып койгону эле аптапта куурап бараткан өрүкзарга булак суусун буруп койгондой болду. Азыр эле бир жумушка орношуп алгандай көңүлү да көтөрүлө түштү. Анан дагы бир жолу ырахмат айтты да, чыгып кетти.
– Ишиңиз бүттүбү, – деди секретарь кыз.
– Бүткөнсүдү.
– Жакшы болуптур.
– Эми жыйынтыгы кандай болуп чыгаарын ким билет. Убадасын берди. Деги башкармаңар убадасына так немеби?
Секретарь кыз Акундун тамашалап же чын айтып жатканына түшүнө албагандай саамга карап калды да, ийнин куушуруп койду. Ал бул жигитти биринчи жолу жакындан көрүп, аны менен биринчи жолу сүйлөшүп жатса да, негедир көптөн берки тааныштай, аны жакшы биле тургандай өңдөнүп кетти. Ушундай аянычтуу, оор тагдырына карабастан мүнөзү шайыр, билимдүү, токтоо, акыл-эстүү жигиттей көрүндү. Кыз Акундун ушунусун ичинен жактырды.
– Убада бергенден кийин аны аткарышы керек, – деди ал кандайдыр бир ишенимдүүлүк менен.
– Убагында көрөбүз да. Болуптур анда. Ишиңизге жолтоо болбоюн. Эки-үч күндөн кийин дагы келип, кандай чечимге келгенин билип кетем го. Жакшы калыңыз.
– Жакшы барыңыз, – деди кыз да кичипейилдик менен.
Акун конторадан чыккандан кийин кандайдыр бир өзүн жеңил сезе түштү. Бир топ күндөн бери өзүн мындай сезе элек болучу. Көңүлү булутсуз асмандай ачылып, ички дүйнөсү тиги бак-дарактагы канаттуу куштар менен үн алышкандай. Деги, адамдын мүнөзү, кыял-жоругу кызык да. Жазгы күн менен адам мүнөзү окшош белем. Эч нерседен эч нерсе жок туруп эле, бирде ачык, бирде бүркөө. Анын сыңарындай, мында кирип келе жатканында ал кандай абалда эле? Ар кандай ойлорго чайналып келген. Мындай өтүнүч менен башкармага кайрылуу жөндүүбү же жөнсүзбү? Өзүнө ылайык бир жумуш таап бере алышабы же жокпу? Ушул сыяктуу ойлорду «жүктөнүп» кирген. Эми ал «жүк» мында калып калгансыды.

Жаз айынын толукшуган күндөрү биринин артынан бири өтүп жатты. Алма-өрүктөр гүлдөп, желе жорткон жумшак желаргы гүл жыттанып мурунду өрдөйт. Адамдын көңүлүн көкөлөтөт. Бардык тарап алма-өрүктөрдүн сан гүлдөрүнө оронуп алгандай көрүнөт.
Акун башкармага дагы эки-үч кирип, өз өтүнүчүнүн акыры эмне болгонун сураган. Бирок, андан «издештирип жатабыз, караштырып атабыз» дегенден башка жооп ала албады. Мындай көңүл жубаткан кургак жоопко анын ишеними жоголо баштады. Бүгүн да ошол эле жоопту угуп, Акун кабинеттен маанайы пас чыкты. Жыпар – секретарь кыз – өзү жалгыз олтурган. Акундун ишинин дагы оңунда эмес экенин дароо билди.
– Эмне, ишиңиз дагы бүтпөй калдыбы, – деп сурады ал.
– Быйыл бүтпөйт го, – деди Акун болушунча көңүлдүүрөөк жооп берүүгө аракеттенип. Аны менен сүйлөшүп олтургусу келди. Бирок, бул жерде иш көп болуп, анын үстүнө кирген чыккандардын да аягы суйулбайт. Башкарма көрүп калса аны да ыңгайсыз абалда калтырат. Ошондуктан кетүүгө камынып, эшикти көздөй бурулуп баратып кайра кыйылып туруп калды.
– Жыпар, сен иштен качан чыгасың, – деп сурады.
– Бүгүн иш көп. Бирок иштегенге көңүлүм эч чаппай турат. Тиги кетсе, эрте эле кетем. – Ал башкарма тарапка башын ийкеп койду. Анан:
– Эмне экен? – Ал Акунга суроолуу карап калды.
– Эч нерсе деле эмес. Жөн гана бир азга маектешип олтургум келет сени менен.
– Ии. – Жыпар бир топко чейин унчукпай олтурду да, анан эстегендей кызыгуу менен сурап калды:
– А эмне тууралуу?
– Аны өз убагында айтам.
– Демек, азырынча секрет дечи. Мен бир нерсени угуп калсам, анын акырын күтүп жатып, бук болуп кетем, – деди ал негедир наздана сүйлөп. Мунусу Акунга жагып, анын ичин кызытып жиберди.
– Бук болсоң да кечке чейин эптеп чыдашка туура келет.
– Жашырбай эле азыр айтып койбойсуңбу?
– Жок, азыр эч болбойт.
– Эмне үчүн?
– Билесиңби Жыпар, ар бир сөздүн өз учуру, өз орду, өз шарты бар. Аны ошондой учурда айтканда гана сөздүн максаты ишке ашат. Антпесе баасы төмөн болуп калат.
– Аа, ошондойбу?
– Ошондой.
– Демек, сен ар нерсени өз учурунда гана кармаган принципиалдуу жигитмин дечи. – Жыпар шыңкылдап күлүп калды.
– Турмуштун өзү принциптерге толгон. Бирок, баардыгыбыз эле аны колдонгонду биле бербейбиз. Ал эми мен өзүм аны бийик тутам.
– Дайыма эле? – Жыпар кызыккандай сурап койду.
– Дайыма.
– Бардык нерсегеби?
– Жок. Айрым учурда принциптен четтеп кетүүгө да туура келет. Бардык нерселерге принцип кармап отуруунун менимче, кажаты жок. Анткен күндө бир маанилүү нерседен куру калууга да болот.
– Азыр эле принципти дайыма кармай турганыңды айттың эле го. – Жыпар аны жаңылдырганына кубангандай күлүп калды.
– Аның туура. Мен айрым гана учурда деп жатпаймынбы. Принципке туура келбесе да жасоого туура келген учурлар болуп калат. Ошондуктан мен принцип менен эсептешпей туруп, аны аттап өткөн да кездерим болот. Ошондой болсо да мен негизинен принциптүү болууга аракет кылам.
– Мага азыр айтпай жаткан сөзүң да принципке таянабы?
– Албетте, – деди Акун көңүлдүү. Чынында эле анын көңүлү бир кыйла ачыла түштү.
Ал бир азга унчукпай калды да, анан алдындагы кагаздарга көз чаптырды. Жанагы жазып жаткан кагазын саамга таба албай көп кагаздардын арасынан издеп кирди. Анысын тапкандан кийин Акунга карады:
– Ал эми мени иштен алаксытып, иштен жаңылдыруу да принципке жатабы, – деп күлүп калды.
– Чынын айтканда бул принципке такыр жатпайт. Жана мен эскерттим эле го принциптен аттап өтүүгө да туура келет деп.
– Көрдүңбү, принципти дайыма бийик тутам дейсиң да, анан кайра аны бузуп жатасың. Жигит деген бир сөздүүбо-луш керек.
– Мунуңа кошулам. Бирок… бирок… муну бул жерде талашпайлы. Башка жерде чечишип бир пикирге келээрбиз. Азыр болсо мен кетейин. Чынында эле ишиңе тоскоол болуп жатам. «Шефиңден» жеме уктуруп жүрбөйүн.
– «Шеф» мага унчуга албайт, – деди Жыпар текеберчилик кылгандай. Анын үнүда ишенимдүү чыкты.
– Ошондой болсо да кеттим. Кечинде басып келем.
– Болуптур.
Акун чыгып кетти. Ал Жыпар менен сүйлөшүп алгандан кийин өзү кыйла жеңилдеп кала турган. Мындан мурда да үч төрт курдай келип, аны менен бир топко чейин сүйлөшүп олтуруп кеткен. Жыпар жөнүндө бир топ нерселерди билип да алган. Ал адеп көргөндө аны кыз экен деп ойлогон. Көрсө келин, болгондо да бир кызы бар, күйөөсүнөн ажырашып келген келин болуп чыкты. Чындыгында бул Акунга анча деле таасир эткен жок. Себеби ал аны менен жөнөкөй гана тааныштык мамиле түзүп алган. Жанында ар нерсенин башын бир чалып, маектешип олтуруу жагат. Бирок, кийинки кездерде ал жөнүндө ар кандай жагымсыз сөздөрдүуга калып жүрөт. «Эл оозунда – элек жок» дейт эмеспи. Бирөө угуп айтат, бирөө болжоп айтат. Кимисиники туура экенин териштире албады. Анын үстүнө бирөөнүн жеке турмушуна кийлигишкиси келбеди.
«Бирөөнүн жеке турмушуна киришкидей мен ким элем? Ар ким өз билгениндей, каалаганындай жашайт да. Ал менден суранып олтурмак беле. Балким, уккан сөз чындык болсочу? Сыртынан караганда татынакай, эстүү-баштуу эле келин. А мүмкүн болбогон нерседир. Бирок, жел болбосо чөп башы кыймылдабайт эле го. Андай болсо ага жакындап, аны менен шынаарлашууга тийиш эмесмин. Булганыч адам менен мамиле кылуунун өзү жакшы эмес. А эмне үчүн башкалар андан качпайт? Алар анын жеңил ойлуулугунан пайдаланып жатышпайбы. Эмне үчүн алардан айрымаланышым керек? Ал мени жакшы көрөт. Жанымдан чыккысы келбейт. Неге мен да ушундан пайдаланбайм? Кыялымда ушундай кырдаалдын болушун самабадым беле. Жаздыгымды кыз деп сезип, кыз деп боорума кыспадым беле. Эми эмне үчүн ошо кучагыма Жыпарды кыспайм? Аны менен олтурганымда Анара деп элестетем го. Анара… Бул оюмду билип калса эмне болмок? Жок. Ал жөнүндөгү тунук оюмду, таза сезимимди Жыпарга булгатып алгым келбейт. Анарага деген сезимим баарынан кымбат. Жашоом ошону менен гана мазмундуудай көрүнөт. Андыктан күнүмдүк азгырыкка берилбешим керек. А чынында Жыпар менен маектешип, аз да болсо көңүлүмдү көтөргүм келет. Жан дүйнөнүн жалгызчылыгынан качкым келет. Буга капа болбо, Анара. Сенин элесиң дайыма мени менен. Аны алмаштырып жибербейм. Буга ишенип кой».

Ал ушундай ойлор менен өзүн сооротуп тим болгон. Канткен менен да Жыпар менен болгон байланышты үзгүсү келбеди. Аны менен кинолорго барып, кыйла жерге узатып коюп жүрдү.
Баятадан бери китеп окуп олтурган Акун колундагы саатын карады. Бештен бир аз өтүп калган экен. Ал ордунан туруп, таза шымы менен костюмун кийди да, сыртка чыкты. Короодо жууркан каптап олтурган энеси ага суроолу карап калды:
– Бүгүн да бир жакка барасыңбы? Кечинде эртерээк келип жүрсөң. Жаткандан кийин келип, ачка бойдон жатып аласың. Минтип жүрсөң ментиңден тайып каласың го. – Энесинин үнү кандайдыр жалооругандай, жумшак угулду.
– Эрте эле келем, эне, – деди Акун. Энесинин аёолуу тиктеген көздөрүн карап алып, негедир ыйлагысы келип кетти. Анын мойнунан кучактап, куудай агарган чачтарынан сылап эркелегиси, моюн-башынан жыттагысы келди. Анан ага дүйнөдөгү асыл сөздөрдү айтып, ага болгон ыраазылыгын билдиргиси келип кетти. Бирок, ага батынбады. Короодон тез чыгып кетти. Себеби көзүнөн жылуу тамчылар мөлтүлдөп, кулап кетүүгө даяр турган. Аны энесине көргөзгүсү келбеди. Ансыз деле жаралуу жүрөгүнө туз сепкиси келбеди. Улгайып баратканын эми байкагансыды. Ичи ачыша түштү. Ооба, ал киши улгайып бараткан. Буга Акундун да үлүшү бар. Муну ал мойнуна алат. Ал үчүн канча азаптарды, уйкусуз түндөрдү, тынчы жок күндөрдү башынан кечирбеди. Жонуна сундуйтуп көтөрүп жүргөнүчү. Баласынын дартмандуу болуп калышына өзүн айыптап, өзүн өзү күнөөлөгөнүчү. Ошон үчүн көз жашын көлдөтүп, канча жолу ботодой боздободу. Эненин мээнети Акун үчүн өлчөмсүз. Аны жүрөк менен өлчөп, жүрөк менен гана баалоого мүмкүн. Ошондо да ийне учундай карасы жок, өзгөчө бир жүрөк керек. Андай жүрөк Акунда барбы?..
Конторанын жанынан шыдыр өтүп, Акун колхоздун калың багына кирди. Жыпар дал ушундай өтөт. Үйү тиги жогору жакта. Бактын ичинде эч ким жок, тынч. Жалбырактардын гана желге шуулдашканы угулат. Жашыл жалбырактарга жашынышкан канаттуулардын өз ара үн алышкандары кандайдыр бир жагымдуу, уккулуктуу симфонияга окшоп кетет.
Акун чоң түп ак кайыңдын түбүнө келип олтурду. Көк чөп денени сергитип, жагымдуу жыттанат. Ал буттарын сунуп башын кайыңга жөлөдү. Чалкалап жогору карады. Кайыңдын барпайган жалбырактуу бутактары асмандын бетин калкалап турду. Алардын арасынан анда-санда күндүн нурлары жылт- жулт этип көрүнө калып, кайра жок болушат.
Кайыңдын бир кичирээк бутагын кимдир бирөө сындырып кетиптир. Бутактын дал сынган жеринен туптунук тамчылар тыпылдап таамп турат. Ошол тамчыга алаканын тосо берди. Тамчы тып этип келип тийгенде, туш-тушка чачырап кетти. Анын артынан дагы, дагы тамчылар келип тийип жатты. Алакандын чуңкурунда бир нече тамчы мөлтүрөп турду. Аны оозуна жакындатып, тилинин учу менен акырып жалап көрдү. Кант кошулгандай кермек даамдана түштү. Аны көпкө чейин тили менен жалай берди. Ушундан бир чоң ырахат алгандай болуп жатты.
Кыйладан кийин стадион менен каалгып жай басып келаткан Жыпар көрүндү. Ал башын төмөн салып, негедир ойго тунган кыязда келатат. Анын мындай басышын мындан мурда көрө элек эле. Негедир аяныштуу көрүндү. Акун жаткан калыбында козголгон жок. Алаканын дагы тамчыга тосуп жата берди. Жыпар кыйгач өтүп баратып, аны көрдү. Бери тартты. Жанына келип, эки жакта башка бирөө жок болду бекен деген кыязда айланасына көз чаптырып өттү. Бак ичинде алардан башка жан жок болучу.
– Коркуп жатасыңбы, – деп сурады Акун оюн-чындан.
– Жок, жигиттин жанында олтуруп, анан эмнеден коркмок элем.
– Кээде жигиттер да коркунучтуу болуп чыга келишет.
– А мен сенден коркпойм. – Жыпар наздана күлүп койду. Анын күлкүсүда эң жагымдуу эле. Ал Акундун жанына келип, кыска этегин ылдый тартып коюп, көк чөпкө олтурду. Ал олтуруп жатканда анын апакай сандары Акундун көзүнө чалына түштү. Денеси дүүлүгүп, делебеси козголо түшкөнүн сезди. Жыпарды шап кучактап, өпкүлөгүсү келди. Өзүн колго алып, көзүн башка тарапка бурду.
– А менден эмне үчүн коркпойсуң, же ошончолук эле коркунучсузмунбу?
– Себеби сен андай жигиттерден эмессиң да.
– Андай дегениң кандай? – Акун чынында эле анын сөзүнө түшүнө албай калды.
– Коркунучтуу дегеним да.
– Аа. Бирок керек учурда андай деле болуп коём.
Жыпар шыңкылдап күлүп калды.
– Эмне, ишенбей турасыңбы?
– А сен ишендир да, – деди Жыпар кылыктана күлүп.
Акун аны мойнунан кучактады да, өзүнө тартты. Анан көк чөпкө чалкасынан жыгып, эрдинен ушунчалык кумарлануу менен өпкүлөп кирди. Эриндери ысып чыкты. Денеси дүүлүгүп, делебеси козголуп кетти. Колу өзүнөн өзү барып, тирсийген эмчегине жабышты. Көздөрү негедир ымыр-чымыр боло, бир башкача сезимге азгырылып баратты. Ушу тапта өзүнүн эмне кылып жатканын ойлогон жок. Ойлоого чамасы да жок эле. Келиндин эринине жабышып, үстөккө босток өбө берди. Андан кандайдыр бир күчтүү атырдын каңылжарды жарган жыты уруп турду. Жыпар бир кыйлага чейин каршылык кылбай, анын эркинде болуп, анын мойнунан кучактап жата берди. Анан бир маалда Акундун ийнинен нары түрттү:
– Болду эми, коё бер. Келесоо десе. Бирөөлөр көрүп калса эмне болобуз?
Акун эми гана эсине келгендей, жай өйдө болуп, кучагындагы Жыпарды бошотту. Ал уйпаланган чачын оңдоп, бир байлам жоолугун түздөп салынды. Негедир анын жүзүнөн күлкү ойноп турду. Акун бир аз убакытка чейин аны кароого даабагандай, нары жакты карап олтурду. Анан эки колун башына жаздап, чалкасынан жата кетти. Көгүлтүр асман. Ортодо бир кыйла мезгилге тынчтык өкүм сүрдү. Жыпар Акундун жанына кыңайып, алаканы менен анын бетинен эркелеткендей жумшак сылады. Акун кыялында муну Анаранын алаканына салыштырып, андан назиктик, аялдык мээрим, жылуулук издеп жатты. Анан капысынан «ушул колдор менден мурда канча кишинин бетин сылады болду экен» деген ой көңүлүнө келип тык этти. Ушул ой ичиркентип жиберди. Иренжи-гендей нары карап кетти. Көкүрөгүн кере оор улутунуп алды. Муну келин башкача түшүндү.
– Эмне, таарынып калдыңбы, – анын үнү акырын, анын алдында айыптуудай чыкты.
– Аялдарга таарынчы жок. Анткени алар эң назик, ийилчээк келишет.
– «Ийилчээк» деген сөз менен эмне айткың келет?
– Ак көңүл дегеним да. Эркектердин тышы жалтырак, ичи калтырак сөздөрүнө тез эрип, тез алданып каласыңар. Мунуңар көп эркектерге жагат.
– А сагачы?
– Мага жакпайт.
– Эмне үчүн?
Акун жооп бергиси келбегендей ийнин куушуруп гана тим болду. Бирок, келин аны оюна койбой, колу менен анын башын өзүн карай тартты:
– Эмне үчүн деп сурап жатам.
– Айтпайм. Таарынып каласың. Ал түгүл көзүңдүн жашы мобул тамчыдай мончоктоп кетет. А мен аялдардын ыйлаганын абдан жаман көрөм.
– Мейлиң, айткың келбесе – жөн кой. Ансыз деле оюңдун чет-бучкагын түшүнүп калдым. – Ал бир саамга унчукпай калды. Анан башын көтөрүп, Акунга тике карады:
– Айтчы Акун, мен ошончолук эле жаман адаммынбы? Эмне үчүн баарыңар эле мага шектүү карап, алдыртадан күйдүргү сөз жылдырасыңар? Же эмне, турмушунан бузулган аял жалгыз гана мен бекемин, ыя?
– Өзүң кандай деп ойлоп, өзүңө кандай баа берер элең, – Акун калыбынан жазбай сурап койду.
– Билбейм, чынымды айтсам бул тууралуу баш катырып ойлонуп көргөн эмесмин. Айтсаң Акун, мен чын эле жаман аялмынбы? – Жыпардын үнү муңкангандай чыкты.
– Мен сени жаман аялсың дегеним жок го.
– Ошентсе да.
– Билесиңби, эң жаман деген адамдын да кандайдыр бир жакшы сапаттары бар. Мисалы, мага сенин шайыр, ачык мүнөзүң жагат. Сөздү түз, бетке айтасың, мунуң да жагат.
– Ал эми жакпаган жерим кайсы?
– Сен тууралуу айтылып жүргөн сөздөр.
– Ушакка да ишенесиңби?
– «Калк айтса – калп айтпайт» дейт эмеспи.
– Кызык, мен жөнүндө кандай жаман сөздөрдү уктуң?
– Ар кандай.
– Ачык айткандачы?
– Сенин жеңил ойлуулугуң, турмушка жеңил мамиле кылып, ар кимдер менен…
Акун сөзүн андан ары уланта албай туруп алды. Негедир ыңгайсыздана да түштү. Ушул сөздү баштаганына өкүнүп калды.
– Айткандар айта беришсин. Кандай жашап, кандай жүрүш – менин жеке ишим.
– Албетте, ал сенин ишиң. Бирок…
Жыпар анын айтып келаткан сөзүн аягына чыгарбай, оозунан жулуп алды:
– Мага сенин «бирогуңдун» кереги жок. Же сен да мага моралдык кодексти үйрөтөйүн деп турасыңбы? – Жыпардын ачуусу келгени үнүнөн билинип турду. Экөө тең унчукпай калды. Ортодо дагы тынчтык өкүм сүрдү. Акун аны таарынтып алганын туйду. Анысын кантип жазып, сөздү кайрадан кантип улантаарын билбей олтурду. Чынында ал Жыпарды айыптап, таарынтайын деген эмес. Ойлобогон жерден бул сөз чыгып кетти. Деги эле ушул багытта сөз баштап алганына өкүндү.
– Кечирип кой, Жыпар. Сени эч капа кылайын деген эмесмин.
– Эч нерсе эмес. Мен адамдардан кагуу жеп көнүп калгам. Ага капа болбойм. – Ал көзүнүн кычыктарындагы жашты сүртүп койду.
– Кагуу жеп дегениңди кандай түшүнүү керек?
– Анан эмне, бузулган келинди мактап турушмак беле. Чөп-чардын баары эле андай адамга жабыша калат. Анан анын ак, карасын так ажыратып, тазаланып көр.
– Бул жөнүндө сүйлөшпөйлүчү Жыпар, макулбу, – деди Акун сөз багытын башка тарапка бургусу келип.
– Жок, мынчалык башталып калгандан кийин менин жаман же жакшы катын экенимди аягына чыгара аныктап алышыбыз керек. Эмне үчүн сенин бул жерде мени күтүп олтурганыңды билбейт, түшүнбөйт деп турасыңбы? Жок, эгер минтип ойлогон болсоң жаңылышасың. Эң сонун билем. Менин бузулгандыгымдан, шуркуялыгымдан сен да бир пайдаланып, ой бооруңча кумар кандыргың келет. Себеби биз ошол үчүн гана жаралганбыз. Биздей аялдарда ар да, намыс да жок. Кана, эмнени күтүп турасың, мен даярмын. Же бир аз караңгы киришин күтүп жатасыңбы? Мейли, ага деле күтүп берейин.
– Жыпар, токтот сөзүңдү.
– Эмне, уялып кеттиңби? Жигит деген да сендей болобу? Анда түндүн киришин күтөлү.
– Токточу Жыпар, суранам. – Акундун кыжыры келип, колдорун майда калтырак басып кетти. Ал келинди жаактан ары берип калгысы келди. Бирок, өзүн зордоп токтотту. Жыпардын мындай экенин билген эмес. Анын мүнөзүнүн мынчалык тез өзгөрүлүп кетиши таң калтырды. Анын ачуу сөздөрү кулагында жаңырып, кандайдыр бир ыңгайсыз абалдан чыга албай атты.

Жыпар токтоп калды. Акундун ачуусу келип, эмне кыларын билбей турганын көрүп басылып калды. Жигиттин көңүлүн оорутуп алганын сезди. Чынында ал аны башкалардай көрчү эмес. Анын өзүнө жасаган мамилеси жага турган. Анткени көпчүлүк жигиттер ага ажыкыздык менен мамиле кылыша турган. Ал эркектин жакшы, жылуу мамилесине муктаж эле. Бирок, анын бул кымбатка турбаган муктаждыгын эч ким түшүнгөн жок. Муну ал улам бир жигиттен күтүп, бирок андан да көңүлү калып, анан башкасынан күтүп жүрө берди. Ошентип, анын айыңы айылдын баш-аягына тарап кетти. Адегенде мындай сөздөрдөн корунуп, чүнчүп жүрдү. А кийин баарына кол шилтеп койду. Өзүн эркин, гүлдөн гүлдү тандаган көпөлөктөй сезди. Убактылуу ырахат, көңүл ачуу, ичкилик, көз ирмем кумар… Анан кайра эле баягы жан дүйнөнүн тажаткан, жанга баткан боштугу, жалгыздыгы. Кайра эле көңүлүндөгү адамдын жылуу сөздөрүн, жумшак мамилесин эңсөө. Бирок, ал турмуштун туура эмес жолуна түшүп алганын түшүнгүсүда келген жок. Бул жолго капысынан, байкоосуздан кабылды. Анын үстүнө ага шайкелең мүнөзү, бир аз жеңил ойлуулугу да кошумча болуп кетти.
Жогорку окуу жайына өтө албай калгандан кийин, айрым курбуларына окшоп, шаарда иштеп калгысы келбеди. Айылга кайра келип, үйдө бош жүрдү. Иштешке мойну жар бербеди. Ушундай зериктирме күндөрдүн биринде сүйлөшүп жүргөн жигити келди да, аны өзүнүн бир жолдош баласынын үйлөнүү тоюна барып келүүгө чакырып калды. Аны менен мурда да эки-үч жолу отуруштарда бирге болгон. Бирок, чындыгында ал жигитти чындап сүйөөрүн, же сүйбөсүн алиге ажыратып биле элек эле. Сүйүү жөнүндө көп деле ойлоп, ал жөнүндө самачу эмес. Ошондой болсо да ал жигити өзүнө жага турган. Мына ошентип, ал күнү кечинде жигити кандайдыр бир жеңил машина менен келип калды. Машинада андан башка дагы үч-төрт жигит бар экен, аларды Жыпар тааныган жок. Ал тигинин жолдоштору болсо керек дегендей ойдо болду. Алар бир аз алагүү болуп алышкан. Аны салып алышты да, кайдадыр жөнөп кетишти.
Барышкан үйдө да булардан башка балдар-кыздар олтурушкан экен. Жыпар эч нерседен шек алган жок. Беркилер менен кошулуп олтура берди. Ырдады, бийледи, ичти. А убакыт өтүп жатты. Ичкилик ичпеген немеге шампанга байкатпай арак кошуп, бир эки ууртата беришти. Качан гана кызып калганын билишкенден кийин акырындап жылып чыгып отурушуп, акырында өзү жалгыз калганын да байкабады. Анан өзү сүйлөшүп жүргөн жигитинин жолдошу жылып кирип, жарыкты өчүрдү. Иштин эмне менен бүткөнүн ал эртеси гана түшүндү. Жигитинин чыккынчылык кылып, башка бирөөгө салып бергенин ошондо билди. Айла канча, өкүнгөн менен өткөн иштин орду толмок беле. Ошентип, «таш түшкөн жеринде оор» дегендей отуруп калды. Жигитинин ушунчалык чыккынчылыгына, наадандыгына кыжыры келип, ага ичи күйүп, кекенип да жүрдү. Көз жашын көлдөткөнү канча. Бирок, анын колунда эмне бар эле. Ага эмне жамандык кыла алмак эле. Акыры тынчып калды. Эми күйөөсү экөөнүн ынтымагын тиледи. Үй-бүлөнүн күндөлүк түйшүгүн өз мойнуна алды. Кыздуу да болушту. Бирок, негедир убакыт өткөн сайын бири бирине болгон мамилелери өзгөрүп, ортодогу ансыз да бошоң тарткан ынтымак билинбей ыдырай берди. Биринин сөзү бирине жакпайт. Буга кошул-ташыл болуп, күйөөсү тез-тез ичип келе турган адат тапты. Айрым учурда үйгө түнөбөй да калат. Бул болсо Жыпардын аялдык намысын козгоп, албууттантты. Артынан акырын аңдып жүрүп, бир күнү башка аял менен жатканын кармап алды. Күйөөсүнүн бетине асылды. Ал да аяган жок. Бети-башын, денесин көгала кылып жанчып, үйдөн сүйрөп чыгарды. Өзү болсо кайра тигил аялды көздөй кирип кетти.
Ошентип, бети-башын көгөртүп, кичинекей кызын көтөрүп алып энесиникине келди. Канчалык ызаланып, кордук көрсө да аны кыя албай, кайра келишин тымызын күтүп жүрдү. Кечирим сурап келип, өзүн кайра алып кетишин самады. Ар-намысын тебелеп кетсе деле кечирүүгө даяр эле. Анткени кызын аяды. Аны тирүүлөй жетим кылгысы келбеди. Тымызын күтө берди. Арадан айлар, анан жылжып жыл өттү. Бирок, ал бир басып келбеди. Кызын да бир көрүп, абалын сурап койгонго жарабады. Себеби ал эчак эле баягы аялга үйлөнүп алган. Жыпар муну бир жылдан кийин гана укту. Ал үчүн эми баары бир болуп калды. Анан өзүнүн жаштыгын, сулуулугун бекер өткөргүсү келбеди. Бул анын негизги байлыгы эле. Баардыгы мына ушундан башталды. Отуруштар, ичкиликтер, жигиттердин карылуу кучактары… Анан кандайдыр бир жанга жай бербеген жалгыздык. Жан дүйнөнүн боштугу. Кызы менен иши деле болгон жок. Аны энесине берген.
Жалгызчылыкта жүргөн күндөрүнүн биринде ал кош балдакчан жаш жигитти көрдү. Анын токтоо мүнөзү, көп сүйлөбөгөнү, өз орду менен чыккан сөздөрүага бир башкача таасир берип калды. Бир четинен анын аянычтуу тагдырына жаны ачыды. Бул – Акун эле. Ал дагы ага жакындап, боор тартккансып жүрдү. Кийин экөө ынак болуп кетти. Биринин сырын бири билип, жакшы курбу катары жүрүштү. Чектен тыш адепсиздикке барышкан жок. Акун мындан кымындай да шек бербеди. Бул Жыпарга абдан жакты. Калжаңдардан жедеп тажап бүткөн. Көптөн бери эңсеп жүргөн жакшы мамилени, жылуу сөздү андан тапты. Буга ичинен кубанып, көңүлү токпейил тартып жүргөн.

Эми болсо минтип… Же дагы жаңылып калдыбы? Демек, эркектердин баардыгы бирдей экен да. Ал деле аны башкалардай оюнчук катары көрөт турбайбы. Анын деле көздөгөнү, самаганы ошол экен да. Ал такыр башка ойдо жүрбөдү беле. Эми анысы ташка тиеби. Ушул ойдон улам анын ындыны өчө түштү. Эми эле буркан-шаркан түшкөн мүнөзү өзгөрүлүп, момурап олтуруп калды. Көздөрүнөн буурчак болуп төгүлгөн жашы бетинен төмөн куюлду. Акун чөнтөгүнөн жүзаарчысын алып, Жыпардын бетин сүрттү. Бул аны эреркетип жиберди. Ал башын Акундун төшүнө жөлөдү. Ушу калыбында кыйлага чейин басыла албай шолоктоп жатты.
– Кечирип кой, Жыпар. Сени капа кылайын деген эмесмин, – деди Акун бир топтон кийин. Жыпар унчуккан жок. Күн батып, бак ичи күңүрттөнө баштады. Бактын баштарын тоо жели акырын гана нары-бери ыргап, кыймылдатат. Кайдадыр жакын эле жерде шылдырап булак агып жатат.
– Кеч кирип калды Акун, менин кетишим керек, – деди Жыпар бир маалда. Алар орундарынан турушту. Унчугушпай жогору, Жыпар кете турган көчөгө басышты. Негедир Акундун үйгө тез кетип калгысы, жалгыз болгусу келди. Өзүнөн өзү шаабайы сууп, ыргылжың тартты. Бирок, андан бөлүнө албай балдактарын акырын шилтеп, келинди жандап кете берди. Ушул калыпта экөө жогорку көчөгө чыгышты. Дагы эки көчө артта калды. Бул жол өңгүл-дөңгүл болгондуктан Акундун кадамдары аярлап, басыгы жайлай түштү. Муну сезген Жыпар:
– Мен өзүм эле кетем, убара болбо, Акун, – деди акырын. Акун унчуккан жок. Дагы бир аз басышты. Булутсуз асманга ай көтөрүлдү. Айлана кыйла жарык боло калды.
– Баса, мага эмне айтмак элең. Жана айтпай койбодуң беле, – деп сурады Жыпар эми гана эстей коюп.
– Маанилүү деле сөз эмес. Жөн гана маектешип олтурсакпы дегем. Бирок, бүгүнкү маегибиз өз деңгээлине көтөрүлүп, достук кырдаалда өтө албады.
– Дипломат, – деди Жыпар жылмайып. Бирок, мунусу мурункуларына эч окшобой калды. Балким, кеч күүгүм жашырып койгондур.
– Болуптур эмесе, мен кетейин. Кеч болуп калды. Бир аз кечиксем эле энем жемелей берет. Мени дале кичинекей кызындай көрөт окшойт.
– Жыпар, сенден дагы бир ирет кечирим сурайм. Ишенип кой – баардыгы жакшы болот.
Жыпар башын ийкеп, унчуккан жок. Акун аны өзүнө тартып, бооруна бекем кысты. Дирилдеген эрдинен өптү. Анан коё берди. Экөө эки тарапка басышты. Бир топ узагандан кийин негедир Акун токтоп, артын кылчайып карады. Жыпар башын жерге салып, кадамдарын жай таштап кетип баратыптыр. Анын ушул көрүнүшү аянычтуу сезилип кетти. Ичи ачыша түштү. Кыйлага карап турду. Карааны кеч күүгүмдө көзгө чалынбай калганда гана төмөн басты…

Күз келди. Элп эткен желге төш тосо алышпай, саргайган жалбырактар калдактай учуп түшөт. Күн өткөн сайын бак-дарактар жыланачтана, комсоо тартышат. Күбүлгөн сарбариктер менен көөдөнүндөгү бир кымбат нерсеси кошо күбүлүп жаткандай Акун бак ичинде тунжурап олтурду. Бир кезде бетине чып эте жалбырак чабылды. Ошондо баш көтөрдү. Балтаны колуна алды. Кечээ күнү иниси Таалай көл жээгиндеги отун базасынан бир прицеп чырпык жүктөп келген. Ага жакшы эрмек табылды. Кичирээк үстөлгө олтуруп алып, кечээтен бери кертип жатат. Кертилгендерин иниси гараждан келе калганда нары жыйып, беркилерин жакындатып берет. Майда көрүнгөнү менен бу деле кыйла жумуш экен. Дагы тең жарымынан оой элек. Ушуну менен алпурушуп жатып, бешим болуп калганын да билбей калыптыр. Короого калдырап араба киргендей болду. Тоодогу атасы экен. Акундун жанына басып келди.
– Салом алейким.
– Алейким салам. Ойу-уй, катуу киришкенсиң го. Ушу отундун баарын өзүң керттиңби? – Нары жакта сарайдын дубалына кынай жыйылган чырпыктарды көрсөттү.
– Ооба. Аларды Тапы жыйып койду.
– Кыйналган жоксуңбу? Жөн эле коюуң го. – Асанкул алма бакта жыйналып турган тактайлардын четине көчүк басты.
– Кыйналган деле жокмун. Бир четинен Тапыга жардам болсо, экинчи четинен жакшы эрмек болот экен. Колумдун жооруп кеткени гана болбосо… – Ал күлүп мөлтүрөп чыккан алаканын көрсөттү.
– Мурда балта кармабаганыңдыкы да. Жөн кой. Калганын балдар бүтүрүп коёт.
– Эч нерсе эмес, ата. Баштагандан кийин аягына чыгайын, аз калды. Тапы да бошобой атат. – Акун ушу орундан тургусу келбей атты. Чекесиндеги терин жеңинин учу менен сүртүп койду.
– А мейли анда. Кыйналбасаң болду. Мен бүгүн эгин алдым. Эмгегибиз эки тоннадан ашык экен. Колхоз сага да үч центнер буудай, анан отуз сом жазып коюптур. Аны да алдым. – Ал төш чөнтөгүнөн он сомдуктан үчтү сууруп Акунга сунду. Муну ал күткөн эмес.
– Эмнеге?
– Эмнеге дегени эмнеси? Берип атса албаймбы.
– Жок, эмнеге жазып коюптур?
– Анысын ким билиптир. Балким, жардам катары берип атышса керек. Же сен чоңдорго барып жардам сурадың беле? – Атасынын күтүлбөгөн бул суроосу ага негедир катуу тийди. Дароо жооп бере албай туттуга түштү.
– Жок. Мен алардан жардам сурап эмне… – Андан аркы сөздөрү көмөкөйүнө жутулуп, чыкпай калды. Анан бая жазда башкармага барганы эсине түштү. Аны унутуп да коюптур. Ал кийин да эки-үч сапар кирип, өзүнүн өтүнүчү жөнүндө сураган. Куру убададан башка тыңгылыктуу жооп ала алган эмес. Ошондон кийин ага кайра кайрылган эмес. Ал көкүрөгүнө уюган ошо ниетинен майнап чыкпасын билген. Коляска менен араң жүргөн жигиттин колунан эмне келмек эле. Муну баары эле билет да.
– Ме, муну бир керегиңе жаратып алаарсың.
– Жок, тим эле коюңуз, ата. Мен эч кимден акча сураган эмесмин. – Үнү муңайып барып дирилдеп кетти. Көзүнө жылуу жаш ирмеле калды. Анысын билгизбөөгө тырыша, арка жагындагы чырпыктарды бери тарта жакындатып кирди. Атасынын тез эле кетип калышын, жалгыз калууну самады. Колунун калтыраганын токтото албай жатты. Муну кыраакы Асанкул дароо байкады. Туруп келип, уулун далысынан акырын таптап, чекесинен өптү. Анан колундагы акчаны бы-рыштыра мыкчыды. Короо тарапка баратып, жүзаарчысы менен көздөрүн сүрттү. Муну Акун көрүп калды. Баятадан араң турган көз жашы ээ-жаа бербей мончоктоп кетти. Көөдөнүн тээп чыккан ысык бук мөлтүр тамчылар менен кошо сыртка атырылды. Көптөн бери мынчалык өксүп ыйлай элек болучу. Эми өзүнө өзү ээ боло албай калды. Ошо өзү көрбөгөн буудай, колуна албаган акча аны бетке чапкансыды. Жүрөгүнө бычак болуп сайылгансыды. Ошо экөө кемсинтип койду. Куюлуп жаткан көз жашын сүртпөй, жооруган колуна балтаны алды. Ушунчалык өжөрлүк, кекенгендик менен чырпыктарды шарт-шарт керте чаап кирди. Кертилген чырпыктар туш-тушка ыргып кетип жатты. Бакка кирүүчү каалгага далдалана берген Асанкул уулун тунжурап кыйлага карап турду. Анан бет ылдый куюлган жашын сүрттү. Колундагы үбөлөнгөн акчаны тигиндей ыргытып жиберди…

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Жакын эле жерден торгойдун жан-алы калбай безеленгени Акунду коюу чаңдын тумандуу койнунан сууруп алды. Казылган жайдын айланасындагы кырданган топурактар кыйла азайып калган экен. Бир топ адамдар дале күпүлдөтүп, күрөктөрдү улам бири ала коюп көөмп жатышат. Жан дилдери менен иштешүүдө. Алардын айрымдары Акунга бейтааныш болучу. Ушу бейитке чогуу келген жайнаган адамдардын көпчүлүгүн да тааныбайт эле. Шаарга кеткенине он беш жылдан өтүп калган. Тириликтин токтобогон шарданында жүрүп, айылга деле сейрек каттачу. Жакын туугандардын арасындагы жакшылык-жамандык учурунда келе калбаса. Анда деле келе албай калган кездери канча. Жумушу, андан бошой калса машинкасын чыкылдатып олтурганы олтурган. Бирок, туугандардын ич арасындагы ыгым-чыгымдарынан четте калбайт. Колунан келишинче кутулуп коёт. Демейде кадыры билинбеген туугандар ушундай башка иш түшүп, мүңкүрөп турган учурда билинет турбайбы. Алар чуркабаса, алар болбосо ушунча эл Акун үчүн келет беле. Анын Анарасына топурак салышат беле. Ырас, өлгөнгө бир чымчым топурак салып, акыркы сапарына узатып коюш ар бир пенденин адамдык парзы дечи. Антсе деле… Адам менен адам болот турбайбы. Алардан четте калып, обочолонуп көргөн күнүң курусун. Жаткан ташка суу жукпайт деген кеп туура экен да. Мунун «даамы» али таңдайынан кете элек. Азыр ал ошо «даамдан» ачууркангандай силкинип кетти. Ойдун көз ирмем мезгил сеп албаган кербени аны кайдадыр өзү менен кошо алып жөнөдү…

Ким билет, башкарма өзү берген «материалдык жардам» майып жигитке муш болуп тиерин ойлобосо деле керек. Балким, бир жакшылык кылып, адамдык парзымды өтөдүм деген пикирде калгандыр. Анысы ага белгисиз. Бирок, ошо күндөн кийин Акунду ой басып, көчөгө да көп чыкпай калды. Аны көргөндөрдүн баары эле ага карап, аны аяп, ага боору ооруп жаткандай, ага чөнтөктөрүнөн акча алып суна тургандай сезиле берди. Болбосо ошо эл Акунга башкарма үч центнер буудай менен отуз сом бердиргенин билип алышкандай, ачка калганынан өзү барып жардам сурагандай, ошонусу менен ата-энесин, бир туугандарын уятка калтырып койгондой пикирде калып, ошонусу үчүн аны жек көрүп жатышкандай болуп, эл көзүнө көрүнбөөгө тырышты. Үйдө олтурат. Короого чыгат. Бакка чыгат. Кайра кирет. Китеп окумуш болот. Же анысы башына кирбейт. Каргашадай болуп ошо күнү башкармага бара койгонуна кыжыры келет. Бир туруп ага жинденет. Андан сурап жатпагандан кийин буудайы менен акчасын эмнеге берет. Же ошону менен анын өксүгү толуп, өмүр бою ток жүрөт беле. Жумуш табылбагандан кийин жок деп койсо ошого ыраазы болуп тим калмак.

Баса, деги ал кандай жумушта иштегиси келет? Же бир атайын билими болбосо эсепчи-кысапчы болуп, чотун тарсылдатып олтура бергидей. Же контордогу кагаз-кугаздарды көчүрүп бергидей жазманы жөндүү билсе экен. Адатта эшегине жараша – тушагы деп коюшат эмеспи. Анын сыңарындай колу да дартмандуу. Калемди жөндүү кармай албайт. Кээде өзү жазган тамгаларды окуй албай эжелеп эси кетет. Болбосо усталык кыла албаса. Ага да басып-туруп, жыгач көтөрүп иштөө керек. Балким, өтүкчүлүк ылайыктуудур? Бирок, ага өзүнчө жөндөм, колдордун эби зарыл эмеспи. Аны Фрунзеден окуп келип атышпайбы. Демек, ал да болбойт. Же бир жерге сакчы болсочу? Андай жерде мылтык көтөрүп иштеп жүрүшпөйбү. Анын үстүнө ага ишенип ким коёт андай жооптуу ишке. Ал да болбойт. Ошентип, анын колунан келе турган иш бу дүйнөдө жок экен да. Анда кантип жашайт? Деги, ал үчүн бу жарыкчылыкка келгендеги мүдөөсү, максаты эмне? Бир гана курсагын тойгузуунун камы үчүн келдиби? А дагы өз күчү, өз эмгеги менен эмес. Башкалардан эсебинен. Анда анын сүлүк курттан эмне айрымасы бар? Курт го эмне үчүн жашап жатканын да сезбейт. А ал адам эмеспи. Анын сезими бар го. Ошо сезим курт сыяктуу жашаганга макул болобу? Күнүмдүк тойгонуна канагаттанабы? Албетте жок. Андай жашоонун жүзү курусун. Андан көрө жашабай койгон оң. Алда канча пайдалуу. Кимге? Ата-энесине, өзүнө пенсия чектеп берген өкмөткө. Анткени нандын бир үзүмү болсо да берки бир туугандарына артат эле. Ага төлөнгөн акча балким, төшөктөн тура албаган бир майыпка тиет. Ошонун бир нерсесине жарап, тыгынчык болуп берээр. Ушу сыяктуу шыргалаң суу сымалдуу ойлор андан алыстабай ичтен кемире берет. Даракты курт жейт, а адамды ой жейт. Бу пенде дегениң жамгырдан, бороондон жашынып кала алат. Асты ойдон качып, ойдон жашына албайт экен. Адамдын бир алсыздыгы, бечаралыгы ушунда турбайбы.
…Кыштын кыска күнү малчылар үчүн кандай өтүп кеткени билинбей калат. Күн чыга электе кыймылдаган немелер каш карайганча жандары сеп албайт. Эртең мененки, анан түшкү силосту салып бүткөнчө эле бешим болот. Өмүр арабага үймө салынган силосту бош акырларга салып бүткөн кезде күндүн көзү бет маңдайдагы Ак-Жарга жашынып калган. Бошогон арабаны ал сарайдын артындагы өз ордуна айдап барып чече баштады. Нары жактан акырларды көздөй жамыраган койлордун артынан келаткан атасы алыстан эле үн салды:
– Өмүр, арабаны чечпей коё тур. – Өмүр токтоп калды. Атасынын келишин күттү. – Эмне болду ата, бир жакка барасызбы? – деп сурады ал белдикти жогору тартып бекемдеп атып.
– Жакага барып, абаңды алып кел. Бүгүн тиги байлап аткан ирикти соёлу. Үйдө эташ түгөнүптүр. Ысык шорпо ичип, эки-үч күн жүрүп кетсин, – деди.
Тоо койнунда кандай касиет бар экенин Акун ачык биле албайт. Бирок, бу жерге келгенде өзүн башкача бир дүйнөгө келип калгандай сезет. Тазалыктын, бийиктиктин кирдүү таман басууга болбой турган дүйнөсүндөй туюлат. Неге дегенде бул жерден адамдын көөнү тазарат. Тиричиликтин катмарланган көйгөйлөрү ушу тазалыктан жалтанып, даай албай тээ төмөндө чүнчүп калып жаткансыйт. Ушунусу менен адам жүрөгүн өзүнө тартып, өзүндөй таза, өзүндөй бийик болууга чакырып турат. Акунга дал ушундай сезилет.
Мына, азыр да ошол сезимдин кучагында өзүнчө өрөпкүп, тору атты жай бастырып келатты. Айлананын баардыгы акка тунуп, көздү карыктырат. Бири-бирине учкашкан адыр-лар, андан ары асман тиреген тоолор сөөлөт күтөт. Колду созсо жетчүдөй. Оо, бул тоолор Акундун эзелки таанышы, жан сырдашы. Баягы эски тамдын төөнүн көзүндөй кичинекей, чаң баскан терезесинен карап олтуруп канча жыл сырдашпады. Канча жыл көкүрөгүндөгү жанар тоодой букту ага төкпөдү. Анда бу «досуна» кыялы менен гана келип, кыялы менен гана сырдашчу. Өзү эзели жете албоочудай туюлчу. Бирок, өлбөгөн жан алтын аяктан суу ичет деп төгүн жеринен айтышпайт турбайбы. Болбосо Акун минтип буту-колунун селейип муздап калганына кайыл болуп, жашоо ырахатынын бир үзүмү уялаган бешенесин ызгаардуу желаргыга аймалатып, нечен кылымдардын кыйырын, нечен тагдырлардын миң кырдуу түйүндөрүн өзүнө сиңирип тунжураган тоолорду аралап жүрөт беле.

Ак кардан чепкен кийинишкен бараандуу карагайларды карап келатып бырс күлдү. Ортодогу көрүнбөгөн тоскоолдукту талкалап, алыстан тоо болуп көрүнүп, эс тарткандан бери өзүнө чакырып келе жаткан ушу сырдуу да, кызыктуу да дүйнөгө алгач келгендеги окуя эсине кылт этти. Ал мындан үч жыл мурда болгон. Анда ак жайдын бышып, толукшуп турган маалы. Бир күнү эртең менен Асанкан аттуу карыя келип калды. Мурда а кишини сыртынан эле тааный турган. Ал: «Мен бүгүн Кашка-Сууга кетем. Үч күн мурда келгемин. Атаң сени ала келгин деп калды эле, уулум. Тору атты азыр Барпы алып келет. Даярданып тур, бир аздан соң чыгып кетебиз», деп коюп бастырып кетти. Акундун маанайындагы удургуган булуттар заматта тарады. Көөдөнүнө кубанычтын мөлтүр булагы шылдырап агылып кирди.
Мындайда мүнөттүн өтмөгү азап эмеспи. Саат токтоп калгандай. Улам көчөгө чыгып, Барпынын келээр жагын карайт. Ал кечигип калса Асанкан абышка күтпөй кетип калчудай жүрөгү опкоолжуйт. Үйдө инилери да жок болучу. Болбогондо эчак чуркатмак. Же коляскасы менен өзү жөнөсөбү? Дагы бир карап, көрүнбөсө жөнөмөк болдү. Көчөгө чыкты. Келатыптыр. Көрпөчөнү калыңдап, басмайылды бекемдеп тартып, ооздукту салып Акунду Барпы аткарып койду. Ал өз алдынча атка мине албайт эле. Бирөө бутунан көтөрүп мингизип койсо жүрө берүүчү. Адеп ат минген кезинде канча жыгылып, канча эти оорубады. Буту-колу көгөрүп чыкканы канча. Бир сапар бели менен жерге тийип, кыйлага ычкынып дем ала албай жаткан. Бирок, ага карабай, өжөрлүк менен ат минип жүрүүгө да көнгөн. Бу да өзүнчө бир кичинекей жеңиши эле. Эми жыгылбайт.
Ошентип, күн көтөрүлө баштаган маалда алыскы сапарга чыгышты. Жакадан Кашка-Суу жайлоосуна чейин отуз чакырымга чукул деп уккан. Тың жүргөн ат менен төрт-беш саатта кирип барууга болот. Өткөндө иниси Сакы тору ат менен төрт саатта келдим деген. Эми колу-буту соо жаш жигиттер үчүн анча жол кеппи. Ойноп басып койбойбу.
Эки жолоочу аттарды демиктирбей өз эркине коюп жай-ма-жай кетип баратышты. Ар нерседен кеп салган болушат. Бу кезде Акунга кеп эмес, айлана-чөйрөгө көз чаптыруу кызык. Ар бир булуң-буйтканы, жар бооруна таш кучактай өскөн карагайларды көз жаздымдан кетирип жибербөөгө тырышат. Карасаң башыңдан калпагың учуп түшчүдөй көз мелжиген тоолор башына булут түнөтүп, салабаттуу карыя кебетеленет. Жылан сымал ийрелеңдеген жолду жакалай жүрүп олтурган Жууку суусу ала салып агып, күркүрөгөн добушу тоо койнунда жаңырат. Бой тирешкен карагайлардын арасында түркүм канаттуулардын сайраган үндөрү ага кошулуп, өзүнчө бир бүтпөгөн, түбөлүктүү симфония, туруктуулуктун, шаңдуулуктун узак баяны сыяктанат. Ошо баянга кулак төшөп бара жаткан Акунду капысынан чыккан Асанкан абышканын үнү алагды кылды: «Уулум, аттан түшүп, заара ушатып албайлыбы?» Акундун түшкүсү келген жок. Анын үстүнө тиги кишиге «өзүм кайра атка мине албайм» деп айтуудан тартынды. Анын да бир буту оорукчан болучу, бир таяк менен баса турган. Согуштан жарадар болуп келгенин билчү. «Анда сен бастыра тур, артыңдан жете барам», деди. Ал суунун жээгине түштү. Акун тигиндейрээк барып ат чылдырып турду. Көп кечикпей абышка жетип келди. Бир имерилиштен кийин тиги дагы артта калды. Барган сайын бу көрүнүш тез-тез кайталана баштады. Бул кишинин табарсыгы ушунча бошпу деген ойго жетеленген Акун жылмайып алды. Байкабаптыр, бир маалда караса абышка бир кыйла кызып калыптыр. Көрсө артта калган сайын жүз граммдан «ушата» бериптир, жарыктык.
Бешимге чукулдап калган кезде Аяккы-Чептин көпүрөсүнөн өтүштү. Эки тоо барган сайын бири бирине жакындашкандай кокту кууш тартты. Жолдун өйүз-бүйүзүндө карагайлар жыш өскөн экен. Коридордун ичинде бараткандай боло түшөсүң. Андан өткөндө нары жагы бир топ жайык, тоонун этектери жайдак экен. Карагайлар бу ченде тээ бийикте өсүптүр. Жакын жерлердин баарында кесилген дүмүрлөр. Ушунча эсеп жеткис карагайлардын кесилип кеткенине ичи ачыша түштү. Дүмүрлөр тоолордун тиш оорусу сыяктанат…
Бет алдыда Кашка-Суу жайлоосу. Андан нары Ит-Тиши тоосунун чокусу асман тирейт. Ал кудум бозүй сымалданып көрүнөт. Башындагы катмарланган мөңгүнүн бетинде кыңайып бараткан күндүн нуру чагылыша көздү уялтат. Канчалык жакындаган сайын ошончолук бийикке көтөрүлүп бараткан сыяктанат. Тору аты экөө жүрүп олтуруп, тээтиги бозүй кебетеленген Ит-Тишинин чокусуна чейин жетсе. Ошо кыялга берилип алган Акун байкоостон кыйла алдыга озо түшүптүр. «Уулу-уум…» деген үзүлө чыккан үндөн улам ат тизгинин шарт тартып, артка кылчайды. Жүрөгүшуу дей түштү. Абышка ээр үстүндө чалкалап, турууга аракет кыла эки колун алдыга созуп жатыптыр. Аты жол мизинде токтоп турат. Акун шаша бастырып жанына жетип барды. Колуна жетип бери тартууну көздөдү. Ушул учурда аты нары басып кетти. Абышка ого бетер чалкалап, башы аттын соорусуна тийип калды. Акун жакын бастырса, тиги ат нары басат. Эмне кылаар айласын билбей туруп калды.
Айланасын карады. Тирүү жан көзгө урунбады. Тээ жогоруда бир бозүй тургансыйт. Бирок, ага чейин бир кыйла алыс болучу. Болбоду. Бир оокумда абышка аттан оой баштады. Анан башы ылдай салаңдап, үзөңгүгө бекем илинген буту ээрдин үстүндө калды. Башы жерге тиер-тийбес болуп, аттын арткы бутуна тушташ келип, термелип турат. Аны көрүп Акундун көздөрү тумандай түштү. Ал азыр эч нерсе кыла албайт эле. Аттын үркүп кетпей, тынч турушун Кудайдан тилеп, ичинен зарлап турду. Эгерде ат бутун бир шилтесе – бүттү. Ал атынын башын жогору бурду да, камчы үстүнө камчы басып, жанагы көрүнгөн бозүй тарапка чапты. Ал мынчалык ат чаптыра алам деп эч ойлогон эмес. Азыр жыгылып, бир жерим сынса эмне болот деп да ойлободу. Көз алдында салаңдап, бутунан асылып калган абышка гана турду. Эптеп тигил үйгө жетип, ким болсо да жардамга чакыруу ниетинде үстөккө-босток камчыланып баратты. Бөктөрүнүп алган балдактары шарактап, салынган куржуну атты эки сооруга ургулайт.
Боз үй жолдон кыйла окчун, тоонун этегиндеги жайыкта тигилиптир. Андан ары карагайлар жыш өсүптүр. Боз үйдүн сыртында, кучак жеткис карагайдын көлөкөсүндө бир киши төшөктө жатыптыр. Акун жакындаганда баш көтөрүп карап калды.
– Ой бала, тынччылыкпы деги, эмне мынча ашыктың? – деди төшөгүнө олтура берип. Акун аны тааныды. Касым деген киши экен. Менчик койлорду бага турган.
– Касым аба, Асанкан абам аттан жыгылып…– Андан ары эмне деп айтаарын билбей, туттугуп барып токтоду. Атты койгулабай эле өзү жөө чуркап келгендей демигет. Көздөрү алайып коркуп алган.
– Эмне дейт, кара баскырдыкы? – Касым үстүндөгү жеңил жуурканды сыйрып ыргытып шарт тура калды. Ал көйнөкчөн, ак дамбалчан жатыптыр. Шаша-буша кийине баштады.
Эмне болуп жыгылып жүрөт, ал кара баскыр? Же эмне, экөөң жарышып келаттыңар беле? – Анын бул суроосуна биресе күлкүсү келип кетти. Экөөнүн жарышып келатканы көз алдына элестеп кетти.
– Жок, ал мас болуп калды. – Акун күнөөлүдөй унчукпай калды.
– Ок кара баскыр. Өз чамасына чарктап ичпейби. Балээ ичкир. Деги, тирүүбү?
– Билбейм, башы аттын бутуна тийип салаңдап калган.
Ат үркүп, башка тепкилеп сүйрөп жүргөндөй элес көз алдына тартылды. Ичиркенип алды. Тиги киши ушунчалык жай, кыбыр кыймылдап жаткансыды. Каны катып, шилекейин кылк жутту.
– Баса, сен Асакемдин уулусуңбу? – деп сурады.
– Ооба.
– Сен ал балээ ичкирге кайдан жүрүп кошулуп калдың эле?
– Атам ала келгин дептир.
– Кудай албагыр. Ишенип тапшырган соң бир күн ичпей койсо өлөт бекен. Жарым жан баланы ээрчитип алып кылганын кара, атаңдын оозун…
Акун унчуккан жок. Не десе да тез кийинип, тиги кишиге тезирээк барса деген ниетте турду. Тигиндейрээкте турган тушалуу атына тердик салып, дүмүргө тартып минди. Жайдак эшекке минген тестиер баласы да кошо жөнөдү.
Жүрөк үшүн алган жанагы элес бучкактап ээрчип, ажырачудай эмес. Жаман айтпай жакшы жок дешет эмеспи. Кокус бир нерсе болуп кетсе эмне болот? Балдары эмне дейт? Сен колдуу болду дешкенге батына албаган күндө да «жолдо ичпей эле кой деп койбосуңбу» деп жемелеп, ур-берге алышсачы? Өзү араң жүргөндө мындай балекетке жолукканын карабайсыңбы. Заматта ушу сыяктуу ойлордун сазына чөгө түштү. Дегинкисинде адамга мындайда жакшылыктуу ой келбейт турбайбы. Жарыша коюп баратышкан үчөө имерилиштен чыга берип туруп калышты. Бир маалда Касым бырс эте күлүп жиберди. Бир жаман нерсени көрөм го деп коркуп, жүрөгү титиреп, тиги тарапты кароого даай албай турган Акун акырын көз чаптырды.
Оо Кудай, тирүү экен! Жолдун чекесинде соксоюп жылаң баш олтурат. Калпагы он чакты кадам нары жакта жатат. Акундун жүрөгү шуу этти. Асанкан абышканын бир буту жок! Көрүп турган көзүнө ишене албай кетти. Көзүн жуумп жиберди. Анан кайра карады. Жок. Бир эле бутун сунуп олтурат. Бир багалеги шалбырап, арка жагында жатат. Өтүгү да жок. Жанындагы Касым, ага кошулуп баласы күлүп жатышты. Алардын эмнеге күлүп жатышканын түшүнө бербей турду. Анан Касым сүйлөөгө шайманы келбей, камчысы менен чоң суу тарапты көргөздү. Акун башын бурду. Абышканын аты суу ичип атыптыр. Ээрдин үстүндө үзөңгүгө илинген бут турат. Ээрге арта салынып калыптыр. Өтүгү да чечилбептир. Тигилердин эмнеге күлүп жатышканын ошондо түшүндү. Өзү да бырс күлүп жиберди. Көрсө тигил кишинин буту протез тура. Муну ал билген эмес. Протездин белине, ийнине арчындай байланган куру үзүлүп кетиптир. Соо буту менен асылбаганы ажеп болуптур. Ойго бата тунжураган керме тоолорду сыдыра карап баратып ошо трагикомедияга окшогон окуяны эстеп күлүп алды. Капталдан тизеден өтө чапкан карды буртулдата кечирип келаткан Асейин алыстан эле үн салды:
– Аа Акун, бу Бел-Өтөк коктусу эмне жаркырай түштү десе сен келаттың беле. Жаркыраган маанайыңа караганда калтар кармап алгансың го.
– Мен кармачу калтар али туула элек, Асейин аба. Жөн гана Асанкан абанын буту эсиме түшө калды, – деди күлүп. Аны Асейин да коштоп борс-борс күлдү.
– Ал окуя унутулбай калды го. Кайдан келатасың? Үшүгөн жоксуңбу?
– Сейилдеп эле бастырдым. Кызыл-Үңкүргө дейре барып кайттым. Баса аба, жакында алган ордениңиз кут болсун. Гезиттен окуп кубанып калдым.
– Ырахмат Акун. Ак эмгектин акыбети кайтып турганы жакшы турбайбы. Атаңдыкына келдиң беле?
– Ооба, эки-үч күн жүрүп кет деп араба жибериптир. Күндө ат минип ары-бери бастырып атам.
– Ошенткениң жакшы. Үйдөн чыкпай жатып жедеп кан сөлүң калбаптыр. Жер көрүп, элге аралашып көңүл ачып кет. Акун, сенден бир нерсе сурайын деп эле кезиге албай койдум. Сени китептерди көп окуйт дешет. Ушу чынбы?
– Чын аба. Үйдө олтурганда бирден бир эрмегим эле ошо болуп калды. Анын үстүнө билим ала албагандан кийин бир нерселерди билип алыш керек экен. Байкап көрсөм жерден чыга калгансып, адамдар менен жөндөп сүйлөшө да албайт экем. – Ал өзүн айыптуу сезген жандай унчукпай калды.
– Жок Акун, аның туура эмес. Башкаларга караганда жакшы сүйлөйсүң. Сөздөрүң кынаган кирпичтей чыгат. Бир нерсе жазсаң болчудай. Же жазып жүрөсүңбү? – Асейин ооздугун кычырата чайнап алдыга озо чыккан атынын тизгинин тартты.
– Жок аба, андай нерсе менин колумдан келбейт го. Шекен аба да кеңешин берип, аракет кыл деп жүрөт.
– Мугалим Шекенби?
– Ооба.
– Ал өзү көп жазып жүрбөйбү. Демек, ал киши билет. Аракеттин – берекети болот дейт, Акун. Ойлонуп көр. Болуптур анда, дагы жолугушаарбыз. – Асейин малды бордоп семиртүүчү комплекст тарапка ат башын буруп жөнөп кетти. Аны узата карап турду. Азыркы сөздөрү ойго салып койду. Шекен аба да бу жөнүндө нечен жолу айтып келет. Ал киши менен беш-алты жылдан бери тааныш. Эки жылга чукул үйүнө келип, орус тилин үйрөнүүгө жардам берген. Ал учурда Акун тууралуу «Ленин жаш» газетасына макала жазып чыгарган. Ошондон баштап жакшы мамиледе. Орто мектептин жанында жашагандыктан ал күндө кирип чыгып турат. Кээде эзелки курбулардай жан дүйнөлөрүн өйүгөн нерселерин бири-биринен жашырбай ортого төгүшөт. Шекен менен Асейиндин ойлору бир жерден чыкканы кызыктуу болду. Бу көкүрөк түпкүрүндөгү томуктай музду эритип жиберген сымал бир жылуу сезимди пайда кылды. Аны аярлай катып, жакадагы үйүнө келди.

…Каптал тараптан бирөө мекирене күлдү. Акун ойдон алагды боло көз чаптырды. Галстук байланган күрсүйгөн жигит жанындагы жигитке бир нерселерди айтып, дүйнө капар күлүп жатыптыр. Аны тааныбайт экен. Негедир бейиттен күлкү чыгаарын түк ойлобоптур Акун. Сыздап турган жүрөгүнө туз таамп кеткендей дирт этти. Топурак кыр тарта үйүлө баштады. Адамдын жаралуусу, жашоосу кандай оор. А жок болуусу кандай оңой. Жаралуу менен жок болуунун ортосу ушунчалык жакын беле? Эмне үчүн? Өмүрдүн, жашоонун бир күндүк кадырын билүү үчүнбү? Ошон үчүн жүрөк сүйгөн асыл жарды, дүйнөдөгүэң жакын, эң кымбат адамыңды жоготуш керекпи? Жан дүйнөңдөгү анын бош калып, томсоргон ордун эч нерсе менен толтура албай сыздап жүрүш үчүнбү? А андай жашоо өз кызыгын жоготуп, тузу кем тамактай болуп калбайбы. Андан башка төтө жол жокпу? Төтө жол… турмуш өзү кыйма-чийме төтө жол. Аны таба билүү гана керек. Бу шыбага пенде баласынын мурду менен дем алып, таноосу менен тынгандарынын бардыгына бирдей берилген эмес. Андыктан ар ким өзүнө жакын, өз акылына төп келген, туура деп эсептеген жолду таап алат. Тилекке каршы, дайыма эле андай боло бербейт. Кээде тасмадай көрүнгөн жол учу туң- гуюкка алып кирип кетиши ыктымал. Болбосо жарга барып такап таштайт. Мындан миңдин бири гана чыгат. Эрки бекем, өжөр пенде гана чыгат. Акун да ошондой аскага кептелген. Караса – алды аска, туш тарабынын баардыгы аска, асмандын бир гана үзүмү мунарыктайт. А арка жакта эми эле басып өткөн ээн талаа, эрме чөл. Демек, кайтууга болбойт. Бир гана алдыга кетүү керек. Ал жакта – аска. Ага чыгуу үчүн төтө жол табуу керек…
Негедир кышында жылдыздар бадырайып даана көрүнөт. Акун аларга терезеден көз салып олтурду. Түн капортосунан ооп калган. Дале жата элек. Жаткан менен эмне. Жаткан киши көшүлүп уктап кетсе жыргал турбайбы. Аз да болсо ичтен кемирген санаадан арылып, нерви эс алып калат го. А кирпиги катып калгансып ирмелбей, чакчыгай болуп таң атыруудан өткөн азап жок болсо керек. Мындай азапка тушукканына бир кыйла болуп калды. Улам бир жамбашына оодарылып, кыштын узун түнүн күзөтөт. Уйку деген нерсе ал үчүн колдон уча качкан таранчыдай. Кээ-кээде гана таңга маал беш-он мүнөт мемиреп көзү илинип кетет. Андайда түнү бою ар кайсы ойдун желесине чаташып, чыңалуудан зыңылдап чыккан башы сеп ала түшөт. Бирок, андай учурлар сейрек. Көбүнчө электр жарыгын өчүрүп коюп, терезеге телмирет. Айылдын тынч алып дымыган көчөсүн карап олтурат. Же китеп окуйт.

Бүгүн да ошо калыбында. Кеч күздөгү сапырылган сарбариктей уюлгуган сары зил санаалар, баш-аягы билинбеген ойлор. Маанайдын асманын кара булуттарга чулгап, жан дүйнөнүн төрүн ээлеп алып, айыкпас жара болуп сыздатып жаткан ошо санаа менен ой. Бу экөөнүкүнө караганда дененин оорусу түккө арзыбаган бир нерсе. Не дегенде дене оорусун аз да болсо басууга болот. А тигил экөөнүкүн кантип басасың? Ага даба боло турган дүйнөдө дары барбы? Кайда-ан. Болгон күндө да ал Акунга шыпаа болуп бере албайт. Ага башка «дары» керек. Кандай? Муну азыр билбейт. Балким, эртең билеттир? Эртең… Деги, анын эртеңи барбы? Болсо кандай? Анысы деле кечээкидей, бүгүнкүдөй кайталана берсечи? Максат-мүдөөсүз, үмүтсүз жайдак келсечи? Бүркүттү асманга канаты алып чыгат. А адамды өмүр жолунда өргө сүрөгөн ошо максат, мүдөө, үмүт деген нерселер эмеспи. Аларсыз кандай болот? Кара курсактын гана кулу. Мындан өткөн пастык, алсыздык барбы? Ошо курсагы да ата-энесисинин мойнунда болуп жатпайбы. А качанкыга чейин?.. Акун ушу учурда негедир жыртылып калган батинкесин эстеди. Буттарын сүйрөп, күч менен баскандыктан бир батинкеси эки айга жетчү эмес. Башы тешилип кала турган. Адатта батинкени атасы алып берүүчү. Кийинки кездерде «алып бериңиз» деп айтууга оозу барбайт. Ал киши же энеси тоодон түшкөн сайын батинкесин көрсөтпөөгө тырышат. Аларга кезикпөөнүн аракетинде болот. Болбосо бутун үстөлдүн астына катып алып олтура берет. Кетишкен соң гана ордунан турат. Бирок, анысы менен басканда тешигинен чыгып калган бармактары жерге сүйрөлүп, жанын көзүнө көргөзөт. Баш бармагы жара болуп кеткен. Калыңдап кийген байпактар деле аралжы болбойт экен. Түнүчүндө калың чүпүрөк менен ороп алат.
Ал туруп барып жарыкты күйгүздү. Табы кайтып бараткан темир мешке эки-үч калак көмүр салды. Чогу өчпөптүр. Көзөп койсо күйө баштады. Үстөлүнө барып олтурду. Жана окуп аткан китебин ачылган барагынан улантып окуп кирди. Бир-эки беттен ары өтө албады. Көңүлү чаппай койду. Үстөлдүн тартмасынан чакмак сызыктуу дептер, калем алып чыкты. Дептердин ортоңку барагын чыгарып алды. Узатасынан коюп, бир саамга мелтиреп олтурду. Жүрөгү негедир өзүнчө опкоолжуп чыкты. Алдынан кезиккен терең арыктан секирип өтүүгө даярданган адамдай, баардык күчүн жыйып туруп чуркап жөнөөчүдөй абалга туш болду. Анан ак барактын орто жерине «Ак эмгектин үзүрү» деген жазуу пайда болду. Тамгалар толкунда калкыган чамындыдай текши түшпөй жатты. Бири өйдө болсо, экинчиси төмөн. Оң колу да дартмандуу болгондуктан сологой эле. Анысы да калемди эптеп эле кыбыратымыш болот. Андыктан кол жазмасы абдан начар болучу. Айрым сөздөрүн өзү ажырата албай калып жатты. Бирок, чекесиндеги чыпылдаган терди улам сүртүп коюп жаза бер-ди. Өйдө-төмөн түшкөн саптар бирин-бири улап, улам арбый берди. Айрым сөздөрдү, же бүтүндөй саптарды сызып салып жатты. Таң аппак атканда чиймеленип батала болгон барак аягына чыкты.

Эртеден бери кар сампарлап жаап жатты. Анын муздак бүртүктөрү Акундун көкүрөгүнө түшүп аткандай ичиркенип олтурду. Мындай күндө почточу Кумаш карыянын келээри күмөн. Баягы күндөн бери тымызын аны күтөт. Себеби ошондо жазган нерсесин кайра таза көчүрүп туруп, райондук гезитке жөнөтүп жиберген. Анын жараар же жарабасы белгисиз. Иши кылып гезиттин колго тийишин чыдамсыздана күтөт. Колуна алып, жүрөгү алып уча бир сыйра ашыга карап чыгат да, анан шаабайы сууп отуруп калат. Эми кийинки күнкүсүн күтмөй. Ойлогондой эле бу күнү Кумаш абышканын карааны көрүнбөдү. Түштөн ооп кеткенде үмүтү үзүлдү. Туруп мешке көмүр салды. Ушул учурда эшик ачылып бирөө кирди. Кылчайса – карындашы Чынар экен. Негедир жүзү жадырап, кубанычтуу. Ал онунчу класста окуучу.
– Аба, сүйүнчү! – деди ал сумкасын кармалап. Акун анын эмне айтмакчы болгонун түшүнө албай карап калды. Чынар:
– Сүйүнчү, сүйүнчү бериңиз аба, – деди кубанычтуу жылмайып.
– Болсун Чынарка, берейин. Айтсаң, жакшы кабар алып келгенсиң го. – Акун өз ордуна барып олтурду. Чынара сумкасынан кичирээк гезит алып чыгып абасына сунду. – Муну карап көрсөңүз. – Акундун жүрөгү булкуп алды. Колдору калтырап кетти. Кымбат нерсени кармагандай аярлап алды. Биринчи, экинчи, үчүнчү, анан төртүнчүбетин карады. Мына, көздөрү тумандай түшкөнсүдү. Кайра карады. Гезиттин аягыраак жагындагы «Ак эмгектин үзүрү» деген кара жазууну даана көрдү. Эки катарга басылган чакан кабар экен. Аягында өзүнүн атынын баш тамгасы, фамилиясы жүрөт. Аны көргөндө колуна күндүн өзүн кармап тургансып денеси ысып, чекеси нымшып кетти. Маңдайында турган Чынарга жадырай карады:
– Ырахмат, кагылайын Чынарка. Эң жакшы сүйүнчүң бар экен. Сүйүнчүңдү сөзсүз берем. Муну кайдан алдың?
– Шекен агай берип жиберди. Өзү бир аздан кийин келем деди. – Чынар абасынын мынчалык маңдайы жарыла кубанганын көптөн бери көрө элек болучу. Эми ушу кубанычты өзү алып келгенине жетине албай калды. Кыңылдап ырдап, мештеги отту карай баштады.
Акун терезеге басып келди. Кар дале бапылдатып жатат. Көчөдөн бирин-серин кишилер, машиналар өтөт. Негедир көчө кечээкидей, жанагыдай суз эмес. Кандайдыр бир өзгөрүү болуп өткөндөй. Ак карга чулганган баардык тарап белгисиз бир кубанычтын кучагына баткандай. Акунга ушундай сезилди. Ошо сезим аны өрөпкүтүп эшикке алып жөнөдү. Баратып үстөлүнүн үстүндөгү гезитти тартмага салып койду. Короого чыгып, бетин муздак, жумшак карга тосту. Үлбүрөк бүртүктөр бетине тиер замат мөлт эте эрип кетип жатышты. Бети суу болгончо тумандаган асманды карап тура берди.

Күн менен аалам жарык болот. Суу менен жандуунун баардыгы өмүр улайт. Көктөм менен бажырайып кызгалдактар ачылат. А эмгек – адамдын адам экендигин сездирет. Гезиттеги алакандай макала Акундун жемиштүү тырмак алды эмгеги эле. Мейли ал кичинекей, арзыбагандай болсо деле эмгек эле. Болгондо да акыл эмгеги болучу. Колхоздун белгилүү, ордендүү чабаны Асейиндин ишиндеги ийгиликтери жөнүндө жазган. Ырас, анда көп сөздөрү оңдолгон экен. Муну дароо байкаган. Айрым сүйлөмдөрдү келегей түзүп койгон экен. Көрсө мурда гезитти көңүл бурбай эле окуй берчү турбайбы. Эми баамдап жүрөт. Өзүнүн билимсиздиги, кругозорунун чектелүү экендиги туюла түштү. Антсе деле ушу кичинекей кабар анын жан дүйнөсүндөгү караңгылыкта жылт этип күйгөн шам чырактын милдетин аткарып койду. Анын да колунан бир нерсе келээрин, демек, ал али тирүү экендигин шоораттап койду. Бу шоорат баягы барып такалган асканын башына чыга турган төтө жолдун кай тарапта экендигин көрсөткөнсүдү. Ошол багытка жан дилин төшөй умтулду. Самандай сапырылган санаалар эми андан алыстай баштаганын туйду. Калеми колунан түшпөй калды. Жемиши гезит беттеринен көрүнүп турду. Барган сайын көлөмдүүрөөк жаза турган болду. Бара-бара жазгандарын сейрек оңдошо баштаганын сезди. Ансайын ар бир сөздү, сүйлөмдү миң электен өткөрүп туруп жазат. Карындашынын кыргыз тили, адабияты боюнча окуу китептерин нечен сапар «казып» чыкты. Мындай аракетине Шекен абдан кубанып жүрдү. Кеңештерин, колунан келген жардамын берип, журналистика боюнча китептерди таап келип турду. Алардан бир сөз болсо да көңүлүнө уютуп алганга тырышат. Мурда ал үчүн дөңгөлөгү ташка тийип, токтоп калгансыган мезгил эми шуулдап өтүп жаткансыйт. Анткени бир китепти колуна алса, тигиниси калат. Анысын алса мунусу калат. Жазыла элек барактар алдында жалдырап күтүп жатат.
Мына ошентип жүрүп, жаздын жадырап кирип келгенин да байкабай калды. Кар эрип, жер тоборсуганы жакшы болду. Коляскасына олтуруп алып жер кыдырат. Жазыла турган макалаларынын каармандары менен жолугушуп, маек курат. Жакшы жактарына кубанып, жаман жактарына кайгырат. Ал адамдардын жан дүйнөлөрүндө эмнелер бар экендигине кызыгат. Алар толгонгон, алар кыжаалат болгон маселелерди гезит бетинде козгоп, көтөрүп чыккысы келет. Ушуну менен аларга көмөктөшсөм, колдоо көрсөтсөм деген ниети жанын сеп алдырбайт.
Күндө бир маал почта тарапка баруу анын адаты болуп калган. Кумаш абышканы зарыгып күтүп олтурбай гезиттерин почтанын өзүнөн алат. Бүгүн да ал тарапка баратып, жол боюндагы Ата Мекендик согуштан кайтпай калышкан ушул айылдык жоокерлерге тургузулган эстеликтин алдында олтурган бир кемпирди көрдү. Аны күндө көрөт. Өңү тааныш болгону менен аты-жөнүн билбейт. Эмне үчүн күнүгө мында келээри да ага белгисиз. Жупуну кийинген, жүдөө көрүнгөн бу кемпирдин жанынан өтүп баратып кайра тартты:
– Жакшысызбы, эне? – Өз оюна берилип олтурган неме селт дей түштү. Кайдан чыга калган неме дегендей ага карады. Анан ооз учунан:
– Жакшы, айланайын, – деди.
– Эне, сизден бир нерсе сурасам болобу? – Акун акырын унчукту. Кемпир бу арабачан майып жигит эмнени сураганы турат деген кооптуу көзү менен карады. Анан кайдыгер гана:
– Сура айланайын, – деп койду.
– Эне, суроом жөнсүз болуп калса кечирип коюңуз. Сизди күндө ушул жерден көрөм. Мында сиздин уулуңуздун аты-жөнү барбы?
Кемпир ага бүшүркөй карады:
– Сен тиги Асанкулдун уулусуңбу, балам?
– Ооба, эне.
– Аа айланайын, дартмандуу деп уктум эле. Жазуучу да деп жүрүшөт го. Ошо сенсиңби?
– Жазуучу деле эмесмин, эне. Жөн гана кабар жазам.
– Ырыскы деген ошо, уулум. Жараткан пендесин бир жеринен мүчүтүп койсо, дагы бир жеринен ырыскысын берип коёт. Ошент, кагылайын, жаз. А мен бу жерге келбегенде кара жерге барамбы, балам. Мобу таш тактада үч уулумдун, абышкамдын – Чолпондой төрт асылымдын аты-жөндөрү жазылып турат. Бирок, кайсы жеринде экенин деле билбейм. Сабатым жок, балам. Сөөктөрүнүн ааламдын кайсы чуңкурунда калганы да белгисиз. Каралдыларым ай, бир чымчым топурак буйруп, өз колдору менен көөмп коюшса бейиштин төрүнө чыкпайт белем, атаганат. Кусалыгым кырк кабыргамды кайыштырып, аргам алты кеткенде бу жерге байыр алып, муздак ташка көз жашымды төгөм. А чынында төгө турган деле жаш калбады, уулум. Адамдын көз жашы деле көзү бүтөлгөн булак сыңары соолуп калчу нерсе турбайбы.
– Кечириңиз эне, а башка балдарыңыз жокпу? – Акун аярлай сурады.
– Бир кызым бар эле, жараткан эгем аны да мага ыраа көрбөдү. Төрөттөн каза болгонуна беш жылга аяк басты. Куураган күндү башыма жоолуктай салынып, каңкайган үйдө жападан жалгыз калдым. Жалгыздыкты адам пендесине бербесин, балам. – Кемпирдин үнү каргылданып кетти. Көздөрү жашылданганы менен чынында эле жаш чыккан жок. Катмарланган бырыштуу жүзүнө арылбас армандын, жанбаган күйүттүн издери терең чөгүп алганы даана көрүнүп турду.
– Кайрат кылыңыз, эне. Тагдыр деген ушундай таш боор нерсе турбайбы.
Кемпир унчукпай ойго туна кайраты качып, чүңүрөйүп ичине кирип кеткен көздөрү менен балдарынын алда качан эстен чыккан элестерин көрүүгө аракет кылгандай, таш тактаны телмире тиктеди. Аны алагды кылбоого тырыша, коляскасын акырын жылдырып нары жөнөдү. Кайра келатып эстеликтин айланасына көңүл токтотуп карады. Мурда байкабаптыр. Адамдардын ысымдары жазылган тактанын үч-төртөө сынып калыптыр. Такта орнотулган секиченин, арка жагындагы кооздолгон дубалдардын шыбактарынын көп жерлери карарып сыйрылып түшкөн. Газ баллону сактала турган чуңкурча акырчикирге толуп турат. Тогузунчу май майрамы сайын ортодогу чоң жылдызчанын ортосунан эли-жери үчүн жанын кыйган жоокерлер көгүлтүр от болуп күйүп, жашоонун оттой ыйыктыгын баян кылыша турган. Эми минтип газ баллону тонолуп, кейпи кетип турат.

Дубалдын бооруна ар кандай сүрөттөр тартылып, уяттуу сөздөр жазылган.Туш-тарабы акыр-чикирлерге толуп чыккан экен. Катарында орто мектеп бар. Андыктан айрым тентектердин жашырынып тамеки чегүүчү жайына айланган. Булардын бардыгын шашпай көрүп чыкты. Айылдагы мындай ыйык жердин кароосуз калганына кабыргасы кайышып кетти. Жанагы кемпирдин кайгылуу жүзү көз алдына кайра тартылды. Маанайы чөгүп үйүнө жөнөдү. Бир нече күндөн кийин областтык газетага «Эстелик алдындагы ой» деген көлөмдүү ой толгоосу басылып чыкты. Анан ал райкомдун бюросунда талкууланып, эстелик тартипке келтирилгендиги, аны кароосуз калтырууда тиешеси бар адамдарга жаза берилгендиги тууралу Акундун өзүнө билдиришти. Кубанычтуусу – Жеңиш күнүндө кадимкидей тартипке салынып, бүлүнгөн жерлери оңдолуп, жылдызчанын ортосунан от балбылдап күйүп турду…

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Бүттү. Чаң ызгыган топуракты үйүп бүтүшкөн жигиттер кетмен-күрөктөрүн жыйнай четке чыга беришти. Элдин баары ошол жакты карап олтурушту. Молдо куран окуй баштады. Баары бүттү, деди ниетинде Акун. Ушунчалык кыйынчылык менен куруп алган керемет мунарасы талкаланып, бир үймөк молого айланып, көз алдында жатты. Ошо мунара менен дүйнөнүн, өмүрдүн кунары, татымы жок болгонсуду. Кунарсыз дүйнөдө өзү жалгыз калды. Кайрадан баягы аскага кептелди. Бу андан алда канча бийик, алда канча катаал болучу. Эми мындан чыгып кете ала турган төтө жол табылаар бекен? Жок. Анткени Анарадай асыл жары бейиттен чыгып кайра келмек беле. Кулап, таш-талканы чыгып жаткан мунарасы кайра баштапкы калыбына келчү беле. Булак соолуп калат. Анын көзүн ачып коюуга болот. Карт дарак куурап калат. Анын ордуна жаш чырпык сайып өстүрүүгө болот. Ал эми кулаган мунарачы? Аны кайрадан тургузууга болобу? Жок. Эч качан. Анткени анын ээси жок. Жүрөктүн тең жарымын алып кеткен айжаркын адам жок. Эми анын орду бош. Түбөлүккө. Түбөлүк. Түбөлүктүүлүк. Деги, бул өзү эмне? Чындыгында эле бу дүйнөдө түбөлүктүү нерсе болобу? Болсо ал эмне? Ааламбы? Күнбү, же айбы? Же асман бетин бербей бажырайган жылдыздарбы? Бирок, алардын арасында эчак өчүп калгандары канча. Башталган нерсенин бүтүшү да болот го. Өз кезеги келгенде күн деле өчүп калаары айгине эмеспи. Демек, түбөлүктүүлүк деген болбогон нерсе экен го. Бу жөн гана адамдардын көңүл жубатуу үчүн ойлоп чыгарган табылгасыдыр.

Түбөлүктүүлүк – адамдын бешиктен бейитке чейинки басып өткөн жолу. Адам үчүн башка түбөлүктүүлүк жок. Демек, Акун эми түбөлүккө жалгыз. Жүрөктүн соңку кагуусунда тунарык каптаган көз алдына Анаранын элеси, анан бүгүнкү күн, анан али ызгыган чаңы тарай элек үйүлгөн дөбө элестейт чыгаар. Ошо элести өзү менен кошо ала кетээр. Балким, түбөлүктүүлүк дегендин өзү ошол чыгаар? Ким билет. Бирок, андан табаар майнап кайсы? Ошо түбү түшкөн түбөлүктүүлүк дегендин ордунда Анарасы болсо жакшы болбойт беле. Анын жадыраган жамалы ал үчүн күндүзү күн болсо, түндөсү ай эмес беле. Ал экөөнөн ажырап, эми караңгы дүйнөгө кайра барабы? Андан жакында эле чыкпады беле. Ошо чыгуу деген нерсе эле оңой-олтоң бекен? Кайда-аан. Ан үчүн далай мээнеттерди белинен чыгара кечип өтпөдү беле. Анын эсеси ушинтип чыгып, акыбети ушинтип кайтмак беле, карангүн.
Жүрөгү курч бычактын мизине тилингендей ачышып, көзүнөн мөлтүр тамчылар кайрадан мончоктоп кетти. Жаңы пайда болгон молонун жанында бош табыт томсоруп турду. Анын баш-аягына, ортолоруна ийилип киргизилген, жабууга ылайыкталган жыгачтар кабыргалары сөгүлгөн китке окшойт. Ал Акундун көзүнө сууга бирде чөгүп, бирде калкып агып, бараткансып, бир кызыктай ийрелеңдеп көрүнүп жатты. Ошондон уламбы, башы айланып, чыкыйы лукулдап ооруп кирди. Көрүнбөгөн торгойдун безеленгени, куран окуп жаткан молдонун коңур, муңайым үнү акырындык менен алыстап кеткендей кулагына угулбай калды. Ал азыр жалгыз эле. Куюн тийген кумдай сапырылган ойлору аны кайдадыр дегдеңдетип алып жөнөдү…

Жазгы күндүн бир ууртам жылуу мээримин сезиш үчүн үлбүрөгөн назик гүл таш бетин жарып чыгат. А адам андан алсызбы? Жок. Бирок, анын тагдыры гүлгө жарыла турчу таш эмес. Андан алда канча бекем, миң катмарлуу, миң буйткалуу нерсе. Демек, тосмолору ошончо. Айрыкча жарым жан адам үчүн. Муну Акун эс тарткандан бери жакшы билет. Сезимине көөдөй сиңген. Өткөндөгү үч центнер буудай менен омуран калган отуз сом аны ого бетер карартып, коюулантып койду. Басса-турса ошол салмакты сезип, өзүнчө кыйналып жүрдү. Чүнчүп да кетти. Канчадан бери кол тийбеген калемин чаң басып, үстөлүндө жатат. Санаа бир ыңгай болбогон соң көңүлүң деле чаппайт турбайбы. Ал тургай бу жолку жаз майрамы ал үчүн тээ алыстан, төтө жолго салып кыйгап өтүп кеткенсиди. Анын шаңын сезбей да калды. Үйдөн чыкпаса, жоро-жолдошторуна кошулбаса. Алар менен шатыра-шатман түшө албаса кайдагы майрам.
Короодон ат дүбүртүугулду. Ага удаалаш:
– Үйдө киши барбы? – деген добуш угулду. Үнүнөн дароо тааныды Акун. Бул почточу Кумаш ата болучу. Ордунан шашкалактап туруп атып, үн салды:
– Баратам, азыр Кумаш ата. – Балдактарын такылдатып эшикке чыкты. Карыя колуна тутам гезиттерди, анан бир кат кармап туруптур.
– Салом алеким, ата?
– Алеки салам, уулум. Көрүнбөй кеттиң го. Мени убара кылбай гезиттериңди өзүң барып алып турчу элең. Ооруп калган жоксуңбу, кагылайын?
– Жок ата. Кудайга шүгүр. Оорубай элемин. Үйдө эле жүрүп атам. – Ал айыптуудай башын сала унчукпай калды.
– Жакшы экен, айланайын. Ылайым оору-сыркоодон тышкары бол, уулум. Гезиттерге бирдемкелерди жаза койчу элең. Кийинки күндөрү дайның чыкпай кетти. Гезит алган сайын сенин атыңды издейм. Көрүнбөйт.
– Негедир жазганга колум тийбей жүрөт, ата.
– Сен антпе, жалкоолукка алдырба, уулум. Жазуу деген көрүнгөндүн колунан эле келе берүүчү нерсе эмес. А сенин колуңан келет. Ушу өнөрүңдү таштаба, балам. Балким, бул өнөр сенин шыбагаңа жазылган ырыскыдыр.
– Ырахмат, ата, жакшы сөздөрүңүз үчүн. Жазууга аракет кылам.
Карыя кубана түштү. Бакжайган аппак сакалын сылап өттү.
– Ошент айланайын. Өркөнүң өссүн. Сага кат келиптир, мына. Гезиттен келген окшойт. – Ал гезиттер менен бирге катты сунду. Конверттин сыртындагы редакциянын штампы дароо көзүнө урунду. Денесине белгисиз бир жылуулук агып киргенсиди. Колдорун майда калтырак аралап өткөнүн туйду. Дирилдеген үнү менен:
– Ырахмат ата, жакшы барыңыз, – деди. Үстөлүнө олтуруп, конвертти ачты. Алакандай тилке кагазда: «Урматтуу А. Асанкулов, сизди 5-Майда өтүүчү басма сөз Күнүнө карата болуучу салтанатка келишиңизди өтүнөбүз» деп жазылыптыр. Мындай маанидеги катты алып көрбөгөн. Капысынан бир кымбат нерсе таап алгансып, чекеси нымшый түштү. Толкуган ойлордун деңизинде чабак урган Акун, кирпик кага албады. Анан тоо башынан жайыла берген ак шоокумду утурлай жолго чыкты. Автобуска түшкүсү келбеди. Анын үстүнө ага кирип-чыгыш кыйла машакаттуу жумуш. Тепкичи бийик, буту жетпейт. Бирөөлөр көтөрүшү керек. Анан да элге көрүнгүсү келбеди. Кечээ күнкү майлап, дөңгөлөктөрүн чыңай үйлөтүп койгон коляскасы менен жөнөдү. Ал жашаган айылдан райондун борборуна чейинки жол сегиз чакырымга жуук. Асфальтталган чоң жол. Анын жарымына чукулу бараткан жакка эңкейиш болгондуктан коляска жепжеңил кетти. Айылдан заматта чыкты. Күндүн алгачкы нурун, жаңыдан жер жарып чыккан көк чөптүн көңүлдү экиленткен жагымдуу жытын өз боюна сиңирген жылуу желаргы саамайынан эркелете сылап өттү. Жумуртканын ичинде өткөнсүгөн турмуш тоскоолдугун жырып өтүп, чексиз кенендикке бой таштаган адам кейиптенип, жан дүйнөсүнө канат бүткөндөй өзүнчө делөөрүп чыкты. Ошо канат тынымсыз күүлөнүп, алдыга ашыктырып баратты.

Кыш бою ак жамынып ыңкып уйкуда жаткан кең көкүрөк талаа эми ойгонгондой. Бардык тараптан буу көтөрүлөт. Жолдун өйүз-бүйүзүнө жыш тигилген бак-дарактардан түркүн куштар жаңы көз жарган таңды даңазалай жар салып сайрашат. Жашоо ырын безеленткен шаңдуу үн аны Кызыл-Сууга чейин коштоп жүрүп олтурду.
Редакциянын чакан имаратына отузга чукул киши чогулду. Булар ар кыл курактагы, ар кандай кесиптин ээлери эле. Бирок, аларды бириктирип, башын коштуруп турган бир жалпылык бар болучу. Ал – чыгармачылыкка карата болгон ышкы оту эле. Гезитке макаласы чыккан адам – башкалардан өзгөчөлөнгөн, билими, адамдык касиети жогору турган, башына кут даарыган эң бактылуу адам. Андайлар менен учурашып өтүүнүн өзү эле кандай сыймык, кандай урмат. Акунга дал ушундай сезиле турган. Эми ошондой адамдардын катарында олтурду. Ал тургай алдыңкы катарга олтуруп алыптыр. Капысынан мындай бакытка туш келгенине ишенип ишене албай, жан дүйнөсүн өрөпкүткөн толкундун кучагында калкылдайт. Айланасына алдыртадан көз чаптырат. Баары эле аны карап жатышкандай. Бирок, эч кимисин тааныбайт. Антсе деле өзүнө жакын, кымбат сезилет. Ушу адамдардын арасына келип кошулуп калганы үчүн тагдырына ыраазы.
Чогулгандардын алдында анча толмоч эмес, жапалдаш бойлуу, чачын артка сеңселте тараган орто жаштардагы адам токтоо сүйлөп жатты. Бул – райондук гезиттин редактору Жоомарт эле. Ал сөзүндө райондун экономикалык, маданий турмушунда болуп жаткан жаңылыктар, жетишкендиктер, айрым кетирилип жаткан кемчиликтер тууралуу кыскача баян кылып өттү. Анан гезит кызматкерлеринин жүргүзүп жаткан иштерине, алдыга коюлган милдеттерге токтолду.
– Кийинки жылдары айылдык жана жумушчу кабарчылар менен иш алып баруу бир кыйла жакшы нукка түшкөндүгүн белгилеп кетким келет. Мурда газетанын штаттан тышкаркы кабарчылары жыйырма-отуздан ашчу эмес. Ушу жылдан тартып газетада каттар жана массалык иштер бөлүмү уюштурулуп, анын иши бир кыйла жөнгө салынды. Айылдык жана жумушчу кабарчылар менен тыгыз байланыш түзүлдү. Аларга редакциянын перспективалык пландары жиберилип турат. Айылдык кабарчылар ошол пландын негизинде иштешет. Мына ушундай иш-чаралардын натыйжасында айылдык кабарчылар менен болгон байланыш чыңдалды. Алардын активдүүлүгү жогорулады. Мисалы, К. Чамаев, Ж. Жунушев, К. Байгазиев, А. Асанкулов, Ш. Абдылдаева жана башкалар жаңылыктарды оперативдүү билдирип турушат. Белгилеп кете турган нерсе – мына ушул аты аталып өткөн жолдоштордун жазган материалдары барган сайын жакшырып, деңгээли жогорулап бараткандыгы бизди кубандырат. Буларга редакциянын атынан ыраазылык билдирип, мындан аркы иштерине чыгармачылык ийгиликтерди каалап коймокчумун.
Жоомарт сөзүнүн аягына чыга электе эле угуп олтургандар дүркүрөтө кол чаап жиберишти. Кудай акы, Акун редактордун өз оозунан башкалардын катарына өзүнүн да фамилиясын угам деп күткөн эмес. Анын үстүнө өзү ыйык санаган гезиттин жетекчисинин жылуу пикир айтып, ыраазылык билдирет деген ой капарына да жакындаган эмес. Бул сөздөр жалгыз гана өзүнө багышталгандай, ансыз деле толкунданып аткан жүрөгү ого бетер алып-учуп кетти. Өз эркине баш бербестен жылуу жаш көзүнө ирмелди. Бирок, бу көөдөндү кемирген өксүктүн, алсыздыктын жашы эмес болучу. Жок. Муну кубанычтын жашы деп айтууга да болбойт эле. Анткени бу жерде эми эле айтылып өткөн кеп ал үчүн маңдай жарган кубанычтан жогору турган окуя болду. Андыктан шатыраган кол чабуулар жалгыз гана өзүнө арналып, жалгыз гана аны мактап жаткандай сезилди. Зал тынчый түшкөндө Жоомарт сөзүн кайрадан улантты. Акун эми анын ар бир сөзүн сезим түпкүрүнө сиңирип калууга тырышып, көзүн албай угуп олтурду.

Айылдык жана жумушчу кабарчылар негизги көңүлдү эмнеге буруулары керек, фактыларды кантип чогултуу керек, аларды макала жазууда кандайча пайдаланууга болот – мына ушу маселелердин айласында кеңири баяндама жасады. Көрсө жөнөкөй сыяктанган кичинекей кабар жазуунун да бир кыйла машакаты, жол-жоболору бар турбайбы. Буга чейин бир нече кабар, макалалары газета бетине басылып, бу багытта кыйла тажрыйбалуу болуп калдым го деген пикирде жүргөн. Андай деле эмес экен. Көп нерсени билбейт экен. Муну редактордун баянынан баамдады.
– Эми сөзүмдүн акырында айтаарым – бүгүнкү басма сөз Күнү менен баардыгыңыздарды чын дилимден куттуктайм. Мындан ары да партиябыздын басма сөз жаатындагы күжүрмөн жоокерлеринин алдыңкы сабында болуп, элибиздин ой-мүдөөлөрүн гезит беттеринде кеңири жана акыйкаттык менен чагылдырып турушуңуздарга терең ишенем. Бардыгыңыздарга чыгармачылык албан ийгилик каалайм. Эми биздин редакциялык жамаат тарабынан кичинекей белектер даярдалды эле. Аларды биздин газета менен тыгыз байланышып, газетабыздын ишине активдүү катышып, жазган макалаларынын актуалдуулугу, жазылыш сапаты менен өзгөчөлөнгөн айрым авторлорубузга тапшырып коёлу. – Ал алдынан бир барак кагаз алып, шашпай окуй баштады. Аттары аталган кишилер биринин артынан бири чыгып, анын колунан грамота, китептер алып жатышты. Ар бири чыккан сайын шатырата кол чабылат. Беш-алты кишиден кийин Жоомарт саамга тыным жасап, олтургандарга көз чаптырды. Анан колундагы баракты столго койду. Ушундан соң коңур үнү менен кайра сүйлөй баштады:
– Бул жерде баса белгилеп кете турган бир жагдай бар, урматтуу калемдештер. Тагдыр деген нерсе кээде адам баласын мүшкүлгө салып, мүңкүрөтүп коёт эмеспи. Бирок, миң түйшөлткөн азабына муңбай, кордугуна мүңкүрөп калбай жашоого кумарданып, алдына максат койгон эрктүү адамдар турмушта сейрек кездешет. Ошондой кайраттуу адамдардын бири бүгүн биздин арабызда олтурат. Ал кичинекейинен тарта оорунун кордугун көрүп, бел майыштырган салмагына башын ийип чүнчүп калбай, жашоого болгон кумар отун өчүрбөй келе жатат. Ал турмуштан өзүнүн туруктуу ордун табат деп ишенем. Себеби муну ал өз жөндөмү менен кыска мезгилдин аралыгында жакшы далилдеп койду. Биз аны калеми төшөлүп бараткан, өз үнү, башкаларга окшой бербеген өз чыйыры бар кабарчы катары билебиз. Мектеп партасына олтуруп, билим ала албаса да көптү билет, ой өрүшү кенен. Келечекте мыкты журналисттердин катарына кошулат деп ойлойбуз. Биз сөз кылып жаткан жигит – Акун Асанкулов – мына биздин арабызда. Бүгүн биринчи сапар биздин редакциябыздын босогосун аттап олтурат.
Жоомарт бери басып келип, Акундун майда калтырак баскан колун кыса кармады:
– Куш келипсиң, Акун. Бүгүнкү майрамың менен чын жүрөктөн куттуктайм. Тагдыр кыйынчылыгын мындан ары да курч калемиң менен жеңе бер, айланайын. – Анын акыркы сөздөрү мээримдүү, толкундана чыкты. Өз ордуна барып олтурду да, алдынан бир баракты алды:
– Эмесе бүгүнкү салтанаттуу майрамга карата алдыңкы кабарчыларыбызга сыйлык тапшырууну андан ары уланталы. Биздин газетанын ишине активдүү катышып, эмгек алдыңкылары, чарбадагы айрым учур талабына шайкеш келбеген көйгөйлүү маселелерди курч мүнөздө жазган макалалары үчүн Акун Асанкулов редакциянын Ардак грамотасы менен сыйланат.
Олтургандар шатырата кол чаап жиберишти. Редактор грамотаны колуна алып басып келди. Акундун колун кайрадан кыса кармап:
– Сыйлыгың кут болсун, Акун. Чыгармачылыгың өркүндөп өсө берсин, – деп колундагы грамотаны берди.
– Ырахмат аба, ырахмат…– Акун толкунданганынан эмне дээрин билбей туруп калды. Үнү да чыкпай калды. Баятадан кирпик учунда илинип турган көз жашы мөлт этти…

Айылдан бир кыйла төмөн жайгашкан колхоздун кырманына карай кеткен чоң жол таштуу болгонуна карабастан түз, анан эңкейиш. Ошондуктан Акундун үч дөңгөлөктүү коляскасы кырманга чейин жеңил жетти. Дөмпөйтө салынган көпүрөдөн өтүп, кырмандын бет маңдай тарабынан үч чакырымча алыстыкта жайгашкан Элчини көздөй бурулду. Ал жерде жайык коктуну жакалай үч кой сарай жайгашкан. Бу жердин эмне үчүн мындай аталып калганын ким билсин. Муну Акун да билбейт эле. Ошо Элчинин жогорку сарайынын үстү жагындагы мелтиреп созулуп жаткан эгин талаасында эрбеңдеп эки караан жүрөт. Акундун үйүнөн атайы көздөп, издеп чыкканы ошолор. Аларды көптөн бери тааныйт. Экөө тең колхоздун кадырман адамдары, көп жылдар боюу сугат сугарышып, эгин өстүрүп келишүүдө. Экөө эгиз козудай дайыма бирге жүрүшөт. Алардын бири – Кайбылда, экинчиси – Мукаш. Бир-эки ай мурда Кайбылда «Ардак белгиси» ордени менен сыйланган. Мына ушу эмгектеш эки курбу жөнүндө жазсам деген ой көптөн бери көкүрөгүндө уялап жүргөн. Кыялын кытыгылаган ошо ойдун жетегинде бүгүн келаткан.
Жол боюнда эски мүрзө бар. Ага азыр сөөк коюлбай калган. Анын алдында чоң арык бар болучу. Майнап суу андан ашып, жолдун бир кыйла бөлүгүн жайпап кетиптир. Ар кай жери көлчүктөнүп турат. Тайыз эле сыяктанат. Биринчисинен оңой эле өтүп кетти. Экинчиси деле кичирээк экен. Шыр өттү. Акунга көлчүктөрдөн кечип жол жүрүү кызыктуу да көрүнүп кетти. Жол таштак болбогону менен түз эле. Арткыларынан тоскоолдуксуз өткөнүнө өзүнчө маашырлана түшкөн. Эми үчүнчү көлчүккө ишенимдүү кирди. Дөңгөлөктөрдү айлантуучу тетиктерди жеңил кыймылдатып, кетип баратты. Дөңгөлөк астындагы суу туш тарапка жарыла берип, акырын шырылдайт. Көлчүк арткыларга караганда кыйла узун экен. Ортолой берген сайын тереңдеп баратты. Колясканын жүрүшү да салмактанып, жайлап калды. Суу бут койгон жыгачты жайпап өттү. Акун бутун көтөрө калгыча ботинкаларына суу толуп кетти. Өмүрү муздак сууга бутун салып көрбөгөн неменин бүткөн бою селт эте чыйрыгып кетти. Бирок, кайра тарткысы келбеди. Жолдун теңинен көбү артта калган. Бир аз жүрсө кургак жерге чыгат.
Буттарын бут койгучтун жогору жагына коюп, акырын жыла берди. Суу тайыздай турган көрүнбөйт. Колясканын жүрүшүда оорлоп барат. Ылайланган суу дөңгөлөктөрдүн жарымына жетейин деп калды. Жолдун сол жак тарабы тайыз окшойт. Ошо тарапка жылды. Андай эмес экен. Сол дөңгөлөк кандайдыр бир эңкейишке кирип кетти. Коляска бир капталына аз жерден оодарылбай калды. Кайра артка тартты. Жок, жылчудай эмес. Дөңгөлөктөр бир орунда тегеренип туруп алды. Алдыга кичине жылса кулагыдай. Акун оң жагына оой олтуруп калды. Чекесиндеги чыпылдаган терди сүрттү. Айланага көз жүгүрттү. Жакын арада бир адамдын карааны көрүнбөйт. А Кайбылда менен Мукаш дале алыс. Акундун көлчүктөн чыга албай калганын деле байкашпагандай. Кетмендерин кере шилтеп, экөө эки жерде бейкапар. Кыйкырган менен үн жетпейт.

Тетиктерди баардык күчү менен артты көздөй тартты. Жок. Бир карыш да жылбады. Дөңгөлөк ордунда айланган сайын суу сиңип калган жол бетине тереңдеп батып, коляска ого бетер оой баштады. Аздан соң жыгыла турган. Эми аргасы түгөндү. Кыйшайып турган коляскадан түшүп да кете албайт. Түшкөндө балтырдан өтө чапкан суудан баса албасы бештен белгилүү. Жыгылып калат. Тигил эки караандын биринин байкап калышын күтүп олтура берүүдөн башка айласы калбады. Эки көзү ошолордон өтүп карап турду. Мындайда убакыт да токтоп калгансыйт тура. Көп өттүбү, аз өттүбү ким билсин, бир оокумда тиги экөөнүн бирөө кетменине таяна белин түзөй туруп калды. Сугарган жеринен ала калган жерлери жок экендигине ишенгиси келгендей айланасына жайбаракат көз чаптырды. Анан Акун тарапты карады. Акун шапкесин ала коюп жанталаша булгап кирди. Эмнеге чакырып жатканына түшүнбөгөндөй саамга карап турду. Акун колун катуу булгалап жиберди. Коляска алга жыла түштү. Жантайып араң турган коляска капталына кулады. Акун майнап сууга бети менен чалп этти. Башы бир чөмүлүп кайра чыкты. Тиги киши иштин жагдайын эми түшүндү окшойт, кетменин тикесинен тургуза коюп чуркап жөнөдү. Кыйла узап калганда беркиниси көрдү. Тиги эмнеге чуркап баратканын билбей туруп калды.
Чуркап келген Кайбылда экен. Ал энтиккенин баса албай, жетээри менен башын көтөрүп баткакта оонап жаткан Акунду колунан тартып тургузду. Белинен кучактай көтөрүп, кургак жерге алып барып олтургузду. Акундун кийиминен ылай суу сарыгып, тыпылдап таамп турду.
– Бу жакка эмнеге келдиң эле, куураган бала? – Кайбылда мунун киймин кантип кургатсам экен деген кейипте ар кай жеринен кармалап жатып сурады.
– Сиздерге келаткам. – Акун ызалангандай, айыптуудай үнүн пас чыгарды. Чындыгында ал азыр өзүн ушунчалык алсыз, мажүрөө бир жан сезип турду. Өпкөсү көөп, буркурап ыйлагысы келип кетти. Анысын билгизбөөгө тырышып, эрдин кесе тиштеди. Баткак болгон костюмун чечүүгө аракеттенди. Кайбылда жардамдашты.
– Э айланайын, мени мынчалык алыстан издеп келгидей эмне зарыл ишиң бар эле? Деги, тынччылыкпы?
– Тынччылык эле, аба, кабатыр болбоңуз. Мукаш аба экөөңүздөр жөнүндө макала жазсамбы деп ойлогом.
– Оо жолуң болгур десе, кечинде үйдөн деле жолукпайт белең, мынчалык азаптанбай. Эч жериң ооруган жокпу?

– Жок, акырын жыгылдым. – Жайкы аптап өз күчүндө болсо деле Акун чыйрыгып, калтырап чыкты. – Иштеп жаткан учуруңуздарды көрөйүн деп келгем. – Тиши-тишине тийбей, сүйлөй албай токтоп калды.
– Биз эмне, элден башкача иштейт дейсиңби, айланайын. Эл катары эле кетмен чабабыз. Кел, андан көрө киймиңди чечип, сыгып берейин. Үшүп кеттиң, суук тийип калбасын. Мына, сугатчылардын ишин эми өз жон териң менен сездиң. Демек, жазганың жакшы чыгат.
– Кайбылда баткакка чыланган кийимдерди чечип жатып, жылмайып койду. Ушунусу менен ал ызаланып турган майып жигиттин көңүлүн көтөргүсү келди. Кайдадыр жакын эле жерден чегирткелердин тынымсыз чырылдаганы угулуп жатты…

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Кээде карап турсаң асман менен адамдар окшошуп да кетет. Неге дегенде эртең менен эле шаңкайып турган асман түштөн кийин удургуган булуттарга жашынат. Аздан соң карасаң – жамгыр шатырап аткан болот. Көңүл деле ошондой. Кай жерден чырт дей түшкөнүн адамдын өзү байкабай калат. Жанараак эле маанайы ачык олтурган Акун эми ой салмагына басырылгандай тунжурайт. Көңүлүнүн бир тал гүлүн үзө качкан деле жан болбоду. Ачык турган китепке үңүлгөнү менен оо кыйладан бери барак оодарылбайт. Ойлору уучка толбой, куюн тийген кумдай чачырайт. Үй ичине уюган тынчтыкты чымындын жаны тынбай зыңылдаганы бузат. Неге мынча зыңылдайт? Ал башын көтөрдү. Терезенин бурчундагы желеге бир чымын түшүп калыптыр. Эми көңүлү ошого бурулду. Ордунан туруп жакын барды. Салмагын балдагына сала карап турду. Жабышкак желеге чап жабышкан буттарын тартып чыгара албай тыбырап, али бош канаттарын күүлөп жатты. Бирок, желе үзүлчүдөй эмес. Бир маалда кашектин кычыгынан тарбаңдаган жөргөмүш чыга калды. Ал чын эле чымын түшүп калганына ишенгиси келгендей саамга турду да, анан жакындап келди. Жулкунуп жаткан чымынды бир айланып өттү. Чымын ого бетер ызылдап, чыгып кетүүгө жанталашты. Кайда-ан. Бошонмок турсун кайра бекемирек чырмалды. Канаттары да оролуп калды. Мурдагысынан кичире түшкөндөй бүрүштү. Жөргөмүш эми өзүнүн колунда экендигине көзү жеткендей четтей берди. Анын өлүшүн күтүүдөн башка иши калбады ойшойт. А чымындын жашоодон дале үмүтү үзүлбөй, кыймылдап өлүм чеңгелинен кутулууга далбастайт.
Эх жашоо, неге сен ушунчалык таттуусуң, кымбатсың. Жада калса сени ушу пайдасыз макулук да сүйөт. Сенден ажырагысы келбейт. Сен үчүн акыркы күчү калганча күрөшүп жатат. А балким, бу чымын эмей эле, Акундун өзүдүр? Жөргөмүш болсо анын тагдырыдыр? Алда кайдан кайып келген бу ой көкүрөгүнө тык этти. Денесинен ал-күчү билинбей шыпырылып бараткансыды. Барган сайын тигинин ызылдаганы басайып, шайманы кетип барат. Жакында ал үчүн баардыгы бүтөт. Мүмкүн ошонусу жакшыдыр? Бу суроо жоопсуз калды. Тигине, жөргөмүш жайбаракат жакындай баштады. Ал азыр өз жеңишин тойлогону ишенимдүү келатты. Жок. Дайыма эле жеңе берүүгө болбойт. Бу адилеттик эмес. Жашоо деген, өмүр деген жеңиле берүү үчүн берилген эмес. Акун бир тал ширеңкени алды да, желени быт-чытын чыгара үзүп жиберди. Жөргөмүш тарбалаңдай качып кычыкка кирип кетти. Чымын желеде оролгон боюнча тактайга түштү. Аны талдын учу менен желеден ажыратты. Баары бир учуп кете албады. Желенин уусу денесине сиңе түшсө керек. Жибектин үзүгүндөй үлбүрөгөн канаты дирилдеп жатты. Аны кыйлага тунжурап карап турду. Анан тышка жөнөдү.

Аптаптуу жайдын капортосу. Айылды жашылга бөлөп, көркүн чыгарган бак-дарактар. Учуп конгон канаттуулар көзгө чалдыгат. Бирин-серин гана машиналардын, адамдардын өйдө-төмөн өткөнү болбосо – көчө ээн. Азыр жумуш кычап турган кез. Элдин көбү жумушта. А Акундун – колу жолу бош. Ай, бош болгону да куруп кетсинчи. Ошо боштук деген нерсенин азабы нар көтөргүс жүк экен да. Бак аралай жогору басты. Шылдырап агып жаткан суунун боюнда кошунанын эки баласы ойноп олтурушат. Аларды карап туруп, негедир ичи жылыгандай жылмайып койду. Алды жактан Темир келатыптыр. Ал анын жакшы жолдошторунун бири эле. Негедир азыр ага жолуккусу келбеди. Кучак жеткис терекке далдаланды. Акырын жыла, арка жагынан көз чаптырды. Аялы аны колтуктап, башын ийнине жөлөп алыптыр. Наздана басып, бир нерселерди кобурап бара жатат. Анын үйлөнгөнүн укканы менен аялын көрө элек эле. Бакыт менен сүйүүнү ээрчите кетип бараткан экөөнү бир топко узата карап турду. Жүзүндөгү жылмаюуну алар ала кеткенсиди. Оор улутунуп алды. Кайдадыр алыска, адамдар жок ээн талаа, эрме чөлгө басып кеткиси келди. Бирок, кайда? Тагдыр – калчап ойной турган оюнчук эмес. Ал – зор күч. Кубулуп туруучу нерсе. Бирде мелмилдеп, чаңкаганда кана жута турган мөлтүр кашка булак. Бирде кочкулданган аксым дайра. Ага эч бир жандын кудурети жетпейт. Алдын тосуп токтото албайт. Андайда кылган аракет, жандалбастооң түккө арзыбайт. Жолунда кезиккендин бардыгын агызат. Кайда калчаса ошо жакка калчалып, кайда өкчөсө ошол жакка өкчөлүп кете бермей. Каалаган жагына агызып барат. Анан чамындыдай жээкке ыргытып салат. Тагдыр дегениң мына ушундай. Бирок, адам чамынды эмес да. Ал – Адам. Ошондуктан ал кармашка түшөт. Алдан тайып кыймылдай албай калганча кармашат. Көкүрөгүндө үмүт оту үлбүлдөп турганында жашоо кумары таштабайт. Көздөн учкан гүлзарын издеп, аны көздөй тынымсыз умтулат. Аны табат. Анткени анын жаратылышы ошондой. Анткени ал – Адам.

Күн кыңайып калган. Бирок, илебинен жана элек. Асман шаңкайып чайыттай ачык. Тоо тараптан жылуу аптап уруп турат. Бак-дарактардын арасында канаттуулар чурулдашып, көнүмүш турмуштары менен алек. Алардын түркүм үндөрүнө назар таштабай, кош балдагын аяр шилтеп жогору баратты. Кайда, эмнеге? Ага деле көңүл бурбады. Көчө бойлоп бассам көңүлүм аз да болсо ачылаар. Жан кыйнаган жалгыздыктан аз болсо да алыстай аламбы деген ой коштоп баратты. Жалгыздык…Бул адам пендесинде сезим деген нерселер көп. Жакшы көрүү, жек көрүү, сүйүү, коркуу, кооптонуу, уялуу. А жан дүйнөнүн жалгыздыгы – бөтөнчө оор сезим. Адам жанын жабыркатат, көңүлүн чөгөрөт. Үмүтсүздүккө чырмайт. Жашоо деген асылдыктын кызыкчылыгын кемитет. Ким билет, балким анын эмне экендигин Акунчалык билген, анчалык түшүнгөн жан жоктур…

Клубдун жанына айылдык кеңештин жаңы имараты курулуптур. Ал айылдын борбордук бөлүгүн көркүнө чыгарып турат. Андан жогору жакта универмагдын иштеп жатканын көрдү. Ташкентке кетээринде жаңыдан түптөлө баштаган. Шаар тибинде заңгыратып салынган экен. Кирип ичин көргүсү келди. Жакындап барып, негедир кайра айныды. Нары өтүп, колхоздун эс алуу багына кирди. Күндүн ысык аптабы өтө албаган калың бак. Шыңга боюн асманга керген жоон ак кайыңга такай орнотулган отургучка көчүк басты. Жайкы каникул мезгили болгондуктан демейде шатыра-шатман түшчү балдар жок. Бак мектепке жакын. Бактардын баштары алардын шайыр үндөрүн сагынышкандай жай термелет. Тээ нарыраак жакта эки-үч киши алдыларына бир бөтөлкө аракты коюп алып, маектеше ичип олтурушат.
Киндик кан тамган жер. Кандай кымбат, кандай асыл эле. Жүрөгүнө кандай жакын эле. Муну Акун эми сезди. Алыста жүргөн эки жылдын аралыгында айыл ичинде бир топ өзгөрүүлөр болуптур. Туугандардын айрымдары үйлөнүптүр. Айрымдары жаңы үй салыптыр. Наристелүү болуптур. Кээ бири машина алыптыр. Дагы бири ажырашыптыр. Кайтпас сапарга кеткендер да болуптур. Өмүр дегениң ошол. Мезгил менен жарышып өтө берет. Кийинки муун өткөндөрдүн ордун басат. Бул – жашоонун үзүлбөгөн учугу.
Акун сол бутун көтөрүп, алдына балдагын койду. Жамбашынын операция жасалган жери зыр дей түштү. Али жакшы бүтө элек эле. Олтуруп турганда зыркырай түшөт. Кээде күн бүркөлгөндө деле уюп ооруй берчү болду. Айрым кездерде түнү бою жанын көзүнө көргөзүп зыркырап чыгат. Бул – акыркы операциянын натыйжасы. Деги, үмүт дегениңде ар жок нерсе окшойбойбу. Ошого жетеленген Акун мындай операциялардын канчасына чыдап, канчасына кайыл болбоду. Жыйырма эки жылдык өмүрүндө андайдын жетөөсүн артка таштады. Айрыкча акыркы, жетинчиси оор болгон. Анда ал Фрунзедеги мурдагы жаткан ооруканада эле. Бул жерге эки-үч сапар келип дарыланган. Мурда ал Тоголок Молдо көчөсүндө болучу. Анара экөө ошондо таанышкан. Үч жылдан кийин келсе эле башка жерде болуп калыптыр. Ортопедиялык клиникалык оорукананын жаңы имараты Логвиненко көчөсүнөн орун алыптыр. Ниетинде ал жакшы болуп кете албасмын. Антсе деле Анара жаткан палатаны, ал баскан жерлерди бир көрүп келейин. Көөдөндөгү кусамды, саргайган сагынычымды басаңдатып алайын деген. Ошол ниетке жетеленип, өрөпкүп келген. Бирок, жылуу сезимине шыргалаң суу чачылгандай шаабайы сууду.
Бул ооруканада мурдагы эле докдурлар иштеп жатышыптыр. Профессор Алиев аны көрүп кыйлага үндөбөй олтурду, анан:
– Эсиңдеби уулум, мындан үч жыл мурда сага алты айдан кечикпей кел дегеним. Эми кеч болуп калды. Ошо кезде чыдап, операция жасаттырып кетсең болмок. Балдаксыз басып кетишиң мүмкүн эле. Балалык кылдың, уулум. Антсе деле башка операция жасап көрөбүз, – деди.
Профессор айткандай ал операциядан анча жылыш боло бербеди. Врачтар да мурдагыдай көңүлдөнүп карашпайт. Балким, жөн гана ага ошондой сезилгендир. Эмнеси болсо да мурдагыдай абалда калды. Анда кыйла тыңыраак басчу. Буга үзүлө түшүп кайгырган деле жок. Дале айыгып кетүүдөн үмүтүн үзбөдү. Бала кезиндегидей жөрмөлөп калса эмне болот эле. Анда эмне деген күндү көрөт эле. Ушуга да шүгүр. Пенде дегениң жакшылыкка умтула берет турбайбы. Дагы жакшы болуп кетемби деген үлбүлдөгөн ой учкуну өчпөйт. Врачы Асия Валиевна менен сүйлөшүп, Москвадагы ортопедиялык клиникага жиберүүсүн өтүндү. Ал каршы болгон жок. Керектүү кагаздарын даярдап салып жиберишти. Ой-кыялында «канча кылган менен Москва эмеспи. Ал жактын врачтары да нары билимдүү, нары күчтүү болушу керек. Медикаменттери да мыктыдыр. Анда илимдин кандидаттары, докторлору иштешет эмеспи. Балким, ошолордун бири менин каргыш тийген дартыма даба таап калгысы бардыр. Таскактап чуркап кете албасам да, бир топ жылыш болуп калаар. Атаганат, андай күн болсо…» деп купуя ойлоп, ушуга жетеленет.
Бирок, бир күнү келген ак кагаз жакшынакай үмүт-тилегин таруудай чачып жиберди. Москванын клиникасы кабыл албасын билдириптир. Муну менен эле токтоп калбады. Ташкентке, профессор Шаматовдун клиникасына жазды. Кудай жалгап, бул жак кабыл алды. Чынында бул клиника кыйла жогорку деңгээлде эле. Врачтардын көпчүлүгү илимдин кандидаттары, докторлору болучу. Бирок, Акундун өзү менен кошо төрөлгөн кара баскан дарт оңой менен моюн сунуп, жеңилип бергиси келбеди. Мындагы жети айлык дарылануу, сол жамбашынан жасалган операциядан жакшы жылыш болбоду. Кайра басышы салмактанып, тез алсырап калчу болду. Эшик алдындагы тепкичтерден чыгуу кыйындады. Келбей эле койгондо түзүк болот беле деген күдүк ойдо калды. Клиникадан чыгаардын алдында профессор Шаматов чакырып алып:
– Уулум, ачык айтканым көңүлүңө зак кетирбесин, бирок жашырып коюу пайдасыз. Сенин дартың өтүшүп кеткен. Доктурларга да абдан кеч кайрылгансың. Анын үстүнө он төрт жашыңда бир операция жасалышы керек эле. Ал дагы жасалбай калыптыр. Ошол абдан керек болучу. Балдаксыз басып кетишиң мүмкүн эле. Эми кеч. Медицина бул жерде кудуретсиз, уулум, – деди.

Айыгып кетсем деген бир үмүтүн Ташкенттин клиникасында талкалап алып, кайра Фрунзеге келди. Көнгөн ооруканасында дагы сегиз ай жатты. Ал жерден Фрунзенин чет жакасындагы сөөк оорулары боюнча диспансерге жиберишти. Бир жылга чукул мезгили ал жерде өттү. Профессор туура айтыптыр. Жылыш болбоду. Ушундан соң жан дүйнөсүндөгү жаңыдан бүчүр жара баштаган чырпык чырт эте сынып түштү. Мындан ары аны кош балдак өмүр бою коштоп, ажырашкыс шеригине айланганын билди. Билгенде эмне, маңдайына жазганы ушу болсо эмне кылмак. Тай туйлап такка чыкмак беле деген сөз бар эмеспи. Эми кайгыр, капалан, көңүлүңдү миң чөгөр. Мындан эмне өзгөрөт. Нервди жегенден башка эч нерсе. Демек, мындан майнап жок. Андан көрө ушуга топук кылып, тобо деш керек. Тагдырдын башка салганын көтөрүү керек. Бирок, анын жүгүнө басырылып жыгылып калбоо керек. Ушул ой колхоздун багында баятан бери тунжурап олтурган Акундун көңүлүнө тык этти. Негедир чыйрала түштү.
Бактын баштарында желаргынын этеги сүйрөлүп, акырын термелтет. Шуудураган үнгө канаттуулардын үндөрү кошулат. Көлөкө жамынган салкын жел саамайдан эркелете сылап өтөт. Бак арасынан асмандын шаңкайган көпкөк кесимдери көрүнөт. Маңдайдагы түптүз өскөн шыңга бой, бараандуу ак кайың бийлегиси келгендей жай ыргалат. Жалбырактары кимгедир аялуу сырын айтып жаткандай ичтен тына шуудурашат. Балким, Акунга сырдашып, аны бекем бол, туруктуу бол, эрктүү бол деп жатышкандыр. Ким билет, мүмкүн бул ойду ушу кайың аркылуу Анара айтып жаткандыр. Кайып келген бул ойго ишенгиси келип кетти. «Макул Анара, ырахмат сага. Менин эми кайгырганымды, мүңкүрөгөнүмдү көрбөйсүң. Анткени, мен эми түшүндүм. Ар ким маңдайына жазылган нерсени муңайбай, башын жерге салбай көтөрүш керек. Ушуга шүгүр, ушуга тобо. Кандай жаралсам – ошондой жашашым керек. Жаралбай, жарык дүйнөгө келбей калсам эмне болот эле? Анда сени көрбөй калмакмын. Ушу дүйнөдө бир гана оору, анын запкысы, кордугу, жанга баткан жалгыздык бар эмес экен. Алардан башка да сага окшогон асылзат кыз бар экен. Сүйүү деген ыйык сезим бар экен. Ушул экөөнүн бар экендигин билгендигим, көрүп сезгендигим үчүн эле ыраазымын. Анткени сен мен деле адам экенимди, менде деле жүрөк дүкүлдөп согуп тургандыгын сездирип койдуң. Демек, мен кош балдакка күнү түшкөн майып гана эмес экемин. Мен – Адам экемин. Ооба, Адам. Адамды өлтүрүүгө болот, бирок, жеңүүгө болбойт. Муну бир улуу жазуучу айткан. Туура. Мен жеңилүүгө тийиш эмесмин. Анткени аны каалабайм. Менин эмдиги багытым – жашоо. Туу туткан мүдөөм – турмуштан өзүмдүн ордумду табуу. Татыктуу ордумду табуу. Жашоого мүңкүрөө, басынуу, кор болуу үчүн келбейт. Жашоого – адамча жашоо үчүн келет». Сезиминен сы- зылып чыккан бул ой Акундун көңүл асманындагы удургуган кара булуттарды алыска сүрүп кеткен шекилденди. Көрүнбөгөн бир күч көөдөнүнө агылып киргенин сезди. Шилисинен ныгырган кыжаалат салмакты олтурган ордунда калтыргандай жеңил турду. Канаттуулардын шаңдуу үндөрүнүн коштоосунда үйүн көздөй бет алды…

– Аба, жакшы элесизби? – Дал кулак түбүнөн акырын чыккан үндөн улам селт дей түштү. Башын көтөрдү. Жанында иниси Иса олтуруптур. Ал колундагы жүзаарчысы менен Акундун бет ылдый куланып жаткан жашын сүрттү.
– Эч нерсе эмес, жакшы элемин. – Ал алдыртадан айланага көз жүгүрттү. Куран окулуп бүтүп, бата тиленип жатыптыр. Мостойгон бейит. Алакан жайып, тунжурай калышкан эл. Асман чаңыттап боз түшүп, кызарган күн чаң баскан айнектен көрүнгөнсүйт. Балким, ушул бейиттен, Акундун көөдөнүнөн көтөрүлүп чыккан кайгынын, күйүттүн саргайган даты күндүн көзүн калкалап калгандыр. Ким билет. Неси болсо да дүйнө мелтиреп, мостойгон кооптуу тынчтык шилиден басат. Бир гана көрүнбөгөн торгой үнү безеленип жаны сеп албайт. Бирде бу тараптан, бирде тиги тараптан угулат. Бирде Акундун дал төбөсүндө тургандай. «Баса, бул үндү башкалар да угуп жатышты болду бекен? Же мага эле угулуп жатабы?» Бул ой капысынан көңүлүнө тык этти. Бирок, жооп таба албады. Неге мынча безилдейт? Эмне деген арманы бар мунун? Аны кимге айткысы келет? Аны уга ала турган, түшүнө ала турган пенде барбы бул дүйнөдө? Же Акунга айтып жатабы? Ким билет. Балким, бул келбес сапарга аттанып, нымы кургай элек молонун алдына жашырылган асыл адамынын жаныдыр? Жан өлбөйт дешет го. Эгерде чынында эле ошондой болсо ал боз торгойго айланып, экинчи көрүшпөстүгүн, ошого өкүнүп, арман кылып, өзүн туу туткан Акунун, чиедей балдарын таштап кеткенине өксүп-өксүп жаткандыр?
«Болдучу боз торгоюм. Сай сөөгүмдү сыздатып безилдебечи. Арга канча. Сенден айрылып, кабыргам куржундай сөгүлүп турат. Кечир мени, кечир менин асылым. Менин боз торгоюм. Сени көзүмдүн карегиндей сактап кала албадым. Тагдырдын алдында алсыз экемин. Кудуретсиз экемин. Качандыр бир кезде «Кечир тагдыр, мен өзүңдү жасап алам кол менен», деп ыр жазгам. Ашкере кетиптирмин. Азыр түшүнүп олтурам. Көрсө, андай болбойт экен. Тагдыр кол менен жасалбайт экен. Болбосо минтип өксүбөйт элем да. Сени колумдан жулдуруп жибербейт элем да. Бул жерге сени менен келип, жалгыз кетип баратам. Дүйнөдө жалгыз калгансыйм. Балким, сенсиз дүйнөнүн өзү жалгыз калгандыр? Не кылайын, эми эмне дейин? Азыр мен мунарасы кулап, жарга такалып турган бир пендемин. Сен – колдон учкан боз торгойсуң. Кайыр кош, менин армандуу боз торгоюм. Жаның жаннатта, ыйманың саламат болсун. Топураңың торко болуп, жаткан жериң жайлуу болсун. Эми мен сенин элесиң менен гана жашайм. Бул сенин экинчи өмүрүң болсун. Оомийин». Акун эл менен чогуу бата кылды. Бүттү. Эл дуу көтөрүлдү. Күбүнө сыртка бет алышты. Акун да илкиди.
Мына, баары бүттү. Ушунча жыл ылдыйда өбөгү, өйдөдө жөлөгү болуп келген мунарасы заматта жок болду. Ал кулап калды. Жарыгы боз топуракка сиңип кетти. Аны менен кошо жашоо кумары, эртеңки күнгө багышталган үмүт-тилеги да кулады. Жан дүйнөсүндө быркыраган мунаранын күкүмдөрү, ызгыган чаңы гана калды. Бейиттин кулаган дарбазасынан чыгып баратып, Акун артына кылчайып карады. Жаңы үйүлгөн моло мостоюп, жалгыз калганына сыздап тургандай. Чаңыттаган асман да ошол боз топурактын түсүндөй. Бүтүндөй дүйнө бейитке айлангандай. Бир гана боз торгой безеленет. Ал жашоонун али бүтө электигинен кабар берип, анын бүтпөс дастанын жар салып жаткандай. Жашоо дастаны. Ал Акунду заматта өз кучагына кысып, кайдадыр алып жөнөдү…

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Томуктай булут жок шаңкайган асманда бажырайган ак жылдыздар жайнайт. Алар шоктонгондой, улам бири кимгедир көз ымдаша жымыңдашат. Акырындык менен түн этеги түрүлүп, чыгыш тараптагы жылдыздар жамыраган козулардай суюла баштады. Таң шоокуму чукуранып, али уйкуга карамыккан тоонун аркы тарабынан баш көтөрүп келатты. Акун кыйладан бери дарбазанын сыртындагы отургучта олтурду. Көңүлү кушубак эле. Кечээ кечинде баштаган макаласын түнү бою тирмийип олтуруп, бүтөрү менен эшикке чыккан. Буйруса оюндагыдай жазылды. Көлөмдүү да болду. Аны республикалык жазуучулар уюмунун көркөм газетасына жибермек. Жакында эле ошо газетага турмуштук бир маанилүү маселени аркалаган чоң макаласы чыккан. Ага айрым окурмандар үн кошуп, анда айтылган ойлордун жүйөөлүү экендигин белгилеп, колдоого алышаарын жазышкан экен. Бул ал үчүн күтүлбөгөн да, кубанычтуу да нерсе эле. Ушундан кийин калеми төшөлүп калгандай, кадыресе салмактуу макалаларды жазууга кудурети жетип калгандай ишеним пайда болду. Ырас, кийинки бир нече жылдан бери калемин колунан түшүрбөй, көптөгөн газеталар менен тыгыз байланыш түзүп алган. Жазгандары тез-тез жарыяланып турат. Кабарчылар арасында да анын аты-жөнү кыйла белгилүү. Анын тагдыр жолу, шык-жөндөмү жөнүндө да бир топ макалалар жазылып, газет беттерине жарыяланган.
Адатта дарак булактан көгөрүп, мөмө байлайт. Ал эми адамды алга сүрөгөн, декилдетип тынчтык бербеген – үмүт, тилек, максат. Бул үчөө биригип келип эмгек деген зор нерсеге алып баруучу жолду түзөт. Адам жашоосунун негизи, кыймылдаткыч күчү– ошо эмгек. Башкалар кандай ойлошот ким билсин. А Акун ушундай ойлойт. Ушуга ишенет. Анткени өмүрүнүн кыйла бөлүгүн бекерчиликтин, жатып ичерликтин сазына батуу менен өткөрбөдүбү. Мунун эмне экендигин, кандай азап экендигин жакшы билет. Бирөөгө көз каранды жашоо – жашоо эмес. Жүрөгүң дүкүлдөп, денеңде тирүүлүктүн каны дүргүп турган соң – бирөөгө салмагыңды артпа. Ага күнүңдү түшүрүп мүңкүрөбө. Өз жолуңду, турмуштан ээлей турган туруктуу ордуңду тап. Өз наныңды өз маңдай териң менен таап же. Ошондо татканың таттуу болот. Колуңдан келе турган болсо башкаларга каралаш. Мүмкүнчүлүгүңдүн болушунча муктаждыктан чыгышына көмөктөш. Бул дүйнөгө конок болуп келип, конок болуп кетүү болбогон нерсе. Антүү ар бир макулуктун колунан келет. Ушу дүйнөгө келдиңби – анын жүгүн мойнуң менен көтөр. Келүү оңой. Кетүү кыйын. Бул экөөнүн ортосу узак жол. Анда сенин да изиң калышы керек. Бирок, кандай? Кеп мына ушунда. «А сенден кандай из калат болду экен?» Батыш тараптан зуу этип учуп өткөн желаргынын үзүрү Акундун көкүрөгүнө ушул ойду тепчип өткөнсүдү. Бирок, ал көңүлүндөгү закымдаган канаттарды кайрый алган жок. Эми алар тээ мурдагыдай алсыз, мажүрөө эмес болучу. Жетилип калышкан. «Жакшы из калууга тийиш. Анткени, мен өз тагдырымдын «туткунунан» жеңилүү үчүн чыкканым жок», деди ниетинде.

Үргүлөгөн тоо артынан баш көтөргөн жаркын таңдын апакай шоокуму жылдыздарды жамыраган козулардай үркүтүп, шаңкайган асманга жайыла берди. Анын артынан алоолонгон күн көтөрүлдү. Эми эле көлөкөлөнгөн күңүрт айлана жаркып, наздана жылмайган селкиге окшой түштү. Эненин мээриминдей төгүлгөн жылуу нур Акундун саамайынан эркелете сылады. Таңкы көңүл сергиткен таза, салкын абадан көөдөн толтура дем ала, көтөрүлүп бараткан күн тарапты карап турду. Ошо күн ордуна Анара келаткандай…
Эх, Анара… Балким, сен чынында эле Акун үчүн өзүнчө бир күнгө айланып кеткениңди билбейсиң. А мүмкүн сенин турмуш жолуңда ошол баланын кезиккенин да унутуп, эсиң-ден алда качан чыгарып салгандырсың. Андан бери канча ирет жадыраган жаз келип, канча ирет кычыраган кыш кетпеди дейсиң. Ооба, мезгилдин учкулдугун кара. Билинбей отуруп он үч жыл зуу коюптур. А Акун унуткан жок. Өмүрдүн алтыдан бүтүндөй бир бөлүгүн ээлеген ушу мезгилдин аралыгында сени эстебеген, сен жөнүндө ойлоп, түркүн кыялга батпаган, сенин элесиңди көз алдына келтирбеген бир да күн болгону жок. Буга ишене берсең болот. Анткени анын күңүрттөнгөн сезимине жаркын шоола чачтың. Башка дүйнөгө алып чыктың. Сен берген китеп сабатсыздыктын караңгы дүйнөсүнөн жетелеп чыкты. Чыныгы жашоо кумарын сездирди. Сага арнап сандаган каттарды жазган. Бирок, сен алардын бирин да окуган жоксуң. Кыялында ал сени окуп олтурат деп элестетчү. Жаза берүчү. Бирок, бул анын кеч калган балалыгы, же эссиздиги эмес болучу. Көкүрөгүндөгү билинээр-билинбес шык учкунунун адеп тутанышы эле. Мына, эми ошол учкундун жарыгы менен чыгармачылыктын татаал чыйырына кадам таштап барат. Бу чыйыр чоң жолго алып чыкса экен деп Теңирден тилейли. Кош балдагына сүйөнгөн Акун алоолонуп чыгып келе жаткан жаңы күндү карап турат. Балким, ушул күн чын эле сен болуп жүрбө…

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Желаргынын этеги элп эте, бак баштарын сыдырып сылай өтөт. Өмүр соңуна жеткен жалбырактар үчүн ушул эле жетиштүү. Араң турган жаны сабагынан үзүлүп түшөт да, калдаңдай келип тамандарда шуудурап жаткан сарбариктерге кошулат. Анын күнү ушинтип бүтөт. Буга дарак гана кейип, күн санап жылаңачтанып бараткан дарак гана томсорот. Ал эми мезгилдин жалбырагы – күндөр. Алар да сабагынан үзүлүп, күбүлө берет. Күбүлө берет. Бирок ал дарак сыяктанып жылаңачтанбайт. Неге дегенде ал – түбөлүктүү. Башталышы менен аягы жок. Анткен менен ар бир күбүлгөн күн – адам өмүрүн кемитип, адам өмүрүн бөксөртөт. Бул эми табигаттын өзгөрүлбөс мыйзамы дечи. Мунун «салмагын» Акун күз мезгилинде даана сезет. Жүрөгү ачышат. Күбүлүп түшкөн күндөрдүн саргайган бариктерин шуудурата тепсеп бараткандай ичиркене калат. Ошо саргайгандары – майнапсыз, жемишсиз өткөн күндөрү сыяктанат. А майнаптуусу, жемиштүүсү кайсылар болду экен? Балким тиги бак башында али үзүлө элек бирин-серин калтыраган жалбырактардыр? Же газеттерге басылган макалаларыбы? Болбосо ошо жазгандарынын аркасында жаңыдан салынган чоң мончобу, оңдолгон суу түтүгүбү? Көл жээгине тигилген жаш көчөттөрбү? Ал жазган көптөгөн адамдардын тагдырлары, алардын ага айткан алкыштарыбы? Мүмкүн, өз маңдай теринен тапкан акчасына сатып алган батинкеси, башка кийимдеридир? Саргайбаган күндөрү ушулардыр? Ушунча сансыз күбүлгөн күндөрүнүн арасында булар өтө эле аз го. Албетте, алты саны аман, телегейи тегиз адамга аз. Ал түгүл абдан аз. А Акун үчүн, анын абалындагы адам үчүн аз эмес. Көп десе да болот. Бир аз гана жылдар мурда бул да жок эмес беле. Демек, ушуга топук кылып, тобо деш керек. Туура. Бирок, пенденин табыяты башкача. Ал дайыма изденгич, дайыма умтулгуч келет. Бир чыккан дөбөсүнө байыр алып, токтоп калуу деген жок. Канагаттанып калуу деген жок. Дагы башкасына, андан бийигирээгине, чоңураагына чыгуу керек. Бийик дөбөдөн – алыс жак көрүнөт. Бул – Акундун ою, анын ишеними. Мына ушу эки нерсе аны жайына койбой тынчын алып, алга түртмөлөйт…

Акун короодо олтурду. Эртеден бери столунда көз талыта тирмийип олтуруп, дагы бир макаласын жазып бүтүрүп, тышка чыккан. Көңүлүнө канат бүтүп, өзүнчө кушубак. Бир аз эс алып, анан аны почтого салып келүү ниетинде турду. Жаңы гезиттерди да алуу керек. Балким, дагы жазгандарынан чыгып калгандыр. Бул ой аны ордунан тез эле турууга мажбурлады. Үйгө кирип, столундагы машинка менен жазылган барактарды иреттеп, ортосунан бүктөп конвертке салды. Бу машинканы алгандан бери иши алда канча жеңилдеп калды. Мурда бир баракты жазыш үчүн бир сааттан ашык олтура турган. Эми он-он беш мүнөт гана убактысы кетет. Чыкылдатып олтуруп беш-он бетти жазып коёт. Анда иштегенди тез эле өздөштүрүп алган. Эки колу кадимкидей шыпылдап, жорголоп кетет.
Ал бөрсөйгөн конвертти этияттык менен ич чөнтөгүнө салды да, коляскасына олтурду. Дарбаза ачык турган. Ал көпчүлүк учурда ачык турат. Акун шыдыр кирип, шыдыр чыгат. Ал дарбазадан чыга бергенде алдынан бир атчан келип токтоду. Сельсоветтин чабарманы Ашым экен.
– Салом алейким, аба? – Акун атка чукул барып колун ага сунду.
– Алеки салам, уулум. Күлүгүңдүтеминип, бир жакка чыгып бараткансың го, – деди Ашым эңкейе колун сунуп.
– Почто тарапка барып, кат салайын деп чыктым, аба. Газеттеримди да ала элекмин.
– Жакшы, уулум. Мен сага келаттым эле. Катыңды мен салып коёюн, азыр ошол тарапка барам.
– Жайынча элеби, аба? – Акун ага карап калды.
– Жайынча эле, Акун. Сени Ишен абаң чакырып жатат. Мүмкүн болсо тезирээк келсин дейт. Фрунзеден кишилер келип күтүп жатышкан окшойт.
– Алар мени эмнеге күтүп жатышты экен?
– Анысын билгеним жок, уулум. Менин ишим – таап кел дегенин таап, чакырып кел дегенин чакырып келүү. Мындан башка жумушум жок. – Ал чөнтөгүнөн бырышкан бир баракты алып чыкты да, ага сунду:
– Бул жерине кол коюп кой.
– Эмнеге? – Акун аны таң кала да, кызыга да карап калды. Чындыгында мунун кандай зарылчылыгы бар экенине түшүнө албады.
– Сага келип, селсеветтин буйругун аткарганым жөнүндө атчот беришим керек да.
– Аа, сизден да отчет алышабы? – Акун өзүнчө жылмайып, кагазына кол коюп берди.
– Анан эмей. Азыр кыбыр эткен нерсенин баардыгы кагаз жүзүндө бүтүп калбадыбы. – Ал өз ишине корстон боло компоюп койду. – Тезирээк бара көр, уулум.
– Макул аба, мына, жөнөдүм.
– Сага жардам керек эмеспи, уулум?
– Жок аба, өзүм эле жетем. Жакын эле эмеспи.
– Мүмкүн, бу арабаңды чылбырым менен байлап, Саралам экөөбүз чу коёрбуз. – Ашым жылмайып койду.
– Жок аба, ырахмат. Керек учурда бу үч дөңгөлөк «күлүгүмө» Саралаңыз караандабай калат. – Акун тигинин тамашасына тамаша менен жооп берди.
– Ошондой эле болсун, уулум. Анда мен келатат деп айтып барайын. Катыңдан камтама болбо, азыр эле салып коём. – Ал атынын башын шарт буруп, камчылана жөнөп кетти. Кыйла жерге барып, чын эле өтө чаап кетпесин дегендей кыязда артына кылчая карап койду.
Сельсоветтин төрагасынын кире бериш бөлмөсүндө үч-төрт киши олтуруптур. Акун кирип барганда секретарь келин ордунан тура калды.
– Келдиңерби, силерди күтүп жатышат. – Ал төркү бөлмөнүн эшигин коомай ачып, ичкеридегилерге бир нерсе деди. Бирок, эмне дегени угулган жок. Кайра бурула берип, эшикти чоң ачты.
– Киргиле.
– Ырахмат. – Акун төраганын кабинетине кирди. Анда беш-алты киши олтуруптур. Сельсоветтин төрагасы, колхоздун башкармасы, мектептин директору, райондук газетте иштеген айылдык жигит, дагы ал тааныбаган эки-үч киши олту-руптур.
– Кел Акун, тигиндей олтур. – Төрага Ишен колун жаңсай отургучту көргөздү. Акун мынча кишинин өзүн күтүп олтурушканына түшүнө албай, отургучка акырын көчүк басты. Кабинетте бир азга жымжырт боло түштү. Олтургандардын бардыгы Акунду алдыртадан карап калышты. Бир маалда Ишен төр тарапта олтурган эткээл, салабаттуу көрүнгөн кишиге карады:
– Сиз чакырткан жигит ушул, Кадыр Касымович. – Анан ал Акунга кылчайды:
– Акун, бу киши – Кадыр Касымович, республикабыздын социалдык камсыздоо министринин биринчи орун басары. Фрунзеден сага жолугуш үчүн атайы келиптир.
– Магабы? – Акундун оозуна мындан башка сөз кирбеди. Ал мурда мынчалык жогорку кызматта иштеген адам менен бетме-бет келип сүйлөшүп көрбөгөн. Ал киши калың, кара папкасынан бир газетти алып чыкты. Акун «Советтик Кыр-гызстан» деген жазууну окуп калууга үлгүрдү. Негедир денеси дүркүрөй түшкөнүн сезди. Жакында эле ага чоң макаласы чыккан. Анда аталган министерствого тиешелүү айрым бир ойлору, сунуштары козголуп кеткен эле.
– Бул газетага сенин макалаң чыккан экен. Жакында биз аны министерствонун коллегиясында карадык. Анын жыйынтыгын авторго билдирип коюңуз деп министр Салиева мага тапшырганынан улам келдим. Адеп бир нече суроого жооп алсам деп турам. – Кандай дейсиң дегендей Акунга карап, бир азга унчукпай калды. Акун бир чети толкундап, бир чети бу киши ошончо жерден эмне айтмакчы болуп келди экен деген купуя суроого басырылып олтурду. Бир маалда бир барак кагаз, калемин алып, алдына койду. Кагаздын жогорку чекесине бир нече сөздү шыпылдата жазды. Кол жазмасынын сулуу экендигин байкады Акун. Бирок, жазылган сөздөрдү эч ажырата албады.
– Сен жогорку билимдүүсүңбү?
– Жок.
– Бул жигит тубаса бут оорулуу болгондуктан мектептен да окуй албай калды. Айылдык мугалимдер үйүнө барып, сабатсыздыгын жойгонго көмөктөшүшкөн, – деди Ишен тиги кишиге карап.
– Кызык экен. А анан кантип мындай чоң макалаларды жазып жүрөсүң? Же бирөө жардам береби?
– Эч ким деле жардам бербейт. Өзүм жазам.
– Көптөн бери жазып жүрөсүңбү?
– Он жылга жакындады.
– Бул жигит билимдүү жигит. Өз макалаларын орус тилинде да жазып жүрөт, – деди мектептин директору.
– Дурус экен. Эми мындай суроого жооп бере аласыңбы, Акун. Бул макаланы жазууга сага ким жардам берди?
– Эч ким жардам берген жок. Өзүм эле жаздым. – Акун негедир айыптуудай унчукту.
– Болуптур анда. Балким, кимдир бирөө кеңеш бергендир?
– Жок, эч ким кеңеш берген жок.
Кадыр Касымович бул жоопторго канагаттанбай, ошого кыжыры келгендей туюлду. Бир нече сөз шыпылдата жазып барып токтоду. Дагы кандай суроо берсем экен дегендей бир саамга ойлуу олтурду. Анан кайра Акунга карады:
– Айтчы Акун, бул макаланы жазуудагы сенин негизги ой-максатың эмне? Жазганыңа караганда сен кыйла билимдүү, кругозоруң кенен жигит экениң көрүнүп турат. Кадимки чоң журналисттердей ой жүгүртүптүрсүң. Койгон аргументте-риң да жүйөөлүү.
Акун жогорку кызматта иштеген адамдан мындай жылуу пикирди угуп, көңүлү көтөрүлө түштү. Эми эле тартынып, кысынып олтурган абалы жеңилдей калды. Оюн жыйнактап, токтоо сүйлөөгө аракеттенди.
– Мен бул макаланы кимдир бирөөнү жаман атты кылуу үчүн, же кимдир бирөөнүн беделин түшүрүү үчүн жазганым жок. Буга ишенип коюңуз. Мен бир топ жылдан бери майыптар маселеси менен алектенип, алар жөнүндө жазып келе жатам. Өзүм да майып болгондуктан бул тема мага жакын. Эл оозунда «балыкчы – балыкчыны алыстан көрөт» деген сөз бар эмеспи. Алардын жашоо-турмуштары, көйгөйлөрү мага жакшы тааныш. Жүрөгүмдү өйүгөн нерселерди жазып, аларга жок дегенде сөзүм менен жардам бергим келет. Жок, мен майыптар биздин коомдун көз жаздымынан сырткары калышты деп айткым келбейт. Жөн гана биз да адам экенибизди, өз наныбызды өзүбүз таап жегенге укуктуу, милдеттүү экенибизди айткым келген. Бизге шарт гана түзүп, олтуруп алып иштей турган чакан мастерскойлорду жабдып берсеңиздер жакшы болот эле. Макалада ушул маселе көтөрүлгөн.
– Көтөргөн маселең түшүнүктүү, жүйөөсү бар. Мында эч талаш жок. Бирок, ошол маселенин экономикалык, саясий да жактарын караш керек эмеспи. Сенин оюңдагыдай майыптар иштей турган ишкананы куруш үчүн аз эмес каражат талап кылынат. Аны эми эптеп таптык дейли. Ишкананы ачып, бир нече жүз майып адамдарды иш менен камсыз кылдык дейли. Анан ошол ишкана өзүн актай алабы, андагы адамдар ишти жөндөп кете алышабы? Анын үстүнө биз ден соолугунан мүчүгөн адамдарды иште деп мажбурлай албайбыз да.
– Андай ишканаларга эмгектенүүнү эңсеген адамдарды гана алса болот, – деди Акун.
– А андай адамдарды кантип табабыз? –Тигил адам негедир аны мыскылдагандай сурады.
– Андайлар көп. Мен билем, байланышым бар. – Акун туталанып кетти.
– Балким жанды кыйнап иштегенден көрө пенсиясын алып эле тынч жаткан түзүк болуп жүрбөсүн? – Бул суроо ага камчы менен бир чапкандай туюлду. Эмне айтаарын билбей буулугуп турду.
– А сиз майыптарды он алты сом менен жыргап жашап кетишет деп ойлойсузбу? – Акундан мындай суроону күтпөгөн министрдин орун басары аны жалт карап алды. Кабинет ичинде тынчтык өкүм сүрдү. Олтургандардын көпчүлүгү баштарын салып, Кадыр Касымовичке кароодон айбыгышкандай тунжурашат. Ал киши алдындагы кагазга дагы бир нече сөздү жазды. Анан калемди анын үстүнө таштады.
– Ошондой де, жигит. Биз маселенин түпкүрүнө кирбей эле коёлу. Баары бир биз бири-бирибизди түшүнүшө албайт көрүнөбүз. Министерствонун коллегиясы мындай жыйынтыкка келди. Сенин республикалык газетага көтөрүп чыккан маселең негизинен туура, жөндүү. Бирок, аны жүзөгө ашыруу азырынча мүмкүн эмес. Бул үчүн көп каражат, узак мезгилди камтыган даярдык керек. Олтуруп алып жаза берүү оңой. Ал эми жүзөгө ашыруу – кагаз бетин саймалай койгондой жумуш эмес. – Ал акыркы сөзүн кандайдыр бир басым менен күчөнө айткансыды. Акун аны жакшы түшүндү. Бирок, унчуккан жок. Бу киши менен кайым айтышуу пайдасыз экендигин туйду.
– Туура. Олтуруп алып жаза берүү оңой. Мен үчүн борбордон атайын келгениңизге ырахмат. Жакшы калыңыздар, – ал ордунан акырын туруп, эшикти көздөй бет алды. Эшикти ача бергенде Кадыр Касымовичтин үнү угулду:
– Токтой турчу, Акун. Балким сага биз тараптан кандайдыр бир жардам керектир? Ачык эле айта бер. Мүмкүн болгон көмөгүбүздү көрсөтүүгө аракет кылабыз.
– Ырахмат, Кадыр аба. Мага эч кандай жардамдын кеэреги деле жок. Азырынча коляскам жакшы жүрөт. – Ал эшикти акырын жаап чыгып кетти. Аны менен кошо кандайдыр бир коргошундай салмактанган ойдун жүгү мойнуна илине чыкты. Кыйлага дейре андан кутула албай, өзүнчө кыжаалаттана берди. Чынында жазган макаласы республикалык деңгээлде сөз болуп, министерстводо талкууланат деп күтпөгөн. Албетте, бул бир четинен кубанычтуу нерсе эле. Негизинен ошол макаласы боюнча эл арасында көп сөз болуп, жакшы пикирлер айтылган. Айрыкча майыптар анын көтөргөн маселесин колдой тургандыктарын айтып, муну козгогондугу үчүн өз ыраазылыктарын билдиришкен. Алыстан кат жазышкандары канча. Кээ бирлери өз ойлорун, сунуштарын да киргизишти. Бүтүндөй бир программаны жазып, салып жиберген адамдар да болду. Жайкы аптапта куурап бараткан чырпыкка суудан башка эч нерсенин кереги жок эмеспи. Бир жутум суу гана өчүп бараткан өмүрүн кайра жандыра алат. Анын сыңарындай майып адамдар үчүн Акундун макаласы мөлтүр булак катары кызмат өтөгөндөй болду. Анткени анда Акун өз көйгөйүн, жан дүйнөсүндөгү өз «дартын» гана жазган эмес. Жалпы эле тагдырлаш адамдардын көтөрүп жүргөн «жүктөрү» жөнүндө, алардын көздөгөн, эңсеген мүдөөлөрү жөнүндө жазган.

Алты сандын түгөлдүгү– адам үчүн бакыттын башаты. Бирок ден соолуктан мүчүп, тагдырдын катаал мүшкүлү баштарына түшкөн адамдар ошол башаттан куру калышкан. Бул жашыруун эмес. Адатта орус агайындар «шибегени капка ката албайсың» дешет го. Бирок, алар да адам. Болгондо да өзгөчө мүнөздөгү, өзгөчө ой-кыялдагы адам. Өзгөчө сезимдеги адам. Себеби ал кадимки гүлдүн көркүн башкача көрөт, жытын башкача сезет. Күндүн нурун башкача кабылдайт. Ал түгүл шылдырап агып жаткан кадимки кол арыктагы жеңдей суунун да «сырын» тарта алат. Анткен менен андай адамдар көп нерседен оолак болууга мажбур. Башкалардын көмөгүнө, башкалардын кол кабышына муктаж. Көз каранды. Баарынан оору, баарынан кыйыны – ушу. Андыктан жок дегенде өз нанын өзү таап жегенге зар. Ушуга кор. Мындан эптеп чыгуунун бир ылаажысын, аргасын издейт. Колунан келген бир жумуш болсо деп эңсейт. Бирок, бул ой басымдуу көпчүлүк майыптар үчүн кол жетпес тилек гана. Жашырып эмне, чынында алты сандын биринен кемиген адам – өзү жашаган коомго, чөйрөгө, ал тургай өз жакындарына керексиз. Алардын жонундагы ашыкча жүк, артык баш түйшүк. Бул нерсени жонтериси менен сезип жашоо деген эмне экендигин Акун өз башынан өткөрбөдүбү. Мындай оор сезимден аз да болсо арылуунун жолу бар. Ал – эмгекке тартуу.
Ооба, мындан таң калып, тарс жыгылуунун кереги жок. Майып адамдардын эмгектенишине шарт түзүп берүү. Бул үчүн алар олтуруп алып эмгектене алгыдай ишканаларды түзүп, керектүү шаймандар менен жабдуу. Алар олтуруп алып радионун, телевизордун, машиналардын, же бир башка нерселердин бөлүкчөлөрүн жасап чыгарышмак. Болбосо ийдиш аяктар, сувенирдик буюм-тайымдар, ар кандай оюнчуктарды, кутучаларды жасоо кантип колдорунан келбесин. Бул үчүн аз гана каражат, анан майыптарды үйрөткөнгө иштин көзүн билген адамдар керек. Мындай ишканаларды чоң шаарларда ачууга болот. Алар бир нече жылдын ичинде эле өзүн өзү актамак. Баарыдан мурда иштөөнү, эмгектенип өз жанын өзү багууну эңсеген адамдарга жакшы болмок. Макала мына ушу жөнүндө жазылган. Бирок, анын республикалык жетекчилер тарабынан колдоого алынбай, жакшы сөз айтып коюунун ордуна «олтуруп алып, оюңа эмне келсе ошону жаза бересиң» дегендей мамиле кылганы катуу тийди. Өзү үчүн эле эмес, а жалпы тагдырлаштары үчүн. Министрдин орун басарынын сөзүнөн кийин өздөрүнүн коомдон сырткары калышкан адамдар экендигин дагы бир сапар даана сезгенсиди…

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Жок. Эч нерсе өзгөргөн жок. Бүгүн демейдегидей эле күн чыгып, жаркын нурун ааламга чача жылмайды. Баягүнкү бозоргон асмандын түрү да бүгүн башкача. Эми эле тунук суу менен жууп койгон айнектей мелтиреп, көк деңиздей көгөрөт. Жай шаанисине ырахаттанган бак-дарактар тоо тараптан желе-жорткон сыдырым желге ыргала, жашыл жалбырактар тынымсыз шуудурашат. Учуп-конгон канаттуулардын чулдураган добуштарына кошулушат. Терезенин түбүндөгү кичинекей кол арыктагы жеңдей суу да кечээкидей, мурдагы күнкүдөй эле күн нурларын өзүңө сиңирип, жылтылдата агып жатат. Болор-болбос шылдыраганы угулат. Көчөдөн өйдө-төмөн эл өтүп, анда-санда машиналар шуу эте шамал ээрчите зуу коюшат. Маңдайдагы тегирмен таң атпай зуулдап, айланасында арабалар, кишилер бейкапар ары-бери басышат. Кээ бирөө арабадан буудай түшүрүп, ичине киргизип жатса, дагы бири тартылган унду жүктөп алып, көңүлү жайлана жөнөп жатат. Тиги тарапта Ит-Тиши тоосу асман тиреп, мөңгүсүндө нур ойноп, мурдагыдай эле көз уялтат. Кошунанын көк мелжиген теректеринде каркылдаган каргалар дале учуп-конуп жандары сеп албайт. Баардыгы мурдагыдай. Жада калса Берик кошуна да жаңылбай мас болуп келатат. Дүйнө өз калыбында. Толбойт да – кемибейт. Бир гана Акун мурдагыдай эмес. Бир гана ал өзгөрүлгөн. Бир гана ал кемиген. Бир гана анын дүйнөсү калыбында эмес. Ошол дүйнөдө кулаган мунаранын ордунда боштуктун шамалы дале чаң ызгытып дуулдап турат. Ага арман, жалгыздык кошулат. Бул экөөнүн соңунан үмүтсүз акмалайт. Улам чукулдап келет. Үчөө кошулуп кетсе эмне болот? Акунга кыйын болуп калбас бекен? Баягы сазына дагы чөгүп кетпес бекен? Эми чөксө – бүттү. Бул сөз оозунан кантип чыгып кеткенин да байкабай калды.
– Эмне дейсиз? – Жанында олтурган иниси Иса ага карап калды.
– Эч нерсе, мен жөн эле ойлонуп кетипмин. – Акун ыңгайсызданып кетти. Көзүнө ирмеле калган жашты акырын жеңинин учу менен сүрттү. Маңдайында олтурган келини Гүлсүн көзүн сүртүп бышактап кирди.
– Кой, кайрат кылыңыз, аба. Минтип олтурсаңыз ментиңизден тайып каласыз. Эми эч нерсе кыла албайбыз. Өзүңүздү, балдарды ойлоңуз. Сен да абама кайрат берүүнүн ордуна бышактай бересиң. – Ал аялына сүйлөнүмүш болду. Бирок, нааразы, же ачууланганы билинген жок. Анткен менен өзү да кардыга түштү. Көз жашын көрсөткүсү келбеди көрүнөт, тышка жөнөдү.
– Иса, токтой турчу, – деди Акун үнүн пас чыгарып. Иниси кайра кайрылып олтурган ордуна көчүк басты.
– Адатта «атадан алтоо болсо да, ар жалгыздык башта бар» дешет эмеспи. Жай турмушта мунун деле чындыгы бар экен. Ар кимибиздин өз тирлигибиз, өз жолубуз бар экен. Бирок, туугандын туугандыгы ушундайда, башка каран түн түшкөн кезде билинет тура. Колдон-буттан алып кеттиңер. Баарыңарга ыраазымын. Эми жеңеңердин жаткан жайы жумшак болуп, жаны жаннатта болсун. Башка айтаар эмнем калды. Үчүлүк-жетилиги өтүп, эл аягы да суюлду. Силердин да тиричилигиңер, кыла турган жумушуңар бар. Эми мен балдарымды алып алып үйгө кайтайын.
– Аныңыз туура, аба. Өлгөн адам ары карап кетти. Тирүүнүн күнү өтө берет тура. Эми шаарда сиздин да кошуна-колоңдоруңуз, жакшы санаалаштарыңыз бар. Сиз барганда алар да киришет. Сизди жалгыз жиберип коймок белек. Бул жактан даярданып алып чогуу баралык. Жазуучулар да куран окутуп келебиз деп айттырып жибериптир, – деди Өмүр.
– Анда келиндер бүгүн аны-мунусун дайындашсын, эртең эртерээк жөнөп кетели. – Сакы кандай дейсиңер дегендей олтургандарга карап калды.
– Мейли, кечке чейин көп бар эмеспи. Керектүүлөрдүн бардыгын даярдап бүтөбүз, – деп Гүлсүн келиндерине карады. Алар макулдуктарын билдире баш ийкешти.
– Анда бүгүн абам биздикинде болсун. Байлап жүргөн бир козум бар эле, кошуналар көз артып бүтүштү. Союп берейин, – деди Сакы.
– Абамды мен узатып барайын анда, – Таалай жылмайып койду.
– Ошент, сенсиз абам адашып кетсе кайдан издейбиз, – деп колуктусу Жибек күлүп калды.
– Ой, анда мен араба кошуп келе калайын. Абамды жөө жибермек белек. – Өмүр азыр эле тура жөнөөчүдөй обдулуп койду.
– Короодо трактор турбайбы. Сен арабаңды кошкончо абамды салып алып жөнөп бербей жан жокпу, – Иса көзүн кыса Гүлсүнгө карады.
– Таалай, анда сен деле тракторуңду айдап ал, кокустан абамдын трактору өчүп калса сүйрөтүп коёсуң, – Жибек шаңкылдай күлдү. Акун да жылмайды. Ал инилеринин, келиндеринин көңүлүн көтөрүүгө аракеттенип жатышкандарына ичинен ыраазы болуп кетти. Көкүрөгүндөгү ысык бук сыртка чыгып кеткендей жеңилдей түштү.
– Тракторуңар бар – тракторуңарды от алдырып, арабаңар барыңар – арабаңарды кошуп убара болбой эле койгула. Шаарды аралай чаап даң салып жүргөн абам бир көчө жогору турган биздин үйгө жете албай калмак беле. Чогуу-чаран жөө эле басып баргыла. – Сакы жалпы олтургандарга карап койду.
– Өх, санаам эми тынбадыбы, абамдар абамды узатып кетишсе, жеңемдер эмне болот, алар кимди узатып барышат деп коркуп олтурдум эле, – деп Сакынын колуктусу Чолпон каткырып калды.
– Айлабыз кетсе Тумарды көтөрүп алып, ыйлап атат деп жөнөмөкпүз, – деди Гүлсүн жанында олтурган Тумарды алдына алып.
– Ыйлабаса делеби, – деп сурады Таалай жеңесине карап жылмая.
– Кап, Тумар жеңеме бир көтөртүп алмак экен, – Өмүр күлүп калды. Баардыгы тышка чыгышты. Күн түшкө чукулдап калган экен. Акун көчөгө чыкты. Терезенин түбүндөгү көп жылдар мурда өзү олтуруп жүргөн жыгач орунтук жок экен. Аны эми байкады. Нары басып штакетникке жөлөндү. Көчөдөн өткөн кишилердин көпчүлүгү ага бейтааныш эле. Антсе деле ары-бери өткөндөр саламдашып, айрымдары бурула тартып, кол берип учурашып, көңүл айтып, кайрат кылышын, жакшылыктан үмүт үзбөөсүнө кеңеш беришет. Бир ооз жылуу сөз – жанга кубат турбайбы. Муну башына мүшкүл түшүп, күнү-түнгө айланып түнөрүп турган адам жакшы сезет экен. Башка учурда анчалык мааниге, анчалык күчкө ээ боло албайт тура. Сезимине ушул ойду сиңирген Акун чоң жол менен төмөн басты. Эки көчө барып жогору, тоо тарапка кеткен таш жолго түштү. Айылдын жогору жагындагы бейит журтта калган жалгыз кемпирдей томсорот. Айланасы бак-даракка оронуп турса деле сүрдүү, сырдуу көрүнөт. Акун жол жээгин-деги арыктан акырын өтүп, ошол тарапка басты. Анча деле алыс эмес болучу. Көпүрөгө жетип калганда аркасынан Жекше абышка жете келди. Ал ушул бейитке көз сала турган. Үйү да дал бет маңдайда.
– Куран окуганы келдиңби, Акун, – деп сурады ал учурашкан соң.
– Ооба, аба.
– Өлгөндөргө эми курандан башка эч нерсенин кереги жок, уулум. Ал эми куран окуп, маркумдарды эскере жүрүү– тирүүлөрдүн парзы. Өлүүсүз – тирүүнүн кадыры билинбейт дешет. Анын сыңарындай адам баласы өлбөс болуп жаралганда сайдын кагыраган кара ташындай болуп кетет беле.
«Бул да бир оригиналдуу ой экен» деп койду ниетинде Акун. Абышка аны жандап ээрчий басты. Бу кишини көрбөгөнүнө көп жыл болгон. Мурда бада кайтара турган. Эми бели бүкчүйүп, алда канча кичирейип кеткендей көрүндү. Негедир аны аяп кетти. Анын оюн билип койгондой Акунга карады:
– Мезгил деген учкул нерсе турбайбы, уулум. Биз минтип карыдык. Бизди мындай кой, кечээки бала сенин саамай чачың агарган тура, айланайын. Он-он беш жылдан бери жүз көрүшкөнүбүз ушу го. Аялыңдын кайтыш болгонун укканымда зээним кейип, абдан кайгырдым. Аны жакындан көрбөсөм да телевизордон эки-үч курдай көргөм. Түсү ийги келин сыяктанды эле, бейиши болгур. Сага арка-жөлөк болуп, ысыгыңа күйүп, суугуңа тоңуп дегендей, майып кишинин түйшүгүн көтөрүп жүрүү– чынында аял киши үчүн оңой эмес, уулум.
– Туура айтасыз, аба. Мунуңуз ак сөз.
– Түшүнгөнүңө ырахмат. Эми сен жазуучу эмессиңби, сөз кадырын билесиң. Сенин китептериңди балдарым окуп беришет. Өзүм сабатсызмын. Кез-кезде телевизордон жүзүңдү көрүп, радиодон үнүңдү угуп калам. Кээде балдар «Акун абамдын жазганы чыгыптыр» дешип гезит көтөрүп калышат. Ага өзүмчө сыймыктанып калам. Артыбыздан балдар өсүп, өз ата-энесинин гана эмес, бүтүндөй дүркүрөгөн айылдын атын чыгарып турган сыймык эмей эмне. Үч дөңгөлөктүү араба менен жүргөнүңдө боорум ооруп кетүүчү. Анда сенин мындай чоң жазуучу болуп чыгат деп ким ойлоптур.
– Анча деле чоң жазуучу эмес, аба, – деди Акун ыңгайсыздана.
– Жок уулум, сен антип өзүңдүн даражаңды кемитпе. Эл деген билип, көрүп турат. Китептериңди айылдыштарың колдон колго талашып окуп жүрүшөт. Бу төгүн жеринен эмес, уулум. Кудай сага ден соолук бербесе да, дес берип койгон экен. Ошого топук кыл. Чынында сага кыйын болду, уулум. Минтип жашың өйдөлөп келген кезде жубайыңдан ажырап калышың – чоң кырсык. Бирок, кайрат кылуу керек. Сен кайраттуу жигитсиң. Ушунуңдан жазба. Өлүүнүн жүзү– нары, тирүүнүн жүзү– бери дейт. Чөкпө уулум. Сенин алдыңда дагы көп жумуш бар. Балдарыңды эрезеге жеткиришиң керек. Дагы жаза турган китептериң бар. Ошону ойлошуң керек.
– Жакшы сөзүңүз үчүн ырахмат, аба. Эми буга да чыдайбыз да.
– Ошент, айланайын. Анда куран окуйлу. – Ал чөк түшө шыбактарды жалпыйта басып, кургап калган молону карай олтурду. Акун жанына чөгөлөдү. Бир аз киркиреген үнү менен кыраатын келтире куран окуй баштады. Акун куранды окуй албаганы менен көпчүлүк сөздөрүн биле турган. Бирок, бул киши такыр башкача сүрөөнү окуп жатты. Бир да сөзү ага тааныш эмес эле. Өткөндө жаш молдо ушундай окуса керек эле. Ушунча жашка келип, куран үрөнүп албаганына өкүнүп, өзүнө өзү кыжырланып кетти. Кайра өзүн алаксытып, абышканын үнүнө кулак төшөдү. Ниетинде бул карыя түшүнүксүз тилде: «Балам, өмүр деген ушу. Эртеби, кечпи – анын байланган жиби тырс үзүлөт. Бул дүйнөгө бир келген конокбуз. Келебиз да, жаманбы же жакшыбы сыйыбызды көрүп, ырыбызды ырдап, ыйыбызды ыйлап кете беребиз. Болгон айрымабыз – бирибиз эрте, бирибиз кеч кетебиз. Бул жактан тирүүлөр узатышса, ал жактан маркумдар тосуп алышат. Бул жактан ыйлап узатышса, ал жактан кубанып тосуп алышат. Кеткенди тирүү жоктойт, анын бош калган ордун толтура турган эч нерсе жок. Тирүүнүн өксүгү, тирүүнүн арманы мына ушу. Бул жигиттин өксүгү менен арманы – өзгөчө. Эми ошол экөө аны төө бастыга албаса болду. Сен аны өксүтүп кеттиң, кемитип кеттиң, балам. Бирок, антпешке чараң да жок эле, бешенеңдеги жазуу ушундай болучу. Аны өзгөртүүгө адамда кудурет жок. Эми жаткан жериң жайлуу болсун. Топурагың торко болсун. Жаның жаннатта болсун, балам» деп жаткансыды. Куран узакка окулду. Бир маалда абышканын жумулган көзү ачылып, алакан жайды.
– Басалыбы, уулум, – деди карыя бата тиленгенден соң. Ал ордунан турбай Акунга кылчая карады.
– Окуган кураныңыз үчүн ырахмат, ата. Мен бул жерде бир аз олтура турайын. Эртең үйгө кетем. Кайра кыркына чейин келе аламбы, жокпу ким билет.
– Аның да туура, уулум. Ушундай абалың менен шаардан келип-кетишиң деле оңой түйшүк эмес. Олтурсаң – олтура тур. Эми куран окуу – пенделик парзым эмеспи. Болуптур уулум, күн ысып кетти. Тиги бактын түбүнө барып олтур. Башыңа күн өтүп кетет. – Ал шыбак жабышкан шымын күбүп, эки колун аркасына ала бүкчүйүп басып кетти.

Акун үйүлгөн молонун бет маңдайындагы калың бактын түбүнө барып, арыктын кырына олтурду. Чекесиндеги терин сүрттү. Бул жер бир топ салкын эле. Мындан ары талаа созулуп жатат. Баш алып калган буудай көл толкунундай жай термелет. Бул жер ачык болгондуктан тоо тараптан жылуу, сыдырым желаргы уруп турат. Бак баштары нары-бери ыргалган сайын жалбырактар шуудурайт. Жакын эле жерден чегиртке чырылдайт. Буга канаттуулардын чурулдаганы кошул-ташыл болот.
Акун үйүлгөн молону карап олтурду. Бир нече күндүн ичинде ал кургап, кичирейе түшкөндөй көрүндү. Анын зор, керемет мунарасы ушу кичинекей гана молого айланып калганына ичи эңшерилип, дүйнөсү тарып олтурду. Жүрөгүнө ийне сайылгандай ачышты. Бир маалда кайдандыр алыс жактан бир үн угулгансыды. Ал башын көтөрө кулак төшөдү. Жок, жөн гана канаттуулардын чурулдаганы, же жалбырактардын шуулдаганы окшойт. Мына, дагы угулду. Эми жанагыдан даанараак, жакындагандай чыкты. Торгой. Тааныды. Бул үн торгой үнү болучу. Ал улам жакындап келаткандай. Бир аздан соң торгойдун сайраганы жакын жерден чыга баштады. Акун айланасына көз чаптырды. Бирок, эч нерсе көрүнбөдү. Бак баштарында таранчылар, көгүчкөндөр учуп-конуп жүрүшөт. Балким, алардын арасында жүргөндүр. Канчалык караганы менен кайсынысы торгой экенин ажырата албады. Баягүнкүдөй безелене сайрап жатты. Аны угуп олтура берди. Сыбызгыган ушул үн жан дүйнөсүн дирилдетип, андагы өксүктү дагы өксүтүп, андагы арманды дагы тереңдетип жаткансыды. Ошо экөөнүн ортосунда кысылып калгандай, ал барган сайын эки тарабынан куушуруп келаткандай өңдөнөт. Бир аздан соң былчыйтып койчудай. Мындан канткенде кутулаарын, кандай айла менен чыгып кетерин билбей, көөлгүп аккан жайык дайрынын айлампасына улам чукулдап бараткандай.

«Жок, сен бошобо, Акун. Минтүүгө тийиш эмессиң. Ар кандай абалдардан жол таап кетчү эмес белең. Эми ушу экөөнүн ортосунан чыгууга арга таппай калдыңбы? Анда сен өзүңө өзүң окшобой каласың. А мунун эмне экендигин жакшы билесиң. Анараң муну каалабайт. Ал тигил дүйнөдө болсо да сени көрүп, билип турат. Сен кыйналсаң – ал да кыйналат. Аны кыйнаба. Тынч жатсын. А сен жол тап. Жол тап. Жашоонун жолу түгөнбөйт. Ал али узак» –деп жаткансыды торгой безелене. Анын үнүндө көөдөндү тызылдаткан муң да, чыйралта турган кандайдыр бир ишенимдүүлүк да бар эле. Кирпигине ирмеле калган жашты жүзаарчысы менен сүрттү. «Жашоо – тирүүлөрдүкү. Анын жолу түгөнбөйт» – деди ниетинде. Негедир көз алдына жол тартыла түштү. Ал бейиттен чыгып, кайдадыр алыска созулуп жатат. Эми ал ушул жол менен декилдеп кетип баратты…

(Уландысы бар)

May 08

Сырдуу келин..

ээ 81
Нурайым ШАРШЕНБАЕВА.


1973-жылы 6-февралда Панфилов районуна караштуу Тельман айылында төрөлгөн.
Ишеналы Арабаев атындагы Университеттин филология (Кыргыз тил6 адабият мугалими жана журналистика) факультетин 2003-жылы бүтүргөн. Төрт баланын сүйүктүү энеси.
“Сүйүнчү” жана  “Алтын капас-махабат” аттуу эки китептин автору.

Учурда КТРК га караштуу РРТБ унун кызматкери.

******************************************************************************************************************
Адатымча кагаз-калемимди колума алып, балдар ойноочу аянтчанын четиндеги скамейкалардын биринде ойлуу отургам. Бирдеме жаза калчудай болуп, калем кармап алмай көптөн берки көнүмүшүмө айланып калган. Нарыраакта бир келин тамеки чегип отурду. Көчөдө бейкапар гана тамеки чегип отурган кыргыз келинин биринчи жолу көрүшүм. Таң кала карап койдум. Ал да менин карап отурганымды байкадыбы, айтор тамекисин өчүрдү да, жаныма басып келип, эски таанышындай:
– Кандайсың?-деп учурашып калды.
– Жакшы-дедим таң калганымды жашыра:-Өзүңүз жакшысызбы?
– Менби?!.. Мен да жакшы… Жакшы болбосо да жакшы деп коюш биздин адат да-деди да жылмайып койду. Ууртунда жылмаюу болгону менен көздөрүнүн тереңинде кандайдыр бир кайгы жашынып тургансыды.
– Отуруңуз.
Жанымды көрсөттүм.
– Рахмат-деп жаныма отурду да: – Тамеки тарткандарды жаман көрөсүңбү?- деп сурап, туурулган колдорун ушалап койду.
– Жок, ар кимдин өзүнүн иши да…-дедим жылмайып:
– Таң калганым, адатта жашынып чегишчү эле, сиз ачык эле го…
– Жашынгандай эч кимим жок. Жашынсам, жашынбасам да бирөөгө эмес өзүмө да…
Эски таанышымдай ал-акыбалымды сурап отурду да, акырында:
– Эмне жазасыңбы?-деди колумдагы калем-кагазды карап.
– Ооба, анча-мынча жаза калмайым бар…
– Жазгандарыңды жарыкка чыгарасыңбы?
– Кээде болот. Кээде кагаз беттеринде кала берет… Айтор ойго келгендерди жаза койгон жазмакерлердин биримин да- дедим күлүп.
Сөз айтпастан көпкө чейин ойлуу отурду да, эсине бир нерсе түшкөндөй мени жалт карап: -Мен сага бир окуямды айтып берейин, жазбайсыңбы?!-деди да, мени сындан өткөрө тиктеди.
Мен берген суроосуна жооп бере албай таңыркай карадым.
– Жазбасаң да мейли… Бирок мен сага айтып бергим келип турат. Угуп койсоң мүмкүн жеңилдеп калаармын…
Мейли дегендей баш ийкедим. Көпкө чейин үн-сөзсүз отуруп калдык. Бир маалда оор үшкүрдү да аңгемесин баштады:
– Кыргызстанга 90-жылдардын башында келгем.
– Кайдан?
Жаңы эле баштаган аңгемесин суроо берип бузганыма капа боло түшкөндөй болду да:
– Таджикистанда туулуп өскөм. Бирок улутум кыргыз эле.. Ал жерде кыргыз улутундагылар көп. Бир айыл бүт эле кыргыз болчубуз. Бирок сөздөрүбүздө кадимкидей эле айырма бар… Мен көп жылдар бою бул жакта жашап калганга так сүйлөп калбадымбы… Кыргызстанга окуйм деп келгем.

Анда эмне жапжаш кезим. Чачым уппузун, өзүм супсулуу.
Жаш кези көз алдына келди бейм, жылмайып койду. Чындап бир кезде сулуу болгонун айгинелеп, көздөрү балбылдап күйүп турду.
– Азыр деле сулуу боюнча экенсиз-дедим көңүлүн көтөрө.
– Антип көңүлүмдү көтөрөм десең өз эркиң го, бирок жаш кездегидей сулуулук жок… Сен мага тоскоол болбой, сөзүмдү бузбай уксаң.
Негедир мага буйрук бере сүйлөдү.
Көңүлү калбасын деп:-Ии-деп койдум.
– Ошоол… Анда Бишкек эмес, Фрунзе эмес беле. Окуйм деп келип иштеп калдым. Жигит сүйдүм. Абдан жароокер, сүйкүмдүу эле… Сүйлөшүп жүрүп, бир жыл дегенде баш кошуп алдык. Ата-энелери мени таптакыр жактырышкан жок. Колдорунда бар, жакшы жашашкан немелер болчу.
– Сиз неге эле “өткөн чак” менен сүйлөп жатасыз?
Мени “тоскоол болбо”-дебедим беле дегендей акшыя карап койду. Бул бейтааныш аялдын менден эмне күтүп, мага неге өмүр таржымалын айтып отурганына бир чети таңыркасам, бир чети жиним келе түштү. Бирок да: “мейличи, айтаарга киши таппай жүргөн неме го”-деп унчукпай отура бердим.
– Кыргызга тиешелүү ырым-жырымдарды жасашкан жок, башыма гана ак жоолук салып койгондору болбосо… Куда болуп ата-энелерибиз бири-бирине катташмак түгүл, таанышышкан да жок. А бизге болсо баары бир болчу. Чындап бири-бирибизди сүйдүк. Кол кармашып, ойноп-күлүп гана жүрө бердик. Жолдошум заводдо, мен фабрикада иштейбиз. Өкмөт берген жатаканын биринде жашайбыз. Ошол кез бир сонун кез экен го… Эч кимден жардам албай, өзүбүзчө кичинекей свадьба да өткөргөнбүз. Ошол кездеги бактым… кубанычым… Эх! Кайра келсечи! Арманым!..
Көздөрү жашылдана түштү. Өткөн өмүрү көз алдына тартылдыбы бейм… Мен унчукпай жер тиктеп отура бердим. Чөнтөгүнөн кайрадан чылымын алып чыкты да, күйгүзүп дембе-дем соруп, “өх!”-деп үшкүрүп алды. Көпкө унчукпай отурду да, ордунан туруп кетүүгө камынды.

– Эже… Кеткени турасызбы? Аңгемеңизди аягына чыгарбайсызбы?-дедим шашып.
Жашылданган, ыза толгон көзүн жашыра:
-Мен кетейин, кечирип кой, сенин да убактыңды алдым окшойт. Сага эмне, ушунун баары кызык болуп турат дейсиңби?! Мени да жаман көрүп турат окшойсуң.
Менин жообумду күтпөй, бутун араң шилтеп, “кош” дебестен кете берди бейтааныш эже. Аркасынан узата карап: “Ичинде муңу, жүрөгүндө арманы толтура жан го”-деп аянычтуу кала бердим.
Ошол окуядан көп күндөр өтсө да, баягы эженин элеси көз алдыман кетпей койду. Көчөгө чыксам эле көрүнө калчудай тегерегимди карай берем.
Бир далай мезгил өтүп, андагы окуя бара-бара унутулуп калган кез. Кеч курун адатымча, баягы скамейкада өзүмчө кыялданып, эс алып отургам. Нарыда бирөөнүн карааны көрүндү. Баягы эже… Негедир сүйүнүп кеттим. Алыстан эле:
– Эже, саламатсызбы?!-дедим кыйкыра.
– Ии, кандайсың?! Ким экен десем, сен белең.
Бүгүн кабагы көтөрүңкү. Жакшынакай боло түшкөндөй… Кийимди да дурустап кийип алыптыр.
– Оо-уу! Эже! Жашарып алгансыз го,-дедим тийише.
– Ооба да…-күлүп койду.
-Келиңиз, отуруңуз,-жанымды көрсөттүм
– Өткөндө окуяңыздын аягына жетпей кетип калдыңыз го.. Ошондон бери көрүнбөй да калдыңыз.
-Эмне, издедиңби?
– Издебесем да… Издедим да..
Экөөбүз тең күлүп жибердик.
– Эмне жөнүндө уккуң келип жатат?
Өткөндө өзү сүйлөшкүсү келип турса, бүгүн менин эмне уккум келип турганын сураганына таң калдым.
– Билбейм,-дедим, ийнимди куушуруп:
– Өткөндө бир нерсе айтып берем деп коюп, аягына чыкпай кетип калдыңыз го… Азыр улантпайсызбы?!

Эженин кабагы кайрадан бүркөлө түштү. “Аттиң! Бекер эле эстеткен окшойм.” Өзүмдү өзүм жемелей, ыңгайсыз боло түштүм. Оюмду байкагандай:
– Сен кабатыр болбо, сенде эмне күнөө…- деди да, ичинен ойлорун топтогондой үнсүз көпкө отурду.
– Ошентип бир жылдан соң уулдуу болдук.
Ошол күнү аңгемесинин кайсы жеринен бүтүргөнү али эсинде экенине таң калдым.
– Көп өтпөй союз ыдырап, көбүбүз жумушсуз калдык. Жолдошум көпчүлүк эркектердей үйдө отуруп албай, шуулдап, кайсы жерде жумуш болсо, ошол жерде жүрөт. Эмгекчил жан эле го байкушум. Эркектен бөтөнчө жаралган, ыймандуу, сылык да, баарынан жылдызы жайнап турчу. Казакстанга каттай баштады… Ал жакта эмне кылчу, кантип акча тапчу, ишим да жок эле. Мага эмне “мейли” деп отура берчүмүн. Акча алып келсе болду. Курсагыбыз ток, кийимибиз бүтүн… Ичпегенди ичип, кийбегенди кийчүмүн… Тегеректегилердин аялдары базарда, эркектери ичип көчөдө, же үйдө… Мага көз арткан аялдар толтура… “Күйөөң кыйын, сени куурчактай кылып койгон,”-дешип ачык эле суктанышыт. Элдин көзү эле тийип кетти көрүнөт. Айтор, билбейм… Бир күнү кайрадан Казакстанга барууга даярданып калды. Ошол күнү экөөбүз болбогон жерден уруша кеттик. Аңкылдап мен сөз бербейм да… Ошондо биринчи жолу мага колу тийди.
– Эмне, сабадыбы?!
– Жок, бир чаап жиберди да… Мага ошол эле жетиштүү болчу. Көк бет элем. Тултуюп, ыйлап, отуруп алдым. Эртең менен кеткен жатып, уулунун бетинен өптү да, мага да тийишип: “Кел эми, жаным, сени да өөп коеюнчу,”-десе, баш чайкап басып кеткем. Ошондогу жоругума ушул күнгө чейин өкүнөм. Ошол күн экөөбүздүн чогуу өткөргөн жыргал жашообуздун акыркы мүнөттөрү экен.

Эже кайрадан көзүнө жаш ала, оор үшкүрүп алды.
– Ошол боюнча Казакстандан кайткан жок. Бир жумадан соң: “Бүгүн, эртең барып калам,”-деп телефон чалган. Андан кийин кабары чыккан жок. Азыркыдай сотка деген болсо не! Күнү күттүм, түнү күттүм… Айлар өттү, жылдар учту… Дайыны билинген жок.
– Анан эмне, издөөгө берген жоксуңарбы?
– Кантип бербей коймок элек! Кыргызстан эле эмес, Казакстан, Россия телеканалдарына чейин издөө бердик. Казакстан, Россия органдарына чейин кайрылдык. Айтор, тагдыр экен, табылбай калды… Изилдөөлөр боюнча, Казакстандын чек арасынан бери өткөн имиш… Өзүбүздөн эле жоголгон болуп чыкты. Жанында сом, тенге, рубль менен көп суммадагы акча бар имиш… Ошол акчанын айынан эле өлтүрүп коюштубу дейм…
– Үйүндөгүлөр эмне дешти?
Ойлуу отуруп калган эжени сөзгө тартыштын амалы кылып, оюма келген биринчи суроомду бери койдум.
– Эмне дешмек эле?! Менден көрүштү… Көрбөгөн азапты көрсөтүштү… каяктагы тентип келген бирөөнү алып, ушуну көрмөк беле деген да сөздөрдү айтышты го… Мени билет деп ойлошту көрүнөт. Суракка да беришти… Айылга балам менен алып кетишти… Нансыз, суусуз, ачка сарайга камак койгон күндөрү да болду… Кайсы бирин айтайын?.. Курсактын ачына деле кайыл болуп калгам… Балам байкушум, энесинен катып нан алып келип берет, суу берет… Көздөрүн жалдыратып… Байкушум… Күчүгүм ай… Азыр эстегенде өзүмө эмес, уулума жаным ачып кетет…
– Сиз ушунун баарына чыдап жүрө бердиңизби? Милицияга арыз жазбайт белеңиз!

Эже менин сөздөрүмө шылдың кыла карап, күлүп койду.
– Кайдагы арыз?! Менин датымды ким укмак эле? Ошол жердин милициясы деле, эли деле бул окуя тууралуу билишчү болуш керек. Билишкен күндө да мен байкушка ким жардам бермек эле? Мен бир жүргөн селсаякмын да!..
– Коюңузчу, каяктагыны айтпай…Туугандарыңыз бардыр… Алар эмне угушкан жок беле?
– Алар күйөөмдүн жоголгонун угушканы менен, менин кыйналганым жөнүндө, дегеле көп нерсе жөнүндө угушкан жок… Айтканда не?! Апам байкуштун эле жүрөгү оорумак…
Эже кайрадан ыйлап жиберди.
– Ыйлабаңызчы, эже! Эми мындан кийинкиңиз жакшы болоор!
Кантип сооротушту, эмне деп айтышты билбей, кайсалай түштүм.
– Ким билет?..
Ойго батып көпкө отурдук… Баягы адатын карматып тамекисин алып чыккан жок. Тек гана жеңинин учу менен көз жашын аарчып коюп отура берди. Бир маалда мурдун шуу тарта:
– Күйөөм түшүмөн кетпей койду,-деди алысты ойлуу тиктеп.
– Кээде, жатсам маңдайымда жылмайып туруп калат. “Кандайсың, жаным? Кыйналдың го. Мени кечирчи?!”-дейт. Кээде кадимкидей сүйлөшөм. Жинди болуп баратамбы деп өзүмдөн өзүм коркуп кетчү болдум. Айлам жок… Көнүп да бүттүм… Көнбөскө айлам да жок! Өлүп өлүгүн көрбөй, тирүү болсо өзүн көрбөй… Сөөгү да көмүлбөй калгандыр… Ит-кушка жем болуп… Иий! Кудайым ай! Каяктагы сөздөрдү айтып, сенин да мазеңди алып бүттүм окшойт… Кечирип кой, суранам!

Эже бетин эки колу менен жаап алып соолуктап ыйлай баштады. Эмне деп, кантип сооротуштун айласын таппай, аны карап отура бердим. Менин да көзүмө жаш тегеренип, “Эх, жашоо!”-деп үшкүрүп койдум. Бир маалда ыйлап отурган эже, көздөрүнүн жашын аарчый, мага тигиле карады да:
– Менин айтайын дегеним таптакыр башка,-деди. Таптакыр эсим эки болуп, эжени үн-сөзсүз жалдырадым. Оюма ар кандай нерселер келе түштү: “Жин оорусу бар неме го…”-деп да ойлоп жибердим.
– Оюңда эмне турат, билип эле турам. Сенин ордуңда мен болсом деле ошентип ойломокмун,”-деди мени сынай карап. “Шумдугуң кур, менин эмне ойлоп турганымды биле койдубу?!” Таң калыштуу карадым.
– Таң калба,- деди эже:
– Менин тегерегимде бир сырдуу нерсе пайда болду. “Айта берейинби?”-дегендей суроолуу карады.
– Айта бериңиз, мынча болду окуяңыздын аягына чейин угайын!
Өзүмдү токтоо кармап, эжени дагы эмнесин айтып жиберет дегендей отурдум.
– Эки айча болуп калды… Жаз жаңы келип, күн жылып калган убак. Азыр жашап турган батирге жаңы эле көчүп келгем. Үйдү актап, тазалап, терезелеримди ачып коюп, ойлонуп туруп калыптырмын. Терезе алма-бакты карап турат… Апаппак болуп гүлдөп, сонун жыт каңылжырды жарат. Бир маалда терезеге жакын бакка бир чымчык келип конду… Мурда мындай чымчык көрбөптүрмүн. Сага жалган мага чын… Укмуштай кооз экен. Безеленип көпкө сайрады… Мен көзүмдү албай тура бериптирмин. Мени карап, мен үчүн сайрап жаткандай туюлду. Кадимки обондой… Менин жашоомду ырдап жаткандай… Көзүмдөн жаш токтобой, муунум бошоп көпкө ыйладым. Ал да мени менен тең жарышып сайрай берди. Бир маалда түптүз эле ачык турган терезенин кырына учуп келип конуп калды. Ишенсең койсоң өзүң бил… Анын көздөрү мени карап тургандай… Экөөбүздүн көздөрүбүз арбашып жаткандай көпкө тиктешип турдук… Негедир ал менен тиктешип туруп, өткөн өмүрүмдү көз алдыман өткөрүп алдым. Тагыраак айтканда жолдошум менен өткөргөн өмүрүмдү… Ошондон бери ошол чымчык айланып, үйдүн жанынан алыс кетпейт. Жумуштан үйгө кадимкидей шашчу болдум. Тереземди ача салып, жем-суу коюп коем. Коркпой учуп келет да, жем-суусун ичип-жеп алып, мени менен сүйлөшөт… Бири-бирибиздин тилибизди түшүнбөсөк да, жан-дүйнөбүз менен түшүнүп турганыбызды сезем.

Эже сөзүн токтото жерди тиктеп көпкө отурду да:
-Бул эмнеси?! Сен кандай ойлойсуң?- деди мага сырдуу карап… Мен эмне дешти билбей ийинимди куушурдум.
– Сен мени соо эмес деп турасың го?! .. Эмнеси болсо да, ушул чымчык пайда болгону жашоого болгон кызыгуум ойгонду… Өткөндө сага биринчи жолу жолукканда ушул окуяга көнө албай кыйналып жүргөн кезим болчу. Азыр кадимкидей көнүп калдым. Көнмөк түгүл чымчыкты өзүм издейм. Аны көргөндө көңүлүм көтөрүлө түшөт. Ал сайраса ыйлачумун… Азыр ал менен кошо обон созом… Билесиңби?! Аны жолдошум жибергендей боло берем. А мүмкүн өзүдүр?! Өлгөндөн кийин жаны чымчыкка айлангандыр ээ? А мүмкүн чымчык жакшы кабар алып келген жарчыдыр… Жолдошум мурункудай жадырап келип калаар?!.
Эже мени табышмактуу карап жылмайды. Мен: “Коюңузчу эже, каяктагыны айтпай!”-деп баратып токтодум. Бул сөзүм менен эженин үмүтүн, жан-дүйнөсүн талкалап алмбы деп коркуп кеттим. Неси болсо да бул бейтааныш эженин жашоого болгон сүйүүсү ойгонуп, үмүтү артып турганына чын ниетим менен сүйүнүп турдум.
– Кой, – деди бир маалда: – Мен кетейин. Сенин да убактыңды алып койдум окшойт. Жакшы тур! – деди да келген тарабын көздөй бет алып жөнөп калды.
– Жакшы барыңыз, – дедим мен да артынан кыйкыра.

Эженин карааны көрүнбөй калгычакты артынан карап турдум. “Жакшы барыңыз!”- дедим ичимден дагы кайталай… Көз алдымда чымчык менен сүйлөшүп турган эженин элеси тартыла көпкө отурдум. Чын дилимден эжеге ак жол каалап, үмүтсүз жашоо адам баласы үчүн эң кыйын экенине дагы бир ирет ишендим..

 *****************************************************************************************************************

АЛТЫН АЯК

-Айланайын кызым, балам менен байланыштырып койчу.
Улам келип, ден соолугун сурап, төшөк-жуурканын кымтылай жапкан медайым келинге,карыя суроолуу карады. Көздөрү жашылдана, муңайым тиктеп, дем алуусу оорлоп, сүйлөгөн сөздөрү да даана угулбай, үнү каргылданып калган.
-Ии ата, азыр, телефонумду алып келе калайын.
Медайым шыпылдай басып, сыртка чыгып кетти.
-Менде уулумдун номуру да жок эле…. Силерде болсо керек, ээ?
Карыя, чыгып кеткен медайымдын артынан кыйкырымыш этти. Оор дем ала күрсүнүп алды. “Кудурети күчтүү Кудай! Жанымды кыйнабай, алчу болсоң эртерээк алып кетчи,”- деди ичинен: “Мени сагынып, эстей турган деле эч ким жок. Өлсөм, ыйлаганга деле жан чыкпайт го! Сөөгүм айылыма жетээр бекен?!” Тиштери түшүп, кемшейип калган ээгин бүлкүлдөтүп, ый аралаш үшкүрүп алды.
-Ата, телефонду алып келдим, чала берейинби?
Медайымдын кирип келип, жанында турганын байкабаган карыя, нымдалышкан көзүн калчылдаган колдору менен аарчый, “мейли”-дегендей карады.
-Номурун билесиң да,ээ?-деди,күнөөлүү кишидей.
-Ооба,ата. Мына номерин терип койдум, гудок кетип жатат,- деп, телефонду карыянын кулагына жакындатты.
Телефонду үмүттүү тыңшаган карыя:
-Кызым, эч ким жооп бербейт го… Убара кылып койдум окшойт… Рахмат, айланайын…- деп, көкүрөгүндөгү ыйын жашыра, акырын гана кобурады.
-Анда, ананыраак дагы чалып көрөйүн. Мүмкүн өзү деле чалып калгысы бардыр. Телефонумдун номери түштү да,- деди, медайым.
-Мейли, кызым… Ал кургур дагы…
Сөзүнүн аягына чыкпай, дубал тиктеди. Эмне себеп менен, кандайча бул абышканын карылар үйүнө түшүп калганынан кабардар медайым, боор ооруй улуттунуп, сыртка чыгып кетти.

*****************************************************************************************************************

Кемпиринин сөөгүн жаңы эле ээсине тапшырып, кайгынын чеңгелинен чыга албай турган кезинде, уулу атасына мындай сунуш менен кайрылган.
-Ата,- деген ал: – Бул үйдө жалгыз калмак белең?! Биз менен шаарга бар, чогуу-чаран жашай беребиз. Бул үйдү болсо, саталы. Эми бул айылда кала турган ким бар эле? Акчасын мен бир керекке жаратам…
-Эмнени дөөрүп турасың?- деген карыя: – Сен менен кошулуп батирлеп жүрөйүнбү?! Өз үйүң болсо да… А бул үйдү сатпайм-этпейм. Канча жылдап ушул үйдө жашадык. Апаң экөөбүздүн өмүрүбүз айылда эле өтпөдүбү. Өсөөрүм калган жок, өлөөрүм калды… Ушул жерде эле жашайм. Азыр болбосо, кийин карыганыңда айылга кайтаарсың?
-Эми ата, үйдү сатпасаң мейли. Бирок, жалгыз кантип оокат кыласың? Ана, кызың да кетет күйөөсүн ээрчип… Жакын жерде болсо бир жөн. Ата-бабаң тааныбаган жерде жүрөт, эптеп оокатын кылып… Же эмне, алар менен кеткиң барбы?!
-Эч кимиң менен кетпейм-этпейм.- деди корсулдап, сүрдүү сүйлөп: – Апаңдын тирүүсүндө кызыңды бизге бер десек, караманча көнбөй койдуң эле. Эми, ойлонуп көрөөрсүң… Мага анчалык эле жаның ооруп турса, неберемди калтырып кет. Экөөбүз сонун эле оокат кылабыз…
-Ата, кызык экенсиң! Шаардагы мектебин таштап, ушул караңгы айылыңарга келсинби?!
-Аай бала! Караңгы деп… Сен кайдан чыктың эле?! Ушул жерде төрөлүп-өсүп, ушул жерден билим алып… Туулган жерден айлангыр десе! Уу, атаңдын оозун урайындын баласы! Эми эле кыйын болуп кеттиңби? Же, эмне, шаарда жашасаң эле билимдүү, илимдүү болуп калдыңбы?! Ана, уулуң деле ушул жерде өсүп-чоңоюп, билим алып, чет өлкөңдө жүрөт го! Алыска жибербей эле кой дегенге көнбөй коюп… Чоң энесине да топурак салганга жарабай калды…
-Кандай, жарабай калды? Укпаса… Айтпасак, кантип билмек эле?!
-Укпаса деп… Кабар айттырбасаң билбейт да!
-Ал келгенде эле эмне, апам тириле калмак беле. Ишине тоскоол болмоюн дебедикпи…
-Ишине деп… Бул жерде эле иштесе болбойт беле?! Же ал жакта бирөө колуна акча салып берип жатыптырбы?! Акчанын аркасынан томолонуп жүрсөңөр да жарыбай койдуңар! Жашың кыркка келсе да, бир чычкак улагың жок, атаңдын оозун урайын… Мен өлсөм, союш алганга жарыбай куурайсың го?!
-Э-эй, болдучу ата, каяктагынын баарын козгойсуң да турасың! Айылыңан кеткиң келбейби, кала бер! Өзүңө өзүң союш даярдай берээрсиң! Неберемди калтырат экен деп үмүт кылбай эле кой. Эч кандай калтырбайм. Же биз менен кетесиң… Же жалгыз сокуюп отура бер…
Ошону менен сөз бүткөн. Айласы жоктон уулун ээрчип шаарга келе берген. Ошондон кийин айылына бир да каттай алган жок. Чогуу жашагандан кийин билген уулунун кандай адам болгонун. Келининин ким экенин… “Суроо-сопкуту жок, айылдагы үйдү сатып жибериптир, куураган бала… Анын акчасын керекке жаратса да мейли эле…Ээгине ата сакалы өссө да, мээсине акыл кирген эмес экен да?! Кумар деген балекет, акыл-эсин, тулку боюн, жүрөгүнөн бери ээлеп алган турбайбы!”
Карыя уулун ойлой сай-сөөгү сыздады. Кемпирин эстей: “Мени таштап кетип калбадыңбы… Ала кетсең эмне… Өмүр бою бирге болдук эле…Өлсөк да чогуу болобуз дечү элем… Түбү түшкөн дүнүйө ай!”- деп, буулуккан тамагын оңдой, кызыл өңгөчүн тарта оор дем алып койду.
Жашап өткөн өмүрүн көз алдына элестете, дубал тиктеген боюнча ойлуу жатты…

******************************************************************************************************************

-Колхозбек! Кайдасың? Жүрү талаага… Биз барганча эч нерсе калбай калат…
Курсагына кичине эле ысык тамак кирсе, бүт дүйнөнү унута, көңүлү көтөрүлүп ойноп кетет Колхозбек. Апасынын үнүн угаар замат тызылдап жүгүрүп келип, апасынын бутунан кучактай калды.
-Апа, бүгүн дагы машак теребизби?- деди тултуңдай.
-Тербегендечи… Антпесек, ачка калбайбызбы… Бас, эркелей бербей. Сен эми чоң жигит болбодуңбу.
Ичинен согушка наалат айта, жүрөгү ооруп турганын билгизбей, уулун эркелете сүйлөп, чачынан сылап койду.
-Апа, мен чоңойгондо сизди талаага жибербейм. Өзүм эле, машак көөп терип келем… Үйдө наныбыз көөп болот ээ?-деп, жолдо катар апасынын колунан коё бербей, божурап бара жатты: – Атам да келет… Апа, атам кандай?.. Мен аны тааныбайм да ээ?.. Мен аны ата дейм да ээ?.. Эркелеп,ата мээримин көрбөсө да, көөдөнү көксөп, балалык кыялында атасынын бар экенине сыймыктанат.
Атасын Колхозбек элестете албай калган. Жаңы эле там-туң басып, кызыгы чыгып турган маалда, согуш башталып, атасы биринчи эле чакырык менен согушка аттанган. Жапжаш күлгүндөй жигиттер биринен сала бири жоого каршы аттанып, күн алыс айыл элдерине “кара кагаз” келип турган кез. “Баланча курман болуптур”-деген сөз чагылгандай тез тарайт. Майданда жүргөндөрдөн кат-кабар күтүп, почточуну үмүттүү карашат. Майып болуп келгендерди бардыгы кубана тосуп алышат. “Майып болсо да, багы бар экен, эл-жерине аман келди,” дешет сүйүнүшүп. Андай үй-бүлөлөр аз гана санда…
Терген машактарын үйгө алып келишет да, тазалап, сапырып, кол тегирменге салышат. Кичинекей кол баштыкка салып илип коёт. Андан нан жасайт, апасы. Баштыктагы талкандан апасына көрсөтпөй, сугуна жечү Колхозбек. Тегерегин жал-жал карап, батыраак жутуп жиберүүгө ашыкчу. Апасы көрүп калса уруш угаарын билет. Кээде апасы ыйлайт. “Талкан жеп койсом эле ыйлай берет,”- деп ойлойт, Колхозбек. Апасынын талканга эмес, бул жашоого таарынып, согушка наалат айтып, күйөөсүн сагынып ыйлап турганын кайдан билет.
-Ыйлабаңызчы, апа. Экинчи талкан уурдабайм,- дейт апасынын бетинен сылай, күнөөлүү башын жерге салып…

*****************************************************************************************************************

Күрс-күрс жөтөлүп, төркү бөлмөдө жаткан энесине чай жуткузуп, Жийде оозгу бөлмөгө жаңы эле чыккан.Көздөрү жайнап, беттери тамылжый кошуна келин кирип келди.
-Жийде,- деди шыбырай: – Сен уктуңбу?.. Гитлер жеңилиптир… Элдер бири-бирине сүйүнчүлөп жүрүшөт…
Жийде уккан кулагына ишенбегендей нес боло түштү. Тамга жөлөнгөн боюнча, үн-сөзсүз телмирип турду да, шалдырай жерге отура кетти. Эки бетин алаканы менен жаба калып ыйлап жиберди.
-Эмне ыйлайсың?.. Кубанбайсыңбы?.. Кызык го…
Кошуна келин Жийдени колтуктан ала өйдө тургузду да:
-Буюрса, күйөөң келет… Сага “кара кагаз” келген жок да…- деди жооткото.
-Ооба… Ооба… Келет… Колхозбегим кайда жүрөт? Ананайыным… Ошонун бактысына атабыз келет… Сөзсүз келет… Мен апама айтайын… Ал да сүйүнүп калсын, бечара. Уулун күтүп жүрүп, байкуш, карып да кетти…
Экөөнүн сөздөрүнө түшүнө албай, жалдырап, улам бирин карап турган Колхозбек апасынын этегинен тарткылап: “Апа, ыйлабаңызчы,”-дегенинде гана Жийде уулун байкап: “Секетим, атаң буюрса, жакында келип калат,”- деди чачынан эркелете сылап.
Атасы азыр эле күлүп-жайнап кирип келчүдөй кубанган Колхозбек, так секире сыртка жүгүрдү:
-Ура-а! Атам келет! Ура-а!

******************************************************************************************************************

Ошол сүйүнүчтүү кабардан кийин канча күндөр, айлар, жылдар өтпөдү дейсиң! Жийде үмүтүн үзбөй күтө берди. “Баланча келиптир,”- дегенди угаар менен Колхозбегин ээрчитип алып, жүгүрүп жөнөйт. “Сапарды көрдүңбү?” Биринчи эле суроосу Сапар болот. “Жок… Көргөн жокмун,”- дейт кай бири. Кээси суроосун жоопсуз калтырышат.
Бул кандуу согушта жабыр тартпаган үй-бүлө деле калган жок. Атасыз өскөн жетимдер, күйөөсүз калган жесирлер, эмчеги сыздап, зар какшаган канчалаган энелер калды. Согуштан кийинки жылдары элдин жашоосу оор болду. Бир канча айылда бир гана мектеп боло турган. Колхозбек да өзү теңдүү балдар менен кошуна айылга барып окуду. Жаздын күнү ылайга батып, кыштын кыраан чилдесинде кар жиреп эмне деген азаптарды көрүп окуду. Бирок ошол кездеги адамдардын пейили азыркы жыргал жашоонун шорпосун таткандардан бир кыйла айырмаланып турчу. Келечекке болгон үмүт, бири-бирине бир туугандай мамиле, карыларды сыйлоо…
Колхозбек мектепте да жакшы окуп, үйдүн жалгыз эркеги катары көп түйшүктү мойнуна алды. Ал кездин идеологиясынын күчтүүлүгү! Жалпы эл келечекке болгон үмүтү менен жашады. “Эл үчүн, Ата-Мекен үчүн”- деген ураан ар бир инсандын жүрөгүнүн түпкүрүнөн орун алган эле. “Биз келечекте Коммунизм курабыз!”- дегенге чын ниеттери менен ишенишчү. А, азырчы?!

******************************************************************************************************************

Сексенинчи жылдардын аягында:”Коммунизм курабыз!”- деген ураандын чындыгына эл ишенбей калды. Көпчүлүк коммунисттер партбилеттерин ыргытып, Коммунисттик идеология ичтен жеген диндин бир түрү деп чыгышты. Бир кезде карапайым элди дин менен башкарып келген болсо, ошол кез Коммунисттик идеология менен баш ийдирип турган. Колхозбек да, өмүр бою ишенип, туу тутуп келген нерселердин баары жөн гана утопия экенине көзү жеткенде, упчусун тарттырып жиберген жаш баладай томсоро түштү. Совет мезгили ыдырап, эл алапайын таппай карайлап калды.
Канча жылдап Москванын буйругу менен жашап келген он беш республиканын арасында Кыргызстан да бар эмес беле… Ансыз кандай болоор экен дегендей, жаңы гана өз алдынчалыкка жеткен жаш мамлекеттин келечегине ишенип-ишенбей, карапайым калк мүңкүрөй түштү. Бир заматта колхоз-совхоздор жоюлуп, завод-фабрикалар жабыла баштады. Элдин көбү жумушсуз калышты. Базар экономикасы күч алды… Эптеп жан багыштын айласы менен көпчүлүк шаарга агыла баштаган кез. Совет кездеги көзгө көрүнбөгөн, болсо да жаап-жашырылып, “биз – совет эли, капиталист эмеспиз”-деп көмүскөдө болгон, байлык, мансап талашуу ачыкка чыкты. Көпчүлүк эл мал-жанын сатып, кедейленип бара жатса, базар экономикасын туура түшүнгөн кээ бири мал көбөйтүп, жеке чарбачылыкка өтүштү. Мамлекеттик мүлк деген түшүнүк жоголуп, жеке менчикке, башкача айтканда колдорунда барлардын, же көзү жеттиктердин карамагына өтүп кетти. Бай, кедей деген ачык эле билине баштады. Бир кезде жашыруун, элге жок нерселер катары көрүнгөн сойкулук, паракорлук, көчө таптамай, алып-жутмай деген терс көрүнүштөр жаандан кийинки козу карындай жайнап чыкты. Демократия десе эле, ажылдап сүйлөгөндөрдүн заманы болуп, чыгармачыл чөйрөдө да цензуранын күнү бүтүп, кыскача айтканда өз билемчелик катуу күчкө кирди…
Колхозбек калың катмардын ортосу болду. Бай болуп кетпесе да, мал-жанын сактап кала алды. Жер иштетип, мал багып, үй-бүлөөсүн жер караткан жок.
Колхозбек жалгыз уулун бөтөнчө эркелетип өстүрдү. “Мен атасыз өсүп, кандай гана кыйынчылыктарды башыман өткөрбөдүм. Эми уулум эч нерседен кем болбосо экен,”- деп жатса-турса уулунун келечегин ойлоор эле. Билинбей жылдар учуп, уулу эрезеге жеткен кезде гана туура эмес тарбия бергенин, эми кеч болуп калганын түшүндү да: “Аттиң!”- деп ээрдин тиштеп отуруп калды. Колунан эч нерсе келбесе да, корсулдап катуу сүйлөп, көкүрөк көтөрүп мактанган уулу Колхозбектин сөзүн сөз дебей калган… Уулунун мерез мүнөзү кемпиринин көзү барында көп билинбеген… Баарын шаарга алар менен чогуу келгенден кийин билди…

*****************************************************************************************************************

Өмүр бою айылда жашаган Колхозбекке шаарда оор болду. Кылаарга иш таппай кайсалап, кайда басып, кандай кылыштын амалын билбей,күндөр кылымдардай созулду. Айылда жүргөндөгүдөй, таң кылайып атканда көзү умачтай ачылат да, дубал тиктеп жата берет. Кемпирин бөтөнчө сагынчу болду… Таң атпай уйларын сааган кемпири Колхозбекти аярлап ойготчу:
-Абышка,-деп эркелете кайрылчу:
-Тур, уйлар бададан кеч калат. Койлордун да жаактары талымай болду, маарай беришип… Күн ушундай башталаар эле. Өмүр бою бири-биринин көңүлдөрүн калтырбай, сыйлашып өтүштү. Андан калса кемпири бөтөнчө адам эле го… Карыганча Колхозбекке өйдө караган эмес. Колунан көөрү төгүлгөн уз да эле… Колхозбек өмүрүнүндө бир гана нерсеге ичи ачышчу. Жашынан көп балалуу болом деген кыялы орундалбай калды. “Кудай берген ушул эки балам аман болсун,”-деп өзүн жооткотуп коёр эле. “Бак артса ушул эки баламдан сый көрөм,”-деген ою да жомоктогудай болуп кала берди…
-Ай, балам, карандай чайыңа ашказан карыгып кете турган болду… Эт-май алсаңар болбойбу?! Этсиз кантип тамак жейсиңер билбейм…
Колхозбек айылдан келээринде ала келген бир койдун эти түгөнгөнүнө он күндөн ашты. Эптеп-септеп сууга бышкан, тамак аттуларды жей берип көөнү калган.
-Кайдагы эт?! Бул жер айыл эмес… Каалаган күнү кой союп, этти тойгончо жегендей… Баары сатык…
-Сатык экенин сен айтпасаң да билем. Чычкак улагың жок экененин көрүп туруп, эмнеңди сой дейин?! Сатып келбейсиңби…
-Э-эй, ата! Этке эмес… Батирге төлөгөнгө акча таппай отурам. Пенсияңды качан аласың?
-Пенсиямды?.. Менин пенсиямды аңдый баштадыңбы?.. Жок, пенсиям! Шаарга биз менен барсаң жыргатам деп кыйратып жатпадың беле, атаңдын оозун урайындын баласы десе! Кана, карандай чайдан башка…
-Ишимен акчамды төлөбөй кармап жатса,өзүмдү сатайынбы?! Пенсияңды берип тур, берем да кайра эле…
-Сенин иштеп жүргөнүңө деле ишенбей калдым. Кечке уктайт экенсиң… Ырыскыңдан кур калып… Кечинде кетет экенсиң. Түнүндө, деги, эмне иш кыласың?!
-Ошондой жумуш… Жаш баладай такый бербей… Бересиңби, пенсияңды?
-Жок! Менин пенсиямды сурагандан уялбайсыңбы?! Апаң, эмнеге эле, ай өткөрбөй шаарга жөнөп калчу десем?.. Сенин курсагыңды ойлоп жүгүрчү турбайбы, кургур… Карыганча бактым, жетет… Мени бага албасаң, айылга жеткирип кой! Ушинтип көрүнгөндүн көзүн карап батирлеп жүргүчөктү… Сен деле айылга барып, оокат кыл! Уулуң эрезеге жетип турат… Чет жагыңан келип, үйлөнөм деп калса, эмне кылаар экенсиң?!
-Э-эк! Ушу сенин акыл үйрөткөнүң өтүп кетет! Уулумдун маселесин өзүм чечип алам…
Эшикти тарс жаап чыгып кеткен уулун карап, Колхозбек оор күрсүнүп алды…

*****************************************************************************************************************

Колхозбек кир болуп өңдөн кеткен көйнөгүн чечип, алмаштыраарга кийим таппай карайлап калды. “Келгени келиндин кир жууп жүргөнүн деле көзүм чалган жок. Мурунку чечкен кийимимди кайда койду экен?” Эскилиги жетип, араң турган кийим койчу текчени бир сыйра аңтарып чыкты. Өзүнүнө тийешелүү эч нерсе колуна илинбей, шаабайы сууй түштү. “Келин келгенде сурайын… Жуунбай, биттеп кете турган болдум го… Буларың кайда жуунушат болду экен? Жуунгандарын деле көрбөй койдум. Бири таңында кетсе, бири кечинде кетип… Деги ушулар, бир үй-бүлөдөй эмес…” Өзүнчө кобурап, шыпшынып койду.
Чечкен көйнөгүн кайра кийип, сыртка чыкты. Короонун сыртына чыгып, ары-бери өткөндөрдү узата карап, ойлуу отурду. “Шаар деген эле аты болбосо… Акыр-чикирге толуп, курт-кумурсканын эле ордосу окшойт…” Тегерегиндеги жер жайнап чачылган калдыктарды карап желкесин кашып койду. “Ушуну да тазалап койгонго жарашпайт, атасынын оозун урайындар десе… Эптеп эле курсак тойсо болду деп калышканбы, бул шаарыңдын эли.” Короого кирип, эзели иштетилбегендей куурап турган огородду айлана басты. Короонун четинде өсүп турган бадалды карап: “Шыпыргыга жарачудай экен,”-деп кобурап, андан тутамдап сындырды да шашпай отуруп шыпыргы жасады. Короонун ичин мизилдетип тазалап койду да, сыртка жөнөдү. Көчөдө чачылып жаткан акыр-чикирди да тазалап шыпыра баштады. Өткөн-кеткендер бейтааныш абышканын көчө тазалап жүргөнүн, күнүмдүк болуп жүргөн нерседей кабыл алышканы, Колхозбекке жакпай турду. “Буларың… Учурашканга деле жарашпай окшойт… Айылым болсо… “Иш илгери болсун, ата,”-дешип, көргөн жаштар колуман талаша жардам беришмек. Шаарың аман болсун… Бири-бирине баары чоочун…” Бир аз жерди тазалап койгон маалда келини келип калды.
-Ата! Сиз эмне кылып жүрөсүз? Бул көчөгө жер шыпыргыч болуп алдыңызбы? Көргөндөр эмне дейт?!
-Эмне дешмек эле… Бир абышка көчө тазалап жүрөт дешет да…
Колхозбек келининин жанына келип калганын байкабаганына кабатыр боло түштү.
-Бизди уят кылып жатпайсызбы!
-Кимге? Тааныбаган бирөөлөрдүн мени менен иштери канча?
-Тааныбаган… Кошуналардын баары эле таанышат да… Үйдө эле отура бербейсизби!
-Отурбайм-этпейм… Өзүңөр жашаган тегеректи тазалай албагандан кийин… Кандай жансыңар? Тамагыңардан эптеп ысык суу кирсе ыраазы болуп калган окшойсуңар…
-Уулуңуздун жиниме тийгени аз келгенсип… Сиз калдыңыз эле… Эмне кылсаңыз өзүңүз билиңиз… Бирок бул жерде эмес…
Келини зиркилдей, Колхозбектин шагын сындыра сүйлөп, үйгө кирип кетти.
Колхозбек ээгин бүлкүлдөтүп, жаш баладай көзүнө жаш алды. “Ушинтип, карыганда балдарыман кагуу жеп каламбы?.. Түбү түшкөн дүнүйө ай! Жөн отурбай, бир керектерине жарайын десем да… Куураган гана кемпирим ай, менден биринчи кетип… Мени азапка салып койбодуңбу…” “Кудайга жакпасаң, кемпириңдин артында каласың,”- деген бир кездеги теңтушунун сөзү эсине түшүп: “Сага кай жеримен жаздым экен?!”- деп Кудайга нааразы боло күбүрөндү…

******************************************************************************************************************

Сыртта күнөстөп көпкө чейин отуруп, Колхозбектин курсагы курулдап, ачка болуп чыкты. Бала кездеги,апасынан катып, талканды сугуна жеген мезгилин эстеп, жылмайып алды. Айылдын сыдырым соккон желине, шаркырап аккан, туптунук суусуна болгон сагынычы артып, алыста көрүнгөн тоону кусалуу карады. Кеч киргени мал тосууга барып, өзүндөй болгон карылар менен маектешип отурган мезгилдин кайрадан келбесине ичи ачышып, оор күрсүнүп алды.
Келинин качан тамакка чакырат деп, үмүттүү үй жакты карады. Уулу бүгүн кечке үйдөн чыкпай, жууркан оронуп, уктаган-уктабаганы белгисиз жатат. Анын мындай жоругуна Колхозбек карыя да кайдыгер карап, эмне болгонун сурабай түнөрдү. “Чакырганын күтө берсем, ооз карыга турган болду… Атаңдын көрү дүнүйө, карыганда бирөөнүн көзүн каратып койгону азап турбайбы?!” Колхозбек карыя үйгө бет алды. Сырткы бөлмөнү ачаар менен келининин чаңкылдаган үнү угулду.
-Сени бакканым аз келгенсип, атаң калды эле?! Кетир айылына…
Уулу күңкүлдөп араң жооп айтты:
-Кайдагы айыл?.. Үйдү саттырттып коюп, билбеген кишидей сүйлөйсүң да…
Колхозбек карыя бул сөздү укканда, жүрөгү жарылчудай түрсүлдөп, денеси калчылдап, тердеп чыкты. Башы зыңылдап,көздөрү караңгылап,буттары шилтөөгө жарабай, дубалга араң жөлөндү…

******************************************************************************************************************

Колхозбек карыя керебетке таянып, калчылдап жатып, араң, ордунан турду. Терезеден сыртты ойлуу тиктеп турду да, оор күрсүнүп алды. Бул жерде канча күндөн бери жатат белгисиз. Сыртта өзүнө курбалаш карылар ары-бери басышып, кээ бирлери кобурашып сүйлөшүп скамейкаларда отурушат. Ооруканадан түз эле, уулу ушул жерге алып келип баса берген. Анда-санда кабатырланымыш этип, келгени болбосо, чоочун адамдай мамиле кылды.Келгенде да карыянын жарыбаган пенсиясын сурайт. Кээде Колхозбек карыя уулу экенине ишене албай кетчү болду. “Атаң көрү, дүнүйө! Өз каныман жаралган бир ит экен го… Ушундай тагдырга туш келем деп, миң уктасам түшүмө кирди беле?!. Бир кезде жамандыктын баары менден айланып каччудай ойлочу эмес белем… Өлүп калуудан да, тирүүлөй эч кимге керегиң жок болуп, башка жанга эле эмес, өз балаңа да батпай калат деген тозоктон өткөн нерсе жок сыяктуу… Дегеле, ата-энени балдары керексиз буюмдай таштап коёт деген, эмне деген шумдук! Ушундайларды, өкмөт дегениң бир жазалап койсо, коркуп калышаар беле дейм… А-а! Жашоо! Сыртынан коркумуш этип… Жүрөгүнөн жек көрүп… Колунан келээр болсо, өлтүрүп коюштан деле тартынбагандар бар экен да… Өз кан-жүрөгүнөн бузулуп турганды, өкмөтүң деле, тазалап коёруна көзү жетпей турса керек да!.. Жалган дүйнө десең!.. Мага окшогон шордуулар көп экен го… Башыңа түшкөнчө, билбейт экенбиз да… Биз жашаган дүйнөдөн башка да, өзүнчө бир дүйнө бар экенин… Карыганда тагдырдын ушундай жазмышын душманыма да каалабас элем…” Уулунун үйдү суроо-сопкуту жок сатып жибергенине ичи бир ачышса, андан түшкөн акчанын дайыны жок, кумарга алдырып жибергенине эки күйчү болду. “Бул барбаса да, неберем барып жашаар деген үмүтүмдүн таш-талканы чыкты го… “Ичтен чыккан ийри жылан…” Кандай болбосун, эмне гана кылбасын, балам экен да… Сагынып, куса болуп турганымды карабайсыңбы…” Ар ойду ойлоп, уулуна туура эмес тарбия бергенине кабыргасы кайышып турду. “Дөлдүр күйөөгө-сөлдүр катын… Келинчеги да бир байкуш экен да… Менин оокатыма тирүүмдө көз артышканын карабайсыңбы. Баштары иштесе, небереме калтырышат эле го. Ал да… Неге чет жакта иштеп жүрөт десе? Ата-энесинин сырын жакшы билсе керек да… Жок дегенде ошонум акыл-эстүү чыкса экен…” Бактардын саргайып турган жалбырактарын карап: “ Күз да өтүп баратат… Эрте жазда келдим эле… Өз баламдын үйүнө бир ай да батбапмын… Бул жерде жашаганыма…” Айларынды санап: “Аа, жашоо!.. Ушундай экенсиң го…”-деп кобурап койду. “Жаш кезде карыбачудай болот экенбиз да… Кемпиримдин кадырын билбей… Байкушум… Канча кылганыңды жактырбай кагынып койгонумду кантейин… А-а! Куураган гана жашоо ай! Кайра баштан жаралсаң не?!” Улам бир ойду ойлоп, кемшеңдеп, көзүнө жаш алды. Калчылдап жатып, керебетке араң көчүк басты.

******************************************************************************************************************

Таң куланөөк атып, жерге жаңы гана жарык түшө баштаган кез. Көнгөн адатынча, Колхозбек карыянын көзү умачтай ачылды. Денеси оорлошуп, жаны жер тартса да, таң кандай атты, ойгонуп алмайы бар. Түнү деле жарытылып уктабай калганына көп болду. Караган кишиге көөшүлүп таттуу уйкуда жаткандай көрүнгөнү менен, жан-дүйнөсү уйкудан безип, мээсине ар кандай ойлор уюп алгандай тынчтык бербейт. Өз ою менен өзү алпурушуп, кыйналгандан башка пайдасы жок. “Карыганда, башыма жазган тагдырдан кайда качып кутулам дейсиң?.. Мага окшогондор көп экен го бул жерде. Жазмыштарына баш ийип калышкан көрүнөт… Бири-бирин өмүр бою тааныган курбулардай сырдашып, бул жерди өз үйлөрүндөй көрүп калышкан турбайбы, жарыктыктар…” Колхозбек карыя гана тагдырына баш ийгиси келбегендей… Ким билет? Көптүн арасында да Колхозбек карыядай ичтен сызып жүргөндөрү канча дейсиң? Ар адамдын жан-дүйнөсү ичте эмеспи… Бири-бирине билгизбей, армандарын ичте катып, жан адамга айтпай, жашыруун жол карап, төрүнөн көрү жакын калган аз өмүрлөрүндө балдарынын төрүндө ысык чай ичип отуурууну Кудайдан күнү-түнү тилебеген кары жок болсо керек бул жерде… “Карысы бардын ырысы бар”- деген, эзелтеден эл оозунда айтылып келе жаткан улуу сөздүн чындыгы, таптакыр эле жүйөөлүү эместей бул жерде… Төрөлгөнү ырыскысыз өмүр сүрүп келишкендей, бул жерде… Алар да бир кезде жаш болушканы төгүн эместир… Карылыкты ушундайынан бер деп тилеп алышпагандыр да… Өмүрүндө бала жытына зар болуп, карыганда багаар-көрөөрү жогунан айласыз ушул жерге келип калгандардан да, өз балдарына батпай куугунтукталып калгандардын саны арбыныраактай…
“Күткөндөрү жоктордон да,мендей болуп уул-кызын зарыга күтүп, үмүттөнүп жүргөндөргө оорураакпы дейм…” Колхозбек карыянын үшкүрүгү басылбачудай. “Ушул жерде өлүп калсам… Арманда гана кетем го, чиркин! Кандай да болбосун балдарым экен да! Бир көрүп, керээзимди айтып… Кыз деген ата-энеге боорукер болот дешчү эле? Кызым укпай жүргөн чыгаар… Укса кантип бир басып келбесин… Неберелеримдин саамайларынан жыттап, эркелетип отураар мезгилимде… А-а! Кайран гана өмүрүм! Балдарга жакшы тарбия бере албагандан кийин… Кайсы гана арманымды айтайын… Өмүрүм текке гана кетиптир да!”
Колхозбек карыя ойлонуп ойдон чыга албай турган кезде, эшик акырын ачылды да, медайымдын мээримдүү жүзү көрүндү.
-Ата,- деди акырын: – Сизге бир жигит келиптир… Мурда көрбөгөм… Небересимин дейт… Киргизе берейинби?
Колхозбектин мууну калчылдап, көзүнө жаш тегерене түштү:
-Каралдым, эмне дейсиң?..
Медайымдын айтып турганына ишене албай, ордунан тура жүткүндү.
-Ата! Абайлаңыз! Жаңы эле жакшы болдуңуз го! Отура бериңизчи!
Колхозбек карыяны колтуктан ала, сүйөп керебетке оңдоп отургузду.
-Азыр киргизем… Өзүңүздү этияттаңыз!
Шыпылдай басып сыртка чыгып кетти.
“Мунун баары түшүм болбосун…” Өз оюнан өзү чоочуп кетти. “Каралдым,карааныңдан кагылайын берекем… Менин бул жерде экенимди угаар менен жөнөдүң бекен? Же… Эптеп бир учурашып коёюн деп, араң гана келдиң бекен?” Медайым чыгып кеткенден кийин убакыт токтоп калгандай… Небереси кирбей кетип калчудай, коркуп турду. Эшик тарапты жал-жал карап, жаш баладай мурдун “шуу” тартып, жеңинин учу менен куюлуп турган көз-жашын аарчып жатты…

*****************************************************************************************************************

Жайдын толуп турган убагы. Колхозбек карыя жан-жагын карап коюп, бир жаккадыр шашып баратат. “Басыгым курусун… Канчалык аракет кылбайын, жаш кездегидей шайдоот боло албайт турбайсыңбы!.. Ушуга да шүгүр!” Кичине дем алып турду да, кайрадан жолун улады. “Балекетиңди алайын, каралдым, менин кетип бара жатканымды көрүп калса, дагы урушумуш этет… Курдаштар менен кичине болсо да маектешип отурсам, көңүлүм көтөрүлүп калаарын билбейт да…” Алыстан, өзүнө тааныш дөңсөөдө кобурашып отурушкан абышкаларды көрүп жылмайып койду. “Карыганда, небереңдин колунан чай ичип, анда-санда ушинтип, мал тосууга шылтоолоп,курдаштар менен жолугуп турууга эмне жетсин… Небере баладан да ысык тура…Сенин барың, мен үчүн бакыт экен го! Сен болбосоң, баягы жерде, какчыйып жатып, көзүм өтүп кетет беле, ким билет?..” Небересине жалынып-жалбарып, өзүнчө тагдырына ыраазы боло кубанып турду. Дөңсөөгө жакындай берип, абышкаларга кол булгалады. Колхозбек карыяны көргөндөр, күлө тосуп алышты.
-Дегеле, кол булгалап… Күндөн-күнгө жашарып баратасың го… Жигиттерден ашып кетчүдөй… Басыгың эле бир шумдук!
Арасынан бирөөсү тамашалай сүйлөп, карс-карс күлүп калды.
-Жашарбаганда… Неберемен өтүп, келиним, көзүмдүн агы менен айланып турса, секеттерим… Мен жашарбаганда, ким?.. Ушул үйүмдөн кол жууп калып, кайгынын кучагынан канткенде кутулам деп зарлап турганымда, каралдым, баарын кайрып берди го! Эми ушуларыма нысап берсин. “Ооруну жашырсаң, өлүм ашкерлейт” болуп, баламдын кылыгын калың журт билип калбадыбы… Уулдун үч түрү болот дечү беле? Ошо жарыбаган уулумдан неберем өтүп, адам экенин далилдеп койбодубу… Ушуга да шүгүр!
-Ооба десең!.. Дагы да болсо, үйүңдү сатып алгандардын жүрөктөрү бар экен го! Акчасын бергениңерде, макул болушуп, чыгып кетишкенине тобо дедик да! Кара мүртөз бирөө болгондо, эки эселесеңер да көнбөй коёт беле?
-Ооба, ооба… Анын да чындыгы бар… Айланайындар, алар мага өз балам кылбаган ишти жасагандарын кантип унутайын… Кудайдан аларга өмүр сурап отурбаймынбы…
Колхозбек карыя курдаштары менен узак сөзгө кирип, чечиле сырдашып отурганына кубанып турду. Туулган жеринин топурагы буйруп, кайрадан айылына келгенине Кудайга миң мертебе рахматын айтып, небересине ыраазы болуп, өмүр тилеп турган убагы…

May 03

Алыкул 100 – 2..

аараээ 21*************************************

АЛП  АКЫН
АЛЫКУЛ  ОСМОНОВДУН
100  Ж Ы Л Д Ы К

МААРАКЕСИНЕ
АТАЙЫН АРНАЛГАН
«К Ө Ч М Ө Н Д Ө Р Д Ү Н»
К Ө Р К Ө М
О К У У Л А Р Ы !


*************************************

 

Акбалык ЖУМАЛИЕВА. “Неге кечигет?”. Ош шаарынан. 20-апрель, 2015-жыл.

Керимбек КАДЫРКУЛОВ. “Жолборс терисин жамынган баатыр”. Маскөө, 13.04.2015.

Уулкан АМИРАЕВА. “Ата-Журт”. Маскөө шаарынан, 1-апрель, 2015-жыл.

Калмамат ТУРДУБАЕВ. “Ата-Журт”, Өзгөн районунан, 15-апрель, 2015-жыл.

Айдай ОМОРОВА. “Адамзат”. Бишкек шаарынан. 18-апрель, 2015-жыл.

2-класстын окуучусу Айжан БАТЫРКУЛОВА. “Комуз”. Бишкек шаарынан, 08.04.2015.

Самара НАСЫРОВА. “Бөбөккө”. Маскөө шаарынан. 12-апрель, 2015-жыл.

Асылкан ШАЙНАЗАРОВА. “Унутпа”, Бишкек шаарынан, 23-апрель, 2015-жыл.

Сайрагүл ЖОЛБОРСОВА. “Мен кыргыздын акыны”. Маскөө шаарынан, 09.04.2015.

Чынара САРБАГЫШОВА. “Унутпа”, Бишкек шаарынан, 9-апрель, 2015-жыл.

Айсалкын СООРОНБАЕВА. “Алыкулга”, Маскөө шаарынан, 9-апрель, 2015-жыл.

Гүлжакан МАВЛАНОВА. “Көлдүн кечки көрүнүшү”. 4-май, 2015-жыл.
https://www.youtube.com/watch?v=9YFrBMo_Hbs

May 03

Алыкул 100..

 

алдрасапа 3ээ 11**********************************

АЛП  АКЫН
АЛЫКУЛ  ОСМОНОВДУН
100  Ж Ы Л Д Ы К

МААРАКЕСИНЕ
АТАЙЫН АРНАЛГАН
«К Ө Ч М Ө Н Д Ө Р Д Ү Н»
К Ө Р К Ө М
О К У У Л А Р Ы !


***********************************

 

Гүлчехра УУЧИЕВА. “Тирүүлүк”. Маскөө шаарынан. 1-апрель, 2015-жыл.

Айсалкын СООРОНБАЕВА. “Ата-Журт”. Маскөө шаарынан. 1-апрель, 2015-жыл.

Улан КОШАЛИЕВ. “Аялга”. Бишкек шаарынан. 4-апрель, 2015-жыл.

Айтмырза АБЫЛКАСЫМОВ. «Музыка». Бишкек шаарынан. 8-май, 2015-жыл.

Гүлжакан МАВЛАНОВА. “Көлдүн кечки көрүнүшү”. Бишкек шаары. 4-май, 2015-жыл.

Асыран АЙДАРАЛИЕВ. Көркөм окуу. “Алыкулга таазим”. Келсинки шаары, 9-май, 2015-жыл.